«ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΑ» ΤΩΝ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΑΛΩΣΗΣ - Αθανάσιος Κοτταδάκης

«ΕΡΓΑ  ΚΑΙ  ΛΟΓΙΑ»  

ΤΩΝ   ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ  ΤΗΣ   ΑΛΩΣΗΣ

ΑΘ.  ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ

   

   11 Μαϊου του 330  μ. Χ., περιχαρής ο Μέγας Κωνσταντίνος, εγκαινιάζει την πολύ μεγαλύτερη πόλη, που έχτισε με υπόδειξη του Θεού στη θέση τους αρχαίου Βυζαντίου- «Τοῖς τοῦ Θεοῦ λόγοις πεισθεὶς, τὴν πρὶν Βυζάντιον προσαγορευομένην εἰς εὐρυχωρίαν ἐκτείνας, μεγίστοις τείχεσι περιέβαλε» -Σωζομενού- Ε.Ι.2,3. «Ίσην τε τῇ βασιλευούσῃ ῾Ρώμῃ ἀποδείξας, Κωνσταντινούπολιν δε μετονομάσας, χρηματίζειν ‘δευτέραν ῾Ρώμην’ νόμῳ ἐκύρωσεν…», προωθεί ο εκκλ. ιστορικός Σωκράτης, ενώ με την προσθήκη, «ἐν ταύτῃ τῇ πόλει, δύο μὲν οἰκοδομήσας ἐκκλησίας, μίαν ἐπωνόμασεν Εἰρήνην, ἑτέραν δὲ τὴν τῶν ᾿Αποστόλων ἐπώνυμον» - Ε.Ι.1,16- επισημαίνει ότι, από δω αρχίζει η χριστιανική πολιτισμική παρέμβαση και παρουσία στην ιστορία.

     Μια πολιτισμική παρέμβαση και παρουσία, που έμελλε να κρατήσει χίλια εκατόν είκοσι τρία χρόνια και δεκαοκτώ ημέρες! Τη δέκατη ένατη, που είναι η αποφράδα Τρίτη, 29 Μαϊου 1453, η Κωνσταντινούπολη θα έπεφτε στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων. Μαζί, με το γύρω από τα τείχη της απολειφάδι εδάφους του άλλοτε μεγάλου Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους, που είχαν αφήσει οι όχι σπάνιες δυναστικές έριδες, και η εξ αρχής δυτική επιβουλή, ιδιαίτερα όταν η καρδιά του άρχισε να κτυπά σε ρυθμό ελληνικού πνεύματος. Αυτή τη μέρα, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, τελευταίος  Έλληνας αυτοκράτορας, μαχόμενος γενναία πάνω στα τείχη, και όταν «ην μονώτατος αποληφθείς», και πέφτοντας ηρωικά ως κοινός στρατιώτης μπρος στην Πύλη του Αγίου Ρωμανού, «θα αναδειχτεί Μέγας γι αυτή τη μαρτυρική θυσία του, όσο και ο ιδρυτής της για την ιδιοφυία του»!

      Στο κείμενο που ακολουθεί προσεγγίζουμε τις δραματικές και μεγάλες ώρες του Ελληνισμού και της ανθρωπότητας, από «έργα και λόγια» του τελευταίου Έλληνα Αυτοκράτορα και του Πορθητή, αντλημένα από ιστορικούς της Αλώσεως, οριακά στίγματα δυο κόσμων, που στέκονταν -και στέκονται- ο ένας στους αντίποδες του άλλου. Κοινωνούμε με λόγο και έργο υπέροχων Ελλήνων ενδιαφέρον και επίκαιρο. 

*****

      Άνοιξη 1451. Πεθαίνει ο σουλτάνος Μουράτ ο 2^ος, που σεβόταν τις συμφωνίες του, και τηρούσε τις υποσχέσεις που έδινε για τη θέση των χριστιανών στο κράτος του -«και χριστιανοίς, ας ενόρκους συνθήκας έπραττεν, ταύτας εις τέλος ασινείς και αθολώτους εφύλαττεν», γράφει ο Δούκας, ιστορικός κάθε άλλο παρά συμπαθώς διακείμενος στην Τουρκική πλευρά. Καλείται, και φτάνει τάχιστα στην Αδριανούπολη ο μόλις είκοσι ενός ετών γιος και διάδοχός του Μωάμεθ, «καταστάς κληρονόμος μεγάλης αρχής»- Κριτόβουλος. Βέβαια, «τινές των γηραιών βεζίρηδων», ανησυχούσαν από καιρό μήπως το νεαρό της ηλικίας του «την βασιλείαν κινδυνεύσαι ποιήσει», εξηγεί ο Σφραντζής, εξ απορρήτων γραμματέας Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου, αλλά και προσθέτει. «Ην δε ο νέος δραστικός και δεινός κατά πάντα, τους εναρέτους και σοφούς άνδρας αγαπών. Και αυτός ουκ αμέθεκτος ην σοφίας … Τα τε κατορθώματα και βίους Αλεξάνδρου του Μακεδόνος, Οκταβίου Καίσαρος, Κωνσταντίνου του Μεγάλου, και Φλαβίου Θεοδοσίου ανεγίνωσκεν, αιτών και ερευνών μηχανάς ίνα τους πάντας υπερβή, και τα όρια της βασιλείας αυτού εις άκρον αυξήσει». Και επισημαίνει εύστοχα ο  Π. Κανελλόπουλος. «Εμείς οι Έλληνες, αναγνωρίζουμε και τις αρετές των εχθρών μας, ακόμα και εκείνων που έγιναν οι δήμιοι του Γένους».

