Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ στη Βιβλική και Πατερική παράδοση - Παναγιώτης Μαρτίνης

Η ΜΕ­ΤΑ­ΝΟΙΑ

Στη Βι­βλι­κή και Πα­τε­ρι­κή Πα­ρά­δο­ση

Διερ­χό­μα­στε την πε­ρί­ο­δο του κα­τα­νυ­κτι­κού Τριω­δί­ου. Εί­ναι, ως γνω­στόν, μια πε­ρί­ο­δος που σκα­λί – σκα­λί μας α­νε­βά­ζει στο Γολ­γο­θά, ε­κεί που ο­λο­κλη­ρώνε­ται το έρ­γο της σω­τη­ρί­ας και συγ­χρό­νως πα­ρα­με­ρί­ζει με την έ­ναρ­ξη του χα­ρο­ποιού Πε­ντη­κο­στα­ρί­ου με το η­χη­ρό μή­νυ­μα: «Χρι­στός α­νέ­στη εκ νε­κρών…».

Εί­ναι α­λή­θεια ό­τι το Τριώ­διο εί­ναι μί­α πε­ρί­ο­δος πέν­θους και συ­ντρι­βής, αφού και τα χα­ρού­με­να δια­λείμ­μα­τά του, ό­πως η κα­τά­λυ­ση της νη­στεί­ας την εβδο­μά­δα του Τε­λώ­νου και Φα­ρι­σαί­ου που α­κο­λου­θεί, ό­πως και η Κυ­ρια­κή των Από­κρε­ω, θέ­λουν ψυ­χο­σω­μα­τι­κά να μας βο­η­θή­σουν για την εί­σο­δό μας στην πε­ρίο­δο της Μεγάλης Τεσ­σα­ρα­κο­στής.

Μί­α πε­ρί­ο­δος με τις κα­τα­νυ­κτι­κές α­κο­λου­θί­ες, ό­πως: Προ­η­γιασμέ­νες θείες Λει­τουρ­γί­ες, Μεγάλα Α­πό­δει­πνα, Α­κά­θι­στος Ύ­μνος και Κα­τα­νυ­κτι­κοί Ε­σπε­ρι­νοί. Σε ό­λα τα πα­ρα­πά­νω που α­να­φέρ­θη­καν, κα­θώς και στα βι­βλι­κά και υ­μνολο­γι­κά α­να­γνώ­σμα­τα τρεις έ­μπρα­κτες, ας τις ο­νο­μά­σου­με, λα­τρευ­τι­κές προκλή­σεις κα­λεί­ται να ε­κτε­λέ­σει ο πι­στός: Με­τά­νοια – Προ­σευ­χή  και Νη­στεί­α. Και οι τρεις αυ­τές λα­τρευ­τι­κές εκ­δη­λώ­σεις έ­ντο­να υ­πο­γραμ­μί­ζο­νται στα βι­βλι­κά, πα­τε­ρι­κά και υ­μνο­λο­γι­κά κεί­με­να.

Στο πα­ρόν άρ­θρο θα στα­θού­με στη Με­τά­νοια, χω­ρίς να πα­ρα­θε­ω­ρού­νται ή να μειώ­νε­ται η σπου­δαί­α ση­μα­σί­α και των δύ­ο άλ­λων, της προ­σευ­χής και της νη­στεί­ας. Εί­ναι, άλ­λω­στε, γνω­στόν ό­τι χω­ρίς προ­σευ­χή και, ό­πως την ο­ρί­ζει η Εκ­κλη­σί­α, νη­στεί­α, η με­τά­νοια εί­ναι ελ­λι­πής!

Η με­τά­νοια προ­ϋ­πο­θέ­τει την αυ­το­γνω­σί­α. Ο ψαλ­μω­δός εί­ναι σα­φής: «ό­τι την ανο­μί­αν μου ε­γώ γι­γνώ­σκω, και η α­μαρ­τί­α μου ε­νώ­πιόν μου ε­στί δια πα­ντός» (Ψαλμ. 5^ος, στ΄ 5).

Η με­τά­νοια προ­ϋ­πο­θέ­τει την πε­ποί­θη­ση ό­τι η α­μαρ­τί­α εί­ναι η αι­τί­α της α­πομά­κρυν­σής μας α­πό τον Θε­ό, την πη­γή της ζω­ής, και την πτώ­ση μας στην έ­σχα­τη έν­δεια, ώ­στε α­πό άρ­χο­ντες κο­ντά στον Θε­ό να κα­τα­ντή­σου­με χοι­ρο­βο­σκοί.

Κα­τά τους Πα­τέ­ρες α­μαρ­τί­α εί­ναι η α­στο­χί­α του αν­θρώ­που να ο­λο­κλη­ρώ­σει το «κατ΄ ει­κό­να» και να φτά­σει στο «καθ΄ ο­μοί­ω­σιν», δηλ. στο αρ­χέ­τυ­πο της δημιουρ­γί­ας του που εί­ναι ο Χρι­στός.

