Ο Μ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΤΟ ΜΑΤΙ ΤΟΥ ΚΥΚΛΩΝΑ - ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ

Ο  Μ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ  ΣΤΟ  ΜΑΤΙ  ΤΟΥ  ΚΥΚΛΩΝΑ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ   ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ

         Η Εκκλησία πέρασε στον 4^ο αιώνα ζώντας μια μεγάλη χαρά ανάμεσα σε δυο πολύ δυνατές πίκρες ή δοκιμασίες. Και δε θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι, η δεύτερη από αυτές  την έφερε στο χείλος της αβύσσου!

          Τα πρώτα έντεκα χρόνια αυτού τη χτύπησε ο πιο σκληρός διωγμός, ο και τελευταίος δαιμονικός σπασμός. Αλλά όντας ασκημένο το σώμα της σ’ αυτά τρεις στη συνέχεια αιώνες, δε λύγισε! Δυο χρόνια μετά, η Αγάπη του Θεού την περνούσε στη μεγάλη χαρά, τη χαρά της ελευθερίας. Αλλά! Πριν προλάβει να χαρεί ομολογώντας ευχαριστιακά: «Διήλθομεν δια πυρός και ύδατος και εξήγαγες ημάς εις αναψυχήν»- Ψ.ξε.12.- τη βρήκε η πιο φοβερή δοκιμασία. Ιερέας της αμφισβητώντας πέντε χρόνια μετά το sine qua non της ουσίας και υπόστασης της Εκκλησίας, τη Θεότητα του Ιησού Χριστού, την έβαλε σε μακρά, επώδυνη και επικίνδυνη περιπέτεια.  

         Τώρα ο «χαιρέκακος» δεν ήταν απέναντι, ούτε πλάι, ήταν στα τείχη της μέσα. Έδειχνε φίλος, δικός, αδελφός,, είχε και χάρισμα ιεροσύνης. Με λόγο που γοήτευε, νάρκωνε, παραπλανούσε, έχυνε το δηλητήριο για την Αλήθεια της. Ακόμα και μετά τη θαυμαστή Οικουμενική συμφωνία και απόφαση, που τον άφηνε εκτεθειμένο και απ’ έξω, της δημιούργησε οδυνηρές καταστάσεις, που έφεραν «στο μάτι του κυκλώνα» άνδρες αγίους, με πρώτο το Μ. Αθανάσιο, «τη μεγάλη εφεδρεία του Θεού», που αντιστεκόταν με μαρτυρική γενναιότητα και τίμημα τη ζωή του!

*******

     Συγκεκριμένα. Με την είσοδο στον 4ο αιώνα της κήρυξε ανελέητο διωγμό ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός, μάλλον παρασυρμένος από το γαμπρό του Γαλέριο, αποδέκτη των αντιχριστιανικών ιδεών του έπαρχου Βιθυνίας Ιεροκλή, μαθητή του φιλόσοφου Πορφυρίου. Ο ίδιος δε φαίνεται να είχε εχθρικές διαθέσεις απέναντι στο Χριστιανισμό, αν κρίνουμε από το ότι η γυναίκα του Πρίσκα και η κόρη του Βαλερία ανήκαν στην τάξη των κατηχουμένων. Ο διωγμός κράτησε ως το 305 στη Δύση, ως το 311 στην Ανατολή, και χτύπησε κυρίως την εκκλησιαστική ηγεσία, επισκόπους κλπ., αλλά και όχι μικρό αριθμό χριστιανών.

      Δυο χρόνια μετά -Φεβρουάριος 313- με το λεγόμενο «Διάταγμα των Μεδιολάνων» -Μιλάνο- Κωνσταντίνου και Λικινίου, Αυγούστων Δύσης και Ανατολής αντίστοιχα,  καθιερωνόταν η θρησκευτική ελευθερία. Ο Χριστιανισμός έπαυε να είναι θρησκεία απαγορευμένη, μπορούσαν να την ακολουθούν και οι πολίτες του Ρωμαϊκού κράτους. Αυτό άλλαζε ριζικά προς το καλύτερο τα δεδομένα και δρώμενα της Εκκλησίας.