     Είκοσι ενός χρονών ο νέος Σουλτάνος, και στην αντίπερα όχθη προβάλλει η αρχή του τέλους. «Οι εν Κωνσταντινουπόλει τότε οικούντες δύστηνοι Ρωμαίοι και δυστυχείς, συν τω δεσπότη Κωνσταντίνω», γράφει ο Δούκας, απηχώντας τον αντίκτυπο που είχε στην ελληνική πλευρά η σουλτανική διαδοχή. Πλην, «μαθόντες την εναλλαγήν της ηγεμονίας», στέλνουν πρεσβεία για τα εθιμικά συγχαρητήρια. «Χάριν παραμυθίας και της αρχής την καθεδρίαν προσαγορεύσοντες, τίνες, τίνα; Οι άρνες τον λύκον, οι στρουθοί τον όφιν, οι ψυχορραγούντες τον θάνατον». Η εικόνα είναι αληθινή, όσο κι αν δείχνει αποκρουστική. Η αίσθηση ότι, «τα σήμαντρα της φθοράς του ημετέρου γένους» ακούγονται ευδιάκριτα, ότι, «νυν το τέλος ήγγικε», πλάκωνε τις ψυχές τους. Παρά ταύτα, επισημαίνει ο ανωτέρω διανοητής, «αυτοί οι ίδιοι για δυο ολόκληρα χρόνια θα καταφέρουν να ζωντανέψουν περισσότερο κι από τους ζωντανούς, και να γίνουν ήρωες».

      Ο νεαρός σουλτάνος δέχεται την πρεσβεία με προσποιητή φιλική διάθεση, «φιλικόν προσωπείον ενδυθείς, ως μαθητής του μεταμορφωθέντος εις όφιν σατανά», γράφει ο Δούκας, προϊδεάζοντάς μας για το αν ή πόσο έμελλε να τηρήσει τις νέες συμφωνίες και υποσχέσεις. «Νέας διαθήκας γράφει, και ομνύει θεόν του ψευδοπροφήτου και τον συνώνυμον αυτού προφήτην… εφ’ όρου ζωής αυτού, εν αγάπη και ομονοία μετά της πόλεως και του δεσπότου Κωνσταντίνου… και την εύνοιαν και διάθεσιν ην εκέκτητο ο πατήρ αυτού μετά του βασιλέως Ιωάννου του προβεβασιλευκότος, και του δεσπότου Κωνσταντίνου του νυν, εν αυτή τη γνώμη και αυτός ζήσαι και τεθνήξαι». Ήγουν, «και μαζί μου θα περάσετε καλά, όσο με τον πατέρα μου», υπόσχεται, για να τους ηρεμήσει, μάλλον αποκοιμίσει ή ναρκώσει για όσα είχε κατά νου να επιχειρήσει με την αύριο! 

******

     Και ιδού! Έχοντας πάντα κατά νου, «να αυξήσει εις άκρον τα όρια της βασιλείας αυτού», την επόμενη κιόλας άνοιξη αποφασίζει να χτίσει στην πιο στενή Ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου το φρούριο Ρούμελη Χισάρ, που σε «μέγεθος … ου κατά φρούριον, αλλά πολίχνη προσεοικός» -έμοιαζε. Και, «πετροβόλοις μηχαναίς … τας επάλξεις οπλίζει … τας δε μεγίστας των μηχανών τίθησι παρά την θάλασσαν», σε θέση που να βάλλουν και από τις δυο μεριές- «επαμφοτεριζούσας». Να μπορούν να παραδώσουν έτσι, «υποβρύχιον τω βυθώ»-να βουλιάξουν-«το σμικρότατον ακάτιον» -Κριτόβουλος. Μέσα σε μια άνοιξη, όρκοι, συνθήκες, υπογραφές τινάζονται στον αέρα ! Όποιος διέθετε κοινό νου, μπορούσε να καταλάβει τι έμελλε να ακολουθήσει.            

     Άλλωστε, δεν άργησε, ούτε δίστασε, το έκανε ήδη ορατό δια γυμνού οφθαλμού, και ξεκαθάρισε απροκάλυπτα και ιταμά τις θέσεις και τα σχέδιά του. Γιατί, όταν «οι Ρωμαίοι ακούσαντες την πικράν ταύτην αγγελίαν, και οι εν Κωνσταντίνου, και οι εν πάση τη Ασία τε και Θράκη, και οι εν ταις νήσοις οικούντες χριστιανοί υπερήλγησαν, και εξηράνθησαν». Και, έστειλαν πρεσβεία να αιτήσει αναθεώρηση αυτής της απόφασης, που απέκλειε την Πόλη και επισιτιστικά, θυμίζοντάς του τις φιλικές σχέσεις που είχαν με τον παππού και τον πατέρα του. Και, έφτασαν να του προτείνουν την καταβολή φόρου ως αντάλλαγμα για την αναθεώρησή της, η άρνηση ήταν απόλυτη, και η απάντησή του κοφτή. «Όλα τα πέρα από τα τείχη της Πόλης εδάφη υπό την εμήν εξουσίαν εισίν … Απέλθετε και είπατε τω βασιλεί. Ο νυν ηγεμών ουκ έστι των πρώην όμοιος. Α εκείνοι ουκ ηδύναντο ποιήσαι, ούτος υπό την χείρα και ευκόλως έχει του πράξαι … Και, ο ελθών από του νυν ένεκα της υποθέσεως ταύτης αφαιρεθήσεται την δοράν»! Ήγουν, «όποιος με ξαναενοχλήσει γι αυτό το θέμα, θα τον γδάρω ζωντανό». Το γραπτό του Δούκα δεν αφήνει περιθώρια για παρανόηση. Προβληματίζει όμως, αν ή ποια αξία μπορούν να έχουν υπογραφές και συνθήκες με τέτοιο γείτονα!