Η α­πο­τυ­χί­α αυ­τή του αν­θρώ­που στη θε­ο­λο­γι­κή γλώσ­σα ο­νο­μά­ζε­ται α­μαρ­τί­α, η ο­ποί­α ο­φεί­λε­ται σε δύ­ο πα­ρά­γο­ντες: Στον ε­ξω­γε­νή που λέ­γε­ται διά­βο­λος – κα­κό και στον ε­σω­γε­νή πα­ρά­γο­ντα που εί­ναι το αυ­τε­ξού­σιο, η βού­λη­ση του ανθρώ­που.

Στην Αγ. Γρα­φή η α­μαρ­τί­α χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται και σαν α­πο­στα­σί­α ή α­νταρ­σί­α του αν­θρώ­που κα­τά του Θε­ού: «Οι δ΄ α­σε­βείς κα­θά  ε­λο­γί­σα­ντο έ­ξου­σίν ε­πι­τι­μί­αν, οι α­με­λή­σα­ντες του δι­καί­ου και του Κυ­ρί­ου α­πο­στά­ντες» (Σοφ. Σολ. Γ΄, 10).

Η α­μαρ­τί­α ως «παρά φύ­σιν» κα­τάστα­ση εί­ναι δυ­να­τόν να νι­κη­θεί και να ο­δη­γη­θεί ο άν­θρω­πος στην «κα­τά φύσιν» α-πά­θεια. Κι΄ αυ­τό ό­χι μό­νο με την α­πλή με­τα­μέ­λεια, αλ­λά με την με­τά­νοια. Δεν αρ­κεί μό­νον η α­να­γνώ­ρι­ση του σφάλ­μα­τος. Έ­χου­με το πα­ρά­δειγ­μα του Ιού­δα: «Τό­τε ι­δών Ιούδας ο πα­ρα­διδούς αυ­τόν ό­τι κα­τε­κρί­θη, με­τα­με­ληθείς απέ­στρε­ψεν τα τριάκο­ντα αρ­γύ­ρια…λέ­γων· ή­μαρ­τον πα­ρα­δούς αί­μα α­θώ­ον… και ρί­ψας τα αρ­γύ­ρια εν τω να­ώ α­νε­χώ­ρη­σεν, και α­πελ­θών α­πήγ­ξα­το». (Ματ­θ. ιζ, 3-5).

Την ει­λι­κρι­νή – έ­μπρα­κτη μετά­νοια τη δι­δά­σκει ο Πέ­τρος, ο μα­θη­τής που αρ­νή­θη­κε τον Δι­δά­σκα­λο. Με­γά­λη και η πτώ­ση του Πέ­τρου! Δεν έ­μει­νε ό­μως στη με­τα­μέ­λεια, α­φού «Και εμνήσθη ο Πέτρος του ρήματος Ιησού ειρηκότος. Πριν αλέκτορα φωνήσαι τρις απαρνήση με. και εξελθών έξω έκλαυσεν πικρώς» (Ματ­θ. κ5,75).

Η φρά­ση – κλει­δί βρί­σκε­ται στην πα­ρα­βο­λή του Α­σώ­του: «εις εαυτὸν δε ελθών (αυτογνωσία) είπε· πόσοι μίσθιοι του πατρός μου περισσεύουσιν άρτων, εγώ δε λιμώ απόλλυμαι! ἀναστὰς πορεύσομαι προς τον πατέρα μου (μεταμέλεια) και αναστάς ήλθε πρός τον πατέρα αυτού» (με­τά­νοια).

Και σε πολ­λές άλ­λες βι­βλι­κές – α­γιο­γρα­φι­κές πε­ρι­πτώ­σεις βρί­σκου­με την έ­μπρα­κτη – ει­λι­κρι­νή με­τά­νοια.

΄Η­δη στο Ευαγ­γέ­λιο του Λου­κά α­να­φέ­ρο­νται τρεις με τα σω­στι­κά α­πο­τε­λέ­σματά τους. Πρώ­τα στη σχε­τι­κή πα­ρα­βο­λή του Τε­λώ­νου και Φα­ρι­σαί­ου (Λουκ. ι­η΄, 9-5). «…ο δε Τε­λώ­νης μα­κρό­θεν ε­στώς ουκ ή­θε­λεν ου­δέ τους ο­φθαλ­μούς ε­πά­ραι εις τον ου­ρα­νόν, αλ­λ΄ έ­τυ­πτεν το στή­θος αυ­τού λέ­γων· ο Θε­ός, ι­λά­σθη­τί μοι τω αμαρ­τω­λώ» (στ.13).

Η με­τά­νοια του αρ­χι­τε­λώ­νη Ζακ­χαί­ου (Λουκ. ιθ΄, 1-10) ο ο­ποί­ος «…στα­θείς …εί­πεν προς τον Ι­η­σούν· ι­δού τα η­μί­ση των υ­παρ­χό­ντων, Κύ­ριε, δί­δω­μι τοις πτω­χοίς, και ει τι­νός τι ε­συ­κο­φά­ντη­σα, α­πο­δί­δω­μι τε­τρα­πλούν» (στ.8).