      Αλλά! Μόλις πέντε χρόνια μετά, το έτος 318 ο πρεσβύτερος της Αλεξάνδρειας Άρειος, μ’ εκείνα τα, «ην ποτέ, ότε ουκ ην, και εξ ουκ όντων εγένετο» ο Χριστός, που άρχισε να κηρύττει, να διαλαλεί, και να διαδίδει ευρύτερα με τα πεζοτράγουδα του έργου του «Θάλεια», αμφισβητούσε ανοιχτά τη θεότητα του Κυρίου! Στο μικρό νου της «μεγάλης» γνώσης του, η … εξίσωση, τρία ίσον ένα, δεν έβγαινε! Πώς μπορούσε τα τρία Θεία Πρόσωπα να είναι μια Θεία Ουσία ή Φύση, μια Θεότητα! Δεν μπορούσε, βέβαια, αλλά γιατί; Η άβυσσος του Θείου μυστηρίου δεν περνάει από τις στενωπούς της ανθρώπινης λογικής ! Τα πράγματα άλλης τάξεως, θέλουν και νου άλλης τάξεως, διεσταλμένο σε «νουν Χριστού» -1Κο.2,16. Παπάς αυτός, το διάβαζε στον Απ. Παύλο, αλλά επέμενε να μην το καταλαβαίνει! Και προκάλεσε θέμα οξύτατο, που μέσα σε εφτά χρόνια έκανε άνω κάτω την Εκκλησία. Μήτε οι συμβουλές και οι συστάσεις στάσεις του Αλεξανδρείας Αλεξάνδρου τον έπιαναν, μήτε τις εκπληκτικές αναλύσεις του Αρχιδιακόνου του Αθανασίου αποδεχόταν. Και η αποστολή σ’ αυτόν από το Μ. Κωνσταντίνο του λαμπρού επίσκοπου Κορδούης καρπό δεν είχε φέρει.

     Ώσπου το 325 η Πρώτη Οικουμενική Σύνοδος στη Νίκαια της Βιθυνίας έλυσε μια για πάντα το θέμα της Θεότητας του Ιησού Χριστού, από τούτο και της Αγίας Τριάδας στα εφτά πρώτα άρθρα του Συμβόλου της Πίστεως, με τη ρητή ομολογία κλειδί. «Ομοούσιος τω Πατρί», όρο στον οποίο επέμεινε και πέρασε ο Αθανάσιος  «ηγούμενος  του χορού των Διακόνων» !

******

       Αλλά ! «Πριν να λαλήσει ο πετεινός», ήγουν, μόλις δυο χρόνια μετά -327-ο πανίσχυρος και λόγω συγγενείας με την αυτοκρατορική οικογένεια Μητροπολίτης Νικομηδείας Ευσέβιος, ο ταυτώνυμος αυτού Καισαρείας της Παλαιστίνης, και άλλοι φιλοαρειανοί επίσκοποι, σε μια αποκαλούμενη «δεύτερη φάση της πρώτης Οικουμενικής Συνόδου», έβαλαν τον Άρειο να υπογράψει αποδοχή του Συμβόλου της  Νικαίας, και τον έκαναν δεκτό στην Εκκλησία! 

         Ο Αθανάσιος όμως, που την επόμενη χρονιά -328- ήταν εκλεγμένος Πατριάρχης Αλεξανδρείας, γνωρίζοντας το φιλοαρειανισμό των δυο πρωταγωνιστών, και από πρώτο χέρι την πονηρία και υποκρισία του Αρείου, κατάλαβε τον ελιγμό, και αρνήθηκε να τον δεχτεί την Εκκλησία. Υποστήριξε σωστά, άριστα  ότι, μόνο νέα Οικουμενική Σύνοδος μπορούσε να ανακαλέσει την καταδίκη του Αρείου και να τον αποκαταστήσει. Αυτό ήταν αρκετό για να μπει σε οδό μαρτυρίου!