*****

       Φθινόπωρο 1452, και αρχή ωδίνων θανάτου! «Ο Αμηράς την πάλαι μελετωμένην αυτώ βουλήν … ες πέρας άγειν ήδη διενοείτο, πόλεμον εξενεγκείν Ρωμαίοις και βασιλεί Κωνσταντίνω και πολιορκίαν τη πόλει». Με πολυάριθμο στρατό «κατατρέχει τα περί την πόλιν άπαντα και το άστυ μέχρις αυτών των πυλών», με ισχυρό στόλο την αποκλείει από τη θάλασσα. «Βασιλεύς δε Κωνσταντίνος και οι της πόλεως … της μεταβολής τω παραλόγω καταπλαγέντες -κατάπληκτοι γι αυτή την παράλογη αλλαγή-και πόλεμον ακήρυκτον επελθόντα σφίσι θεασάμενοι παρ’ ελπίδα- και βλέποντας ότι στην ουσία άρχισε ακήρυκτο πόλεμο εναντίον τους χωρίς να το περιμένουν -και γαρ προ μικρού έτυχον γεγονυίαι αυτοίς αι σπονδαί-πριν λίγο είχε υπογράψει συνθήκη ειρήνης μαζί τους- παντάπασιν απέγνωσαν» -απελπίστηκαν ολοκληρωτικά. Τώρα πια, «πολιορκίαν προσεδόκων … και πόλεμον άσπονδον κατά γην τε και θάλασσαν, και όσα πολέμου κακά, άλωσιν τε και τα της αλώσεως πάθη, φόνον τε των εν ηλικία, και διαρπαγήν των υπαρχόντων, και σύλλησιν ιερών, και δουλείαν, και ύβριν γυναικών τε και παίδων», γράφει ο Κριτόβουλος, περνώντας σε όσα έμελλε να επακολουθήσουν.                                 

       Βέβαια, αυτά δε σημαίνουν ότι τους απέλειπε η γενναιότητα κι ο ηρωισμός. Πλην, σαν να μην έφτανε η ασφυκτική πολεμική πίεση και απειλή, την κρίσιμη εκείνη ώρα, με αφορμή την αιτηθείσα από τη Δύση βοήθεια, που τελικά δεν ήρθε, ανέκυψαν τα εκκλησιαστικά διχαστικά. Ο Κωνσταντίνος, εξαντλώντας και την «παρ’ ελπίδα, ελπίδα» για τη σωτηρία της Πόλης, δέχτηκε να τελεστεί ενωτική λειτουργία στην Αγία Σοφία στις 12 Δεκεμβρίου 1452, και να επικυρωθεί ο Ενωτικός Όρος της Συνόδου της Φλωρεντίας-1439. Φυσικά, με τη ρητή επιφύλαξη ότι, «παρελθούσης της περιστάσεως των Τούρκων και γαλήνης γενομένης, καθίσαντες τινες των ελλογίμων ίδωσι τους όρους, και ει έστι τι το μη τελέως ορθοτομούν διορθώσωσιν»!

       Δε γνωρίζουμε αν λόγω αυτής της ρητής επιφύλαξης έγιναν με μισή καρδιά οι εκκλήσεις του Πάπα στη Δυτική Χριστιανοσύνη για αποστολή στρατιωτικής βοήθειας. Γνωρίζουμε όμως ότι, Γαλλία, Γερμανία και Βενετία, δεν ανταποκρίθηκαν, ούτε σ’ αυτές, ούτε στις  αντίστοιχες της πρεσβείας που έστειλε ο Κωνσταντίνος. Εδώ μπορεί να κάνει κανείς κάποιες προεκτάσεις, όχι και τόσο αβάσιμες. Να επισημάνει, ας πούμε, ότι εκείνη την κρίσιμη ώρα η Δύση έπαιζε «εν ου παικτοίς». Εξ αιτίας των αντί-ανατολικών απωθημένων της, άφηνε την ορθόδοξη χριστιανοσύνη λεία στα νύχια των επεκτατικών διαθέσεων του αλλόδοξου, πλην μανικά φιλόδοξου νεαρού σουλτάνου !

     Το δυστύχημα είναι ότι, αυτή η συνετή, λόγω της ρητής θεολογικής επιφύλαξης πολιτική κίνηση του Κωνσταντίνου, όχι μόνο δεν άρεσε, αλλά έκανε έξαλλους τους ανθενωτικούς ! Που, συνάχτηκαν «εν τη του Παντοκράτορος Μονή», και ο τότε μοναχός Γεννάδιος-ο μετά την άλωση πρώτος Πατριάρχης Γεώργιος Σχολάριος-«εγκλεισθείς εν τη κέλλη-κελί- και χάρτην λαβών», διαμήνυε. «Άθλιοι Ρωμαίοι, εις τι επλανήθητε … Γινώσκετε άθλιοι πολίται, τι ποιείτε; Και συν τω αιχμαλωτισμώ, ος μέλλει γενέσθαι εις υμάς, εσχάσατε και το πατροπαράδοτον και ωμολογήσατε την ασέβειαν». Κι αμέσως, οι μοναχοί, και «αι δοκούσαι… εις Θεόν εν ορθοδοξία σχολάζουσαι μονάστριαι … συν τοις ηγουμένοις και πνευματικοίς και λοιποίς ιερεύσι και λαϊκοίς το ανάθεμα εξεβόησαν, και τον όρον της συνόδου και τους στέρξαντας, στέργοντας, και μέλλοντας στέρξαι ανεθεμάτισαν». Ο διχασμός με ό, τι συνεπαγόταν είχε συντελεστεί !

       «Ο χυδαίος ουν και αγοραίος λαός, συνεχίζει αποκαλυπτικά ο Δούκας, εξελθόντες εκ της αυλής του μοναστηρίου εν καπηλείοις,  κρατώντες εν χερσί τας φιάλας πλήρεις ακράτου, ανεθεμάτιζον τους ενωτικούς, πίνοντες εις πρεσβείαν της εικόνος της Θεομήτορος, και παρακαλούντες αυτήν γενέσθαι προστάτις και αρωγός της πόλεως». Γιατί, «την Λατίνων, ούτε βοήθειαν ούτε την ένωσιν χρήζομεν», και «απέστω αφ’ ημών η των αζυμιτών λατρεία» ! Και, μέχρι τον Απρίλιο του 1453, ένα μήνα πριν την άλωση, που η πολιορκία είχε σφίξει για τα καλά την Κωνσταντινούπολη, δεν πάτησαν το πόδι τους στην Αγία Σοφία, τη θεωρούσαν, «Ιουδαίων συναγωγήν»!

     Η δοκιμασία την άκρως κρίσιμη αυτή ώρα θα οδηγηθεί σε δραματική κορύφωση με τη διακήρυξη του μεγάλου δούκα-Πρωθυπουργού-Λουκά Νοταρά. «Κρειττότερόν εστιν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν Λατινικήν» ! Κι αν είναι άκρως βέβηλο και μόνο να διανοηθεί κανείς να επιχαρεί, που ο ίδιος και η οικογένειά του δεν άργησε να λάβει φρικτότατη αιματηρή πείρα του, «κρειττότερον φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων», δεν είναι άσκοπο να αναρωτηθεί, αν ή πόσα αυγά έβαλε στο καλάθι της «η Λατινική καλύπτρα» από τα μέρη που πέρασε, τελικά πόση ζημιά έκανε ! Ξέρουμε πια πόσο καλά κρατήθηκαν οι Έλληνες στην πάτρια Ορθοδοξία τους τέσσερις αιώνες της δουλείας παρά τα δεινά τους, παρά τις δελεαστικές προτάσεις ή και εμφανείς πιέσεις των Δυτικών να τους φέρουν στη λάθος μεριά τους !  

       Οφείλουμε να διαβάζουμε το γραπτό του Δούκα με περίσκεψη, και να συνάγουμε τα δέοντα για τον τυφλό θρησκευτικό φανατισμό ! Γιατί η βαθιά πληγή που άνοιξαν στην καρδιά του Γένους οι αθλιότητες της Λατινικής άλωσης του 1204, χειρότερες και από τις Τουρκικές του 1453, μπορεί να εξηγεί στάση και κραυγή αποστροφής προς τη Δύση, όμως είναι πρόβλημα, αν τη δικαιώνει ! Η φανατική τύφλωση μαρτυρεί πάντα απουσία αγάπης ! Αποκαλύπτει το ουσιαστικό που δε θέλουμε να δούμε, πού οδήγησε την Εκκλησία «η αντιστροφή της μεγάλης αντιστροφής του Χριστού»-πρώτος είναι ο τελευταίος, μεγάλος ο διάκονος όλων. Πόσο την ταλανίζει ως σήμερα η διαβολική απαίτηση των «δυο Ζεβεδαίων» για πρωτοκαθεδρία ! Από άποψη πολιτική, δείχνει τη διχαστική κατάρα, που μας κατατρέχει διαχρονικά, καθώς με «κάποιο λόγο» σηκώνει κεφάλι και να φαρμακώνει την ψυχή του Γένους σε κρίσιμες ώρες ! 

*****

       Ο Κωνσταντίνος όμως κρατάει τη μεγαλοθυμία του, μένει πιστός στο ύψιστο χρέος, και ετοιμάζεται για τη μεγάλη θυσία ! Βέβαια, οι φήμες για πολύ στρατό και στόλο, που τάχα έφτανε από τη Δύση, έδιναν κι έπαιρναν εκείνες τις κρίσιμες ώρες. Πλην, η έκθεση για το πόση στρατιωτική δύναμη διέθετε, που, «μετά λύπης και σκυθρωπότητος ό, τι πολλής» έθεσε υπόψη του ο Σφραντζής ήταν απογοητευτική. Εφτά χιλιάδες μαχητές-πέντε χιλιάδες Έλληνες, και δυο χιλιάδες ξένοι, Βενετοί και οι Γενουάτες του Ιουστινιάνη-και το πολύ είκοσι έξι πλοία, ήταν η όλη ετοιμοπόλεμη δύναμή του. Μ’ αυτή την ασήμαντη παράταξη το ιστορικό χρέος τον έστηνε νέο Λεωνίδα, απέναντι σε διακόσιες χιλιάδες στρατό και τα τριακόσια πενήντα πλοία Μωάμεθ του τελικά Πορθητή. Και τα άλλα δεδομένα όλα εναντίον τους ! Γιατί, σε πρότερες πολιορκίες «πολλά είχον τα βοηθούντα», και, οι ελπίδες «του περιγενέσθαι-να νικήσουν-μέγιστες ήσαν αεί. Της τε κατ’ αυτούς θαλάττης εκράτουν- κυριαρχούσαν-και κατά γην μόνον ο πόλεμος αυτοίς ην». Τον αντιμετώπιζαν καλά, καθώς «εν ενί μέρει, τω κατά γην αντιτεταγμένοι τοις πολεμίοις, τα τε της θαλάσσης πλώιμα ην», και της Πόλης ο ανεφοδιασμός ήταν τέτοιος, «ως μηδέ πολιορκίαν είναι τότε το πράγμα δοκείν».

       Τώρα όμως, «ταύτα πάντα ες τουναντίον ην»-όλα εναντίον τους. Ο αποκλεισμός ολοκληρωτικός, ο ανεφοδιασμός αδύνατος. Τα φρούρια στο Βόσπορο έλεγχαν τον πορθμό που, «όλως άπλωτος ην, αι τε ήπειροι-τα γύρω μέρη-εξεπολέμωντο-κυριεύονταν. Το χειρότερο, «και αυτοίς αδύνατα όλως είναι εδόκει τω πολέμω προς πάντα τον περίβολον εξαρκείν ολιγανθρωπία». Δηλαδή, ήταν τόσο λίγοι αριθμητικά, που αδυνατούσαν να καλύψουν την άμυνα όλου του τείχους. «Ένδειά τε παντελής χρημάτων και κοινών-δημοσίων-και ιδίων επήν, η τε πόλις των αναγκαίων πάντων εσπάνιζεν, επικουρία τε αυτοίς ουδεμία  ουδαμού πανταχόθεν».