      Γιατί! Και ο Μ. Κωνσταντίνος που είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στη σύγκληση, ως ένα βαθμό και τις αποφάσεις της Πρώτης Οικουμενικής Συνόδου, μη μπορώντας ίσως να συλλάβει τη σοβαρότητα του προβλήματος -δεν είχε βαπτιστεί ακόμα- και, ενδιαφερόμενος ως όφειλε για την ειρήνη και την ενότητα του απέραντου κράτους του -«πλανητάρχης» εποχής- σε πρώτη φάση δικαίωσε, και μάλιστα με βασιλική γραφή τον Αθανάσιο. Μετά όμως παραπείστηκε από το Μητροπολίτη Νικομηδείας και τη φιλοαρειανική ομάδα, και του παράγγειλε να κάνει δεκτό τον Άρειο στην Εκκλησία. Κι όταν ο Αθανάσιος επέμεινε στο «όχι» του, ίσως γιατί αυτό τον ενόχλησε, δέχτηκε τα «θρήνου και οιμωγής άξια» αποφασισθέντα από την Αρειανή πλειοψηφία στη Σύνοδο της Αντιόχειας, και διέταξε την εξορία του Αλεξανδρείας Αθανασίου στα Τρέβηρα της Γαλλίας -335. Απόφαση στην οποία επέμεινε, παρά τη θερμή έκκληση που του απηύθυνε ο ογδόντα και πέντε χρονών τότε λίαν σεβαστός ευρύτερα, και σε εκτίμηση από όλη την αυτοκρατορική οικογένεια Μεγάλος Ερημίτης Όσιος Αντώνιος.

      Έδωσε όμως τότε ο Θεός σήμα ότι είναι άμεσα παρών στη ζωή της Εκκλησίας. Την επόμενη χρονιά -336- πήρε τον Άρειο στην αιώνια κρίση του, ακριβώς την παραμονή της ημέρας που θα γινόταν δεκτός στην Εκκλησία. Έτσι ένα χρόνο μετά -337- με το θάνατο του πατέρα τους, οι γιοι και διάδοχοί του Κωνστάντιος και Κώνστας επέτρεψαν στον Αθανάσιο να επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια όπου, «ήδιστα αυτόν εδέξατο ο των Αλεξανδρέων λαός»! Πλην αυτή η ευδία δεν κράτησε πολύ. Το έτος 340 είναι πάλι εξόριστος, αυτή τη φορά στη Ρώμη. Ο Νικομηδείας Ευσέβιος, Κωνσταντινουπόλεως τώρα, πείθει τον αρειανό στο φρόνημα Κωνστάντιο να τον εξορίσει, και να επιβάλει με φοβερές βιαιότητες και απερίγραπτης φρίκης βεβηλώσεις Γρηγόριο τον Καππαδόκη, στη θέση του, άνθρωπο «θηρών αγρίων ωμότερον».

     Στη Ρώμη όμως ο Πάπας Ιούλιος, από προσωπική εκτίμηση στον Αθανάσιο, όχι λιγότερο, για το βαθύτατο σεβασμό και την έκτακτη τιμή του πληρώματος της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, δικαιώνει συνοδικά τον αγωνιστή της ορθής πίστης της Εκκλησίας. Πλην οι Αρειανοί επίσκοποι, κυρίαρχοι στην Ανατολή του διαμηνύουν -Αντιόχεια 341- ότι, οι αποφάσεις του δεν έχουν την παραμικρή ισχύ εξω από τα όρια της δικαιοδοσίας του. Αλλά, και ενώ άλλη Σύνοδος τώρα -Σαρδική 343- θα δικαιώσει τον Αθανάσιο και άλλους ορθόδοξους αγωνιστές επισκόπους, την ίδια χρονιά Αρειανική αντί-σύνοδος στη Φιλιππούπολη θα τον καταδικάσει και πάλι.

      Δυο χρόνια μετά, που πεθαίνει ο Γρηγόριος, ο Κωνστάντιος κάνοντας στροφή επιτρέπει επάνοδο του Αθανασίου στη θέση του. Ο λαός ξεχύνεται και πάλι στους δρόμους «ως πλήθος άπειρον και οίον τε πέλαγος» και τον υποδέχεται με «στρώσεις ιματίων πολυανθών και ποικίλων … κρότους πανδήμους και μύρων εκχύσεις και παννυχίδος» -346. Ως το 353 εργάζεται έντονα και συστηματικά, και αυτά είναι τα πιο δημιουργικά του χρόνια. Τότε όμως ο Κωνστάντιος θα κάνει νέα στροφή και, στην Αρελάτη και τα Μεδιόλανα -355- θα επιβάλει βαριές ποινές σε επισκόπους αγωνιστές της ορθής πίστης, και φιλοαρειανικές σύνοδοι θα τον καθαιρέσουν.