****

     11 Απριλίου 1453. Οι Τούρκοι αρχίζουν καταιγιστικό βομβαρδισμό. Κύριοι στόχοι, το παλάτι των Βλαχερνών και η πύλη του Αγίου Ρωμανού. Το μέγεθος, η έκταση, η δύναμή του, αναφέρονται ως μεταξύ πραγματικότητας και θρύλου. «Τέρας τι φοβερόν και εξαίσιον, ουρανόβροντον … φοβερότατον ιδείν και ες ακοήν όλως άπιστον και απαράδεκτον». Παρά ταύτα, και παρότι «εκ πετροβόλων μηχανημάτων πολλαί οικίαι εγγύς των τειχών περιφανείς ηχρειώθησαν, και μάλιστα τα ανάκτορα, εκ δε των ελεβολέων-πυροβόλων-την πόλιν εθορύβουν κροτούντες και κλονούντες»-Σφραντζής-το φρόνημα των υπερασπιστών δεν καμπτόταν.

      Το ίδιο και όταν με τη βοήθεια Ιταλού μηχανικού, ο Μωάμεθ, κατασκεύασε δίολκο δώδεκα χιλιομέτρων ανάμεσα σε Βόσπορο και Κεράτιο κόλπο, πίσω από το τείχος του Γαλατά, και καθέλκυσε νύχτα από την ξηρά στον Κεράτιο κόλπο 67 πλοία με τα πληρώματα τους, «νήες επτά και εξήκοντα»-Δούκας- ή «ογδοήκοντα τον αριθμόν, αι διήρεις νήες υπάρχουσαι»-Σφραντζής. Το πλήγμα για τους μαχητές ήταν βαρύ, για τους κατοίκους της Πόλης, που υπέφεραν και από μεγάλη έλλειψη τροφίμων, καίριο ! Και, ως ήταν επόμενο αυτό το απρόβλεπτο κι απίθανο κατόρθωμα του Μωάμεθ, έφερε την αγωνία τους στο μη περεταίρω. «Ρωμαίοι πράγμα τοσούτον παρά δόξαν γεγονός θεασάμενοι … εξεπλάγησάν τε … και ες αμηχανίαν τε και απορίαν μεγίστην ενέπεσον, μη έχοντες του λοιπού ό, τι και δράσαιεν»-Κριτόβουλος. Και όμως η αντίσταση των μαχητών ήταν τέτοια, που ως εκείνη την ώρα οι Τούρκοι δεν είχαν το προσδοκώμενο.

      Αυτό δείχνουν  κάποιες διαπραγματεύσεις ως φαίνεται έγιναν τον Απρίλιο, και έκλεισαν με τη γενναία απάντηση της Ελληνικής ψυχής που διασώζει ο Δούκας. Πιο συγκεκριμένα. «Ἀπαρτίσας ο Μωάμεθ τὰ πάντα, ὡς αὐτῷ ἐδόκει καλῶς, ἔπεμψεν ἔνδον λέγων τῷ βασιλεῖ. ‘Γίνωσκε τὰ τοῦ πολέμου ἤδη ἀπήρτησθαι … Τί λέγεις; Βούλει καταλιπεῖν τὴν πόλιν καὶ ἀπελθεῖν, ἔνθα καὶ βούλει, μετὰ τῶν σῶν ἀρχόντων καὶ τῶν ὑπαρχόντων αὐτοῖς, καταλιπὼν τὸν δῆμον ἀζήμιον εἶναι καὶ παρ’ ἡμῶν καὶ παρά σοῦ; ἤ ἀντιστῆναι καὶ σὺν τῇ ζωῇ καὶ τὰ ὑπάρχοντα ἀπολέσεις σύ τε καὶ οἱ μετὰ σέ, ὁ δὲ δῆμος αἰχμαλωτισθεὶς παρὰ τῶν Τούρκων διασπαρῶσιν ἐν πάσῃ τῇ γῇ’;». Στο ιταμό αυτό τελεσίγραφο. « Ὁ βασιλεὺς δε ἀπεκρίνατο σὺν τῇ συγκλήτῳ· ‘Εἰ μἐν βούλει, καθὼς καὶ οἱ πατέρες σου ἔζησαν, εἰρηνικῶς σὺν ἡμῖν συζῆσαι καὶ σύ, τῷ Θεῷ χάρις. Ἔχε δὲ καὶ τὰ παρ’ ἡμῖν ἁρπαχθέντα ἀδίκως κάστρα καὶ γῆν… καὶ ἀπόκοψον καὶ τοὺς φόρους τόσους, ὅσους κατὰ τὴν ἡμετέραν δύναμιν, κατ’ ἔτος τοῦ δοῦναι σοι, καὶ ἄπελθε ἐν εἰρήνῃ … Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοι δοῦναι, οὔτ’ ἐμόν ἐστιν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων εν ταύτη! Κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών»!    

     Όμως οι μέρες περνούσαν, οι ελπίδες των πολιορκημένων μειώνονταν, η περιβόητη δυτική βοήθεια δεν ερχόταν. Και, οι πολιορκημένοι άρχισαν να παρατηρούν κάποιους οιωνούς, και να τους εκλάμβαναν ως προμηνύοντας το επερχόμενο τέλος. Έτσι, θυμήθηκαν προφητεία που έλεγε ότι, Κωνσταντίνος, γιος Ελένης, ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας και ιδρυτής της Πόλης, Κωνσταντίνος θα ήταν και ο τελευταίος, συνδυάζοντάς το με το ότι η μητέρα Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου λεγόταν Ελένη. Πρόσεξαν ότι, όταν στις 24 Μαΐου τελούσαν λιτανεία της εικόνας της Παναγίας Οδηγήτριας, Υπερμάχου Στρατηγού της Πόλεως, ξέσπασε καταρρακτώδης βροχή, και αναγκάστηκαν να την διακόψουν. Την άλλη μέρα περίεργο φως εμφανίσθηκε πάνω από την Αγία Σοφία, και συνέχισε και τις άλλες ημέρες, ως την 26^ην Μαΐου, που έσβησε και πυκνό σκοτάδι κάλυψε την Πόλη. Αυτό το «φως αστράπτον, καταβαίνον εξ ουρανού και δι' όλης της νυκτός έσκεπεν αυτής» είχε γίνει ορατό από όλους τους πολίτες, αλλά και από το στρατό του Μωάμεθ-Δούκας. Οι χριστιανοί θεώρησαν το υπερκόσμιο φως ως ένδειξη της Θείας Παρουσίας και Προστασίας, αλλά όταν το φως χάθηκε και έπεσε σκότος μέγα, είπαν ότι ο Θεός εγκατέλειψε την Πόλη Του.

    Παρά ταύτα, τις ίδιες αυτές λίγες μέρες πριν την πτώση, «θαυμαστόν ην … ότι την νίκην είχον-οι δικοί μας-δια το μεγαλοψύχως και γενναίως εντυχόντες, εποίουν το υπέρ δύναμιν … Ο δε αμηράς θεωρών ησχύνετο δια το την βουλήν αυτού άπρακτον μένειν». Και, όταν διαδόθηκε πάλι «εις το των εναντίων στρατόπεδον φήμη τις ψευδής» ότι φτάνει μεγάλη στρατιωτική και ναυτική δύναμη από τη Δύση, «ο αμηράς μεστός διαλογισμών υπάρχων και ταραχής και δειλίας και πάσα η βουλή αυτού περίλυπος υπήρχε..» ! Τόσο που στο πολεμικό συμβούλιο ο Χαλίλ πασάς να προτείνει. «Εάν αρεστόν σοι εστίν εκ των εντεύθεν αναχωρήσωμεν, καλόν εστίν, ίνα μη τι χείρον γένηται» ! Αλλά, «ο Σογάν πασιάς, ο δεύτερος βεζίρης αυτού» αντιτείνει, πως δεν πιστεύει ότι στέλνουν στρατό και στόλο οι Δυτικοί, που τρώγονται μεταξύ τους, αλλά και όταν συμμαχούν, «ο εις κατά του ετέρου περιεργάζονται πώς αρπάξαι δυνήσεται τα τούτου», και του λέει: «Ανδρίζου και αγάλλου και ίσχυε, και τη τέχνη τη του πυρός ουκ όκνησον σήμερον και αύριον, ίνα μετά των ελεβολέων, όσον δυνατόν, τα τείχη πλέον ταπεινώσης». Ο Σφραντζής, που παραδίδει αυτά σημειώνει ότι, ο Χαλίλ πασάς «εμήνυσε τω βασιλεί τα συμβάντα και παρήνει-παρακινούσε- αυτόν μη φοβείσθαι, διότι εν τοις πολέμοις άδηλός εστίν η τύχη πολλάκις … Ην δε τούτο τη εβδόμη και εικοστή του Μαίου εσπέρα». Με άλλα λόγια δυο μέρες πριν την άλωση.

*****

    Όντως, την ίδια εκείνη μέρα, «ο τύραννος ήρξατο … συνάπτειν πόλεμον καθολικόν. Και δη εσπέρας γενομένης ουκ έδωκεν ανάπαυσιν τοις Ρωμαίοις τη νυκτί εκείνη ! Ην γαρ η Κυριακή εκείνη των Αγίων Πάντων, άγων ο Μάιος ημέρας κζ΄», διαβάζουμε τώρα στο Δούκα. Την άλλη μέρα, Δευτέρα 28, παραμονή της τελικής λύσης, Μωάμεθ και Κωνσταντίνος απευθύνουν καθένας στο στράτευμά του λόγο ενδεικτικό του πνευματικού επιπέδου και του κόσμου του !

        Ο Πορθητής γνωρίζει καλά πόσο σημαντικό είναι να καταλάβει «πόλιν, μεγάλην … κεφαλήν γεγενημένην της οικουμένης απάσης», και προσφέρει στους μαχητές του αυτό που  θα άναβε το πολεμικό μένος τους. «Πρώτον μεν γαρ πλούτος τε εστί πολύς και παντοδαπός εν τήδε τη πόλει, ο μεν εν τοις βασιλείοις, ο δε εν τοις οίκοις των δυνατών, ο δε εν τοις των ιδιωτών, ο δε καλλίων και μείζων εν τοις ιεροίς αποκείμενος, αναθημάτων και κειμηλίων παντοίων εκ χρυσού και αργύρου κατεσκευασμένων, λίθων τε τιμίων και μαργάρων πολυτελών … ων απάντων υμείς έσεσθε κύριοι ! Έπειτα άνδρες αγαθοί πλείστοι τε και των ευ γεγονότων, ων οι μεν δουλεύσωσιν υμίν, οι δε ες απόδοσιν έσονται-πωλούμενοι. Γυναίκες τε πλείσται και κάλλισται, νέαι και αγαθαί τας όψεις, και παρθένοι προς γάμον ωραίαι, ευγενείς τε και εξ ευγενών, και αρρένων οφθαλμοίς έτι και νυν άβατοι ένιαι τούτων … Ων αι μεν έσονται υμίν ες γυναίκας, αι δε προς θεραπείαν αρκέσουσιν, αι δε προς απόδοσιν. Και κερδανείτε κατά πολλά ές τε απόλαυσιν ομού και θεραπείαν και πλούτον… Ταύτα πάντα… δίδωμι υμίν νυν ες διαρπαγήν τε και λείαν» ! Το γραπτό του Κριτόβουλου-ιστορικού της μεριάς του Πορθητή- είναι αποκαλυπτικό !