    Και, θα επιβάλουν με τη βία των όπλων κάποιο Γεώργιο, «τέρας καππαδόκιον, πονηρόν το γένος, πονηρότερον δε την διάνοιαν», άνθρωπο από τα γεννοφάσκια του ικανό για κάθε κακό. Πέντε χιλιάδες στρατιώτες τότε θα περικυκλώσουν την εκκλησία του Αγίου Θεωνά, όπου όμως ο Αθανάσιος θα συνεχίσει ατάραχος την ιερή αγρυπνία μέχρι να αποχωρήσει και ο τελευταίος πιστός ασφαλής. Και, θα διαφύγει τη σύλληψη την τελευταία στιγμή χάρη στην ετοιμότητα και αστραπιαία επέμβαση φίλων του έμπιστων μοναχών, που έσπευσαν να τον … απαγάγουν! 

     Τριάντα χρόνια μετά την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο, οι αρειανοί είναι κυρίαρχοι στην Ανατολή, κι ο ίδιος εξόριστος τρίτη φορά, κρυμμένος στα Μοναστήρια της Θηβαϊδας, από όπου δεν παύει να ενισχύει το ορθόδοξο ποίμνιο ν’ αντέξει στη δοκιμασία. Γιατί, ακολουθεί ο Ιουλιανός -361- που τραβάει το σκοινί ακόμα πιο πέρα. Θαυμαστής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, επιζητεί να τον αναστήσει, φυσικά μαζί με την εθνική-ειδωλολατρική θρησκεία. Πνεύμα ελεύθερο αυτός, θέλει τώρα να φανεί υπεράνω και αμερόληπτος απέναντι στην Εκκλησία. Στο πίσω μέρος του μυαλού του, βέβαια, κρατάει ευδιάκριτα ορατό το «μυστικό» του, ότι τα αντιχριστιανικά του σχέδια μπορεί να προωθηθούν καλύτερα  από την ενδοχριστιανική διαίρεση και συνακόλουθη αντιμαχία.

       Επιτρέπει, λοιπόν, να γυρίσουν στις θέσεις τους οι εξόριστοι ορθόδοξοι επίσκοποι και να πάρουν πίσω τους ναούς που οι αρειανοί είχαν αρπάξει. Μετά την αυτοκρατορική απόφαση ο Αθανάσιος είναι πάλι ο Αλεξανδρείας, και εργάζεται τόσο συστηματικά, που προσέρχονται στο Χριστιανισμό πιο πολλοί τώρα, όχι λίγοι μάλιστα κάθε άλλο παρά τυχαίοι του εθνικού χώρου. Πράγμα που δεν το περίμενε από τον «ανθρωπίσκο της Αλεξάνδρειας», όπως τον έλεγε περιφρονητικά, γιατί ήταν κοντός. Διό και παραγγέλλει στον έπαρχο της Αιγύπτου να τον εξορίσει, γιατί «ο μιαρός ετόλμησεν ελληνίδας γυναίκας των επισήμων βαπτίσαι». Έτσι το φθινόπωρο του 362 αποχαιρετά τους πνιγμένους στο δάκρυ πιστούς, ενισχύοντάς τους με το λόγο. «Νεφύδριον εστί και παρελεύσεται θάττον», και καταφεύγει εξόριστος τέταρτη φορά στα Μοναστήρια της Θηβαϊδας.