       «Ο Κωνσταντίνος απευθύνεται στους δικούς του ως ‘ο ποιμήν ο καλός’, που ‘την ψυχήν αυτού τίθησιν υπέρ των προβάτων’. Όσοι συγκεντρώθηκαν και τον άκουσαν, ήταν σαν να παρακάθισαν γύρω από το τραπέζι του Μυστικού Δείπνου», επισημαίνει με πολλή θέρμη ο Π. Κανελλόπουλος. «Καλώς ουν οίδατε, αδελφοί, αρχίζει το λόγο ο Κωνσταντίνος-και κρατείστε στην ψυχή σας εκείνο το «αδελφοί», ως στους αντίποδες του τόσο ρηχού, «σύντροφοι»-ότι δια τέσσερα τινά οφειλέται κοινώς εσμέν ίνα προτιμήσωμεν αποθανείν μάλλον ή ζην, πρώτον μεν υπέρ της πίστεως ημών και της ευσεβείας, δεύτερον δε υπέρ της πατρίδος, τρίτον υπέρ του βασιλέως ως χριστού του Κυρίου, και τέταρτον υπέρ συγγενών και φίλων … Αυτός δε ο αλιτήριος αμηράς πεντήκοντα και επτά ημέρας άγει σήμερον αφ’ ου … μετά πάσης μηχανής και ισχύος καθ’ ημέραν τε και νύκτα ουκ επαύσατο πολιορκών ημάς. Και χάριτι του παντεπόπτου Χριστού του Κυρίου ημών εκ των τειχών μετά αισχύνης άχρι του νυν πολλάκις κακώς απεπέμφθη … Παρακαλώ ουν υμάς ίνα στήτε ανδρείως και μετά γενναίας ψυχής ως πάντοτε και νυν εποιήσατε κατά των εχθρών της πίστεως ημών. Παραδίδωμι δε υμίν την εκλαμπροτάτην και περίφημον ταύτην πόλιν και πατρίδα ημών και βασιλεύουσαν των πόλεων … Εάν εκ καρδίας φυλάξητε τα όσα ενετειλάμην υμίν, ελπίζω εις Θεόν ως λυτρωθείημεν ημείς της ενεστώσης απειλής … ο στέφανος ο αδαμάντινος εν ουρανοίς εναπόκειται υμίν, και μνήμη αιώνιος και άξιος εν τω κόσμω έσεται» ! Διαβάστε ξανά και προσεκτικά αυτό το θαυμάσιο γραπτό που όντας παρών παραδίδει ο Σφραντζής, και κρατείστε βαθιά στην ψυχή σας ως εθνικό θησαυρό τη συγκλονιστική ατμόσφαιρα, και πιο πολύ, το δίπολο της απάντησης ! «Οι πάντες ως εξ ενός στόματος απεκρίναντο μετά κλαυθμού λέγοντες: `Αποθάνωμεν υπέρ της Χριστού πίστεως και της πατρίδος ημών’» !

      Και επιβάλλεται, θαρρώ, να μείνουμε ακόμα μια στιγμή σε κάποια λίαν ενδιαφέροντα μετά ταύτα, όπως. «Ο βασιλεύς ελθών εν τω πανσέπτω ναώ της του Θεού Λόγου Σοφίας και προσευξάμενος μετά κλαυθμού, τα άχραντα και θεία μυστήρια μετέλαβεν» ! Και, να αναρωτηθούμε, αν η σύγχρονη πολιτική ηγεσία της χώρας, σε αντίθεση με ευρύτατο πλήθος Ελληνικού λαού, έχει καμιά σχέση με αυτό το υπέροχο, όσο και ιερό πνεύμα και τη συνακόλουθη ατμόσφαιρα ! Ιδιαίτερα η σημερινή, που σφράγισε το … «προοδευτικό» στίγμα της με τα ξυλοκέρατα της μαρξιστικής αθεΐας, με τα οποία έχει τραφεί, ως φαίνεται και τρέφεται !

       Ας επανέλθουμε όμως στο Σφραντζή, κι ας κοινωνήσουμε ακόμα λίγη από τη συγκινητική, συγκλονιστική, μεγαλειώδη ατμόσφαιρα που συνεχίζοντας καταγράφει. Ο Κωνσταντίνος, «ελθών εις τα ανάκτορα, ολίγον σταθείς και εκ πάντων συγχώρησιν αιτήσας. Εν τήδε τη ώρα τις διηγήσεται τους τότε κλαυθμούς και θρήνους τους εν τω παλατίω; Ει και από ξύλου άνθρωπος ή εκ πέτρας ην, ουκ εδύνατο μη θρηνήσαι». Και με αυτό το αδελφικό ύφος συμπορευτούμε στο Γολγοθά του κορυφαίου χρέους του. «Και αναβάς εφ’ ίππου εξήλθομεν των ανακτόρων περιερχόμενοι τα τείχη, ίνα τους φύλακας διεγείρωμεν προς το φυλάττειν αγρύπνως. Ήσαν δε πάντες επί τοις τείχεσι και τοις πύργοις τη νυκτί εκείνη … Περί δε δευτέραν αλεκτοροφωνίαν … τον πόλεμον ανήψαν-οι Τούρκοι-μετά μεγάλης σπουδής και βίας … Και οι ημέτεροι γενναίως αντέλεγον και κακώς αυτούς εδεξιούντο και εκ των τειχών απεκρήμνιζον … Και, ο βασιλεύς έφιππος ... τους στρατιώτας αναθαρρύνων και εγείρων ίνα προθύμως μάχονται, έλεγεν … ‘Στήτε ανδρείως, παρακαλώ υμάς δια τους οικτιρμούς του Θεού, ότι τα νυν θεωρώ το πλήθος των εναντίων αρχήν λαμβάνει συγκοπήν ποιήσαι, και ολίγον διασκεδάζονται … και η νίκη ελπίζω εις τον Θεόν του είναι ημετέρα’ !     

        Αλλά ! «Ταύτα του βασιλέως λέγοντος», συνέβησαν αυτά που θα απευχόταν και θα εξόρκιζε κανείς εκείνη την κρίσιμη ώρα, αυτά που έκαναν ίσως την ιστορία να γυρίσει σελίδα ! «Ιωάννης ο Ιουστινιανός, ο και στρατηγός, επλήγη τόξου βέλει εν τοις σκέλεσιν επί τον δεξιόν πόδα … Στραφέντες δε οι στρατιώται και μη ιδόντες τον στρατηγόν … εις ταραχήν και δειλίαν μεγάλην ενέπεσον. Ο ουν βασιλεύς … μαθών το αίτιον … εγγίσας αυτώ λέγει. ‘Αδελφέ … η πληγή αύτη ολίγον τι εστί. Στρέψον, ότι τα νυν η πλείων ανάγκη εστί. Η πόλις εις χείρας σου κρέμεται’ ! Πολλά δε ειπόντος του βασιλέως αυτώ ουδέν απεκρίνατο … Ιδόντες την τοσαύτην σύγχυσιν των ημετέρων-οι Τούρκοι- θάρσος έλαβον … Ως ουν είδεν ο … βασιλεύς … δακρυχέων επαρεκάλει τον Θεόν, και τους στρατιώτας ίνα μεγαλοψυχήσωσι προέτρεπε … Και, τον ίππον κεντήσας, δραμών έφθασεν ένθα το πλήθος των ασεβών ήρχετο, και ώσπερ Σαμψών επί τους αλλοφύλους εποίει, και τους ασεβείς εν τη πρώτη συμπλοκή εκ των τειχών απεκρήμνισεν … Βρυχόμενος ως λέων και την ρομφαίαν  εσπασμένην έχων εν τη δεξιά πολλούς των πολεμίων απέσφαξε»

       Και ακολούθησε ως μη όφειλε τότε ακριβώς η παράλειψη της Κερκόπορτας ! Από όπου «εισπηδήσαντες εντός εκ των ονομαστών εκείνων ανδρών και δούλων του τυράννου-Γενίτσαροι- ως πεντήκοντα, και αναβάντες επάνω των τειχέων  πυρ πνέοντες και τους συναντήσαντες κτείναντες, τους ακροβολιστάς έπαιον … Οι δε Ρωμαίοι συν τω βασιλεί ουκ εγίνωσκον το γενόμενον … αναβλέψαντες ορώσι Τούρκους … Ο βασιλεύς ουν απαγορεύσας εαυτόν, ιστάμενος βαστάζων σπάθην και ασπίδα, είπε λόγον λύπης άξιον. ‘Ουκ έστι τις των Χριστιανών του λαβείν την κεφαλήν μου απ’ εμού’;  Ην γαρ μονώτατος απολειφθείς ! Τότε εις των Τούρκων δους αυτώ κατά πρόσωπον και πλήξας, και αυτός τω Τούρκω ετέραν εχαρίσατο. Των όπισθεν δε έτερος καιρίαν δους πληγήν, έπεσε κατά γης. Ου γαρ ήδεισαν ότι ο βασιλεύς εστίν, αλλ’ ως κοινόν στρατιώτην τούτον θανατώσαντες αφήκαν» !

     Αυτό κάνει μεγάλο και άξιο της Ελληνικής Ιστορίας Κωνσταντίνο τον Παλαιολόγο, ότι συνέχισε να μάχεται γενναία και όταν, «ην μονώτατος απολειφθείς» ! Αυτό είναι το μεγαλειώδες, ότι ο τελευταίος αυτοκράτορας έπεσε ηρωικά πάνω στα τείχη ως «κοινός στρατιώτης» ! Και, με αυτή τη μαρτυρική θυσία του έστεψε με κορυφαία δόξα το θλιβερό «εάλω η Πόλις», το πικρό τέλος της Μεγάλης Ελληνικής Αυτοκρατορίας !

*****

      Η θλιβερή είδηση, «εάλω η Πόλις» πέταξε σαν αστραπή, και άφησε άφωνους και άναυδους τους απανταχού Έλληνες. Όχι όμως και ανέλπιδους, ως μαρτυρεί παλαιός Ποντιακός θρύλος με τα εξής: «Έναν πουλίν, καλόν πουλίν έβγαιν’ από την Πόλιν.-Ουδέ στ’ αμπέλια κόνεψεν, ουδέ στα περιβόλια». Αλλά πού; Έφτασε στη Μητρόπολη της Τραπεζούντας, έδρας της Ελληνικής Αυτοκρατορίας του Πόντου, όπου λειτουργούσε ο Μητροπολίτης. Κι εκεί: «Εσείξεν τ’ έναν το φτερόν, σο αίμα βουτεμένον-εσείξεν τ’ άλλον το φτερόν, χαρτίν έχει γραμμένον.-Ατό, κανείς κι ανέγνωσεν, ούδ’ ο Μητροπολίτης.-Έναν παιδίν, καλόν παιδίν, έρχεται κι αναγνώθει.-Σιτ’ αναγνώθ’ σίτε κλαίγει, σίτε κρούει καρδίαν: «Αλί εμάς, και βάι εμάς, πάρθεν η Ρωμανία»! Και ενώ, Μητροπολίτης, εκκλησίασμα, και αυτός ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραδίδονται σε θρήνο, το ίδιο παλικάρι, γιος μιας χήρας, ακούγεται να προσθέτει με διάτορη φωνή: «Η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλον» ! Που είναι η ποντιακή παραλλαγή του γνωστού, «πάλι με χρόνους με καιρούς, πάλι δικά μας θα ’ναι», που διέτρεξε αμέσως-και διατρέχει-την ψυχή των Ελλήνων.

     Η πτώση της βασίλισσας Πόλης άνοιξε βαθιά και ανεπούλωτη πληγή στην ψυχή του Γένους. Είπαν, γιατί, «η Ελλάδα είναι η μόνη από τις Βαλκανικές χώρες της πρώην Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που δεν απελευθέρωσε την πρωτεύουσά της». Μάλλον γιατί είναι γεγονός ανυπολόγιστης ιστορικής σημασίας ! Και, παρότι στην ιστορία δε χωρούν υποθέσεις, ως Έλληνες μπορούμε να πιστεύουμε, ότι ο κόσμος θα είχε απόκλιση στο καλύτερο, αν δε μεσολαβούσε η αποφράδα 29^η Μαϊου 1453.  Βέβαια, η ιστορία αυτή δε γυρίζει πίσω. Και τα επερχόμενα απαιτούν νήψη ψυχής και αγρύπνια σε αλλεπάλληλες Θερμοπύλες. Και πιο πολύ αναβάπτιση στο πνεύμα και την ατμόσφαιρα εκείνων των υπέροχων Ελλήνων ! Και μεταστοιχείωσή τους σε επίκαιρο λόγο ουσίας και έργο ζωής !

ΑΘ. ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