     Στη σύντομη βασιλεία Ιοβιανού που ακολουθεί το θάνατο Ιουλιανού στη μάχη -363- το «νεφύδριο» όντως πέρασε, δεν άργησε όμως να ξαναφανεί στα αμέσως μετά χρόνια του αρειανού αυτοκράτορα Ουάλη. Με νέα μικρή, πέμπτη στη σειρά, εξορία, κατά την οποία κάποιες φορές κρύβεται μέσα στην Αλεξάνδρεια σε οικογενειακό τάφο. Όμως από το 366 και εξής ως την κοίμησή του -2 Μαϊου του 373- δεν ενοχλείται άλλη φορά και εργάζεται όπως πάντα με θερμό ζήλο και συστηματικά για να αποκατασταθεί και στερεωθεί η ορθή πίστη.

******

      Έξι χρόνια αργότερα -379- ήγουν, εξήντα χρόνια μετά την αρειανική έκρηξη, με τον αυτοκράτορα Μ. Θεοδόσιο, τα δεινά τελειώνουν. Η Εκκλησία μπαίνει στον ειρηνικό ορθόδοξο ρυθμό και δρόμο. Από τότε τιμά ιδιαίτερα αυτόν το Μεγάλο που βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα. Που σήκωσε το βαρύ σταυρό με τίμημα πέντε εξορίες δεκαέξι ετών συνολικά, από τα σαράντα έξι της αρχιερατείας του, και όχι σπάνια με παγερό το άγγιγμα του θανάτου ! Τον τιμά ως όνομα και πράγμα «στύλο της Ορθοδοξίας», ως της αρετής τη συνισταμένη ! «Εγκωμιάζοντας τον Αθανάσιο αισθάνομαι ότι εγκωμιάζω την ίδια την αρετή. Και μόνο το να ομιλεί κανείς για κείνον ισοδυναμεί με το να εγκωμιάζει την αρετή»*. Επιβλητική και δίκαιη αρχή του εγκωμίου του από τον Άγιο Γρηγόριο το Θεολόγο. Που, ευλογήθηκε ως νεαρός φοιτητής να τον υποδεχτεί, επιστρέφοντα στην Αλεξάνδρεια από τη δεύτερη εξορία-346-μαζί με το ασυγκράτητο σε ενθουσιασμό και, «απέραντο σαν το πέλαγος» πλήθος χριστιανών.

     Τον τιμά ως «τον αγιώτερο των ηρώων, και τον ηρωικότερο των αγίων»! Κατά το διαπρεπή Προτεστάντη πανεπιστημιακό Καθηγητή της Θεολογίας Α. Χάρνακ, μεγάλη αγάπη και αυτάρεσκη αναφορά του δικού μας Καθηγητή στη Θεολογική της Αθήνας Γεράσιμου Κονιδάρη, γιατί: «Η σημασία του Αθανασίου έγκειται, όχι τόσο στον τρόπο με τον οποίο υποστήριξε επιστημονικά την πίστη, όσο στη γενικότερη νικηφόρα εμμονή του στην πίστη. Γι αυτό έχουν μεγαλύτερη σημασία ο χαρακτήρας και ο βίος του»!

     Τέτοιους εκκλησιαστικούς ηγέτες έχει σήμερα ανάγκη η Εκκλησία, και ευρύτερα η σύγχρονη Χριστιανοσύνη, αγίους μαρτυρικής γενναιότητας. Και οφείλει να εύχεται κάθε χριστιανός να έχει κρατήσει ο Θεός τέτοιες εφεδρείες γι αυτά τα δίσεχτα, και τα πιο δίσεχτα επερχόμενα χρόνια. «Ακουέτωσαν» ιδιαίτερα το ακροτελεύτιο Χάρνακ- «Γι αυτό έχουν μεγαλύτερη σημασία ο χαρακτήρας και ο βίος του» -όσοι σηκώνονται στων ποδιών τους τις μύτες, και λογιάζουν εαυτούς τάχατες ως … Αθανάσιους για κάποια μονομανή λεκτικά πυροτεχνήματα που ρίχνουν στον αέρα!

Αθ. Κοτταδάκης

* Δες, ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΥ- "ΜΕΓΑΛΥΝΑΡΙΑ στον Μέγα Αθανάσιο και στον Μέγα Βασίλειο"-Εισαγωγικά και Νεοελληνική απόδοση ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ, Εκδόσεις "Αρμός", Αθήνα, 2004, σελ.15