Τέ­λος του λη­στή (Λουκ. κγ΄, 40-41), ο ο­ποί­ος με τα λό­για της με­τα­νοί­ας του, «…μνήσθη­τί μου, Κύ­ριε, ό­ταν έλ­θης εν τη βα­σι­λεί­α σου» (στ.42), θα γί­νει ο πρώ­τος έ­νοικος του πα­ρα­δεί­σου, σύμ­φω­να με την α­πά­ντη­ση του Κυ­ρί­ου, «α­μήν σοι λέ­γω, σή­μερον μετ΄  ε­μού έ­ση εν τω πα­ρα­δεί­σω» (43).

Προ­τού α­να­φερ­θού­με στις πα­τε­ρι­κές θέ­σεις – α­πό­ψεις των πα­τέ­ρων, που μας δί­νουν και τη θε­ο­λο­γι­κή ερ­μη­νεί­α του ό­ρου «με­τά­νοια», ας δού­με την ε­τυ­μολο­γι­κή του προ­έ­λευ­ση και ση­μα­σί­α. Σύμ­φω­να με τον κα­θη­γη­τή της Γλωσ­σο­λο­γίας Γε­ωρ. Μπα­μπι­νιώ­τη: «με­τά­νοια α­πό το ρή­μα με­τα­νο­ώ (με­τά +νο­ώς – νους) = μετα­βάλ­λω γνώ­μη, τρό­πο σκέ­ψε­ως (σχε­τι­κά με προ­η­γού­με­νη ε­νέρ­γειά μας)».

Κα­τά τον ί­διο κα­θη­γη­τή: «το αί­σθη­μα ψυ­χι­κής με­τα­νοί­ας, συ­ντρι­βής, ντρο­πής ή λύ­πης που αι­σθά­νε­ται κα­νείς, ό­ταν συ­νει­δη­το­ποι­ή­σει το κα­κό ή το σφάλ­μα που διέ­πρα­ξε και η διά­θε­ση να αλ­λά­ξει τρό­πο σκέ­ψης, να το ε­πα­νορ­θώ­σει και να συγ­χω­ρη­θεί με δά­κρυα με­τα­νοί­ας».

(Λε­ξι­κό της Νέ­ας Ελ­λ. Γλώσ­σας, Β΄ έκ­δ., σελ. 1084-1085). Ο Θε­ο­λο­γι­κός ο­ρι­σμός της με­τάνοιας βρί­σκε­ται στην πα­τε­ρι­κή πα­ρά­δο­ση. Μας τον δί­νει ο αγ. Ιω. ο Δα­μα­σκη­νός ό­ταν γρά­φει: «Με­τά­νοια ε­στί εκ του πα­ρά φύ­σιν εις το κα­τά φύ­σιν και εκ του δια­βό­λου προς τον Θε­όν ε­πά­νο­δος δ΄ α­σκή­σε­ως και πό­νων».

Ο άν­θρω­πος δηλ. ό­ταν α­μαρ­τά­νει βρί­σκε­ται ό­χι στη φυ­σι­κή του κα­τά­στα­ση, στην ει­ρή­νη και στην ψυ­χι­κή του ι­σορ­ρο­πί­α. Βρί­σκε­ται σε α­διέ­ξο­δα και σε μια διαρ­κή α­νη­συ­χί­α. Μό­νον ό­ταν με α­γώ­να και με πολ­λή προ­σπά­θεια βρε­θεί κο­ντά στον Θε­ό τό­τε θα νοιώ­σει, θα αι­σθαν­θεί αυ­τό που εί­πε ο ι. Αυ­γου­στί­νος: «η ανθρώ­πι­νη καρ­δί­α δεν ευ­ρί­σκει την γα­λή­νην μέ­χρι της στιγ­μής που κα­τορ­θώνει να α­να­παυ­θή εις Σε, ω Θε­έ».

Αλ­λά και ο με­γά­λος μυ­στι­κός του 10^ου αι. ο ά­γιος Συ­με­ών ο Νέ­ος Θε­ο­λό­γος ση­μειώ­νει χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά: «Η γαρ με­τά­νοια θύ­ρα ε­στιν ε­ξά­γου­σα α­πό του σκό­τους και ει­σά­γου­σα εις το φως. Ο ουν προς το φως μη ει­σελ­θών ου δι­ήλ­θε την θύ­ραν της με­τα­νοί­ας κα­λώς· ει γαρ δι­ήλ­θε ε­γέ­νε­το αν εν τω φω­τί. Ο δε μη με­τα­νο­ών α­μαρ­τά­νει, διό­τι ου με­τα­νο­εί».

Και ό­πως ή­δη προ­α­να­φέρ­θη­κε, η α­μαρ­τί­α ως «πα­ρά φύ­σιν» κα­τά­στα­ση εί­ναι δυνα­τόν να νι­κη­θεί και να ο­δη­γη­θεί ο άν­θρω­πος στην «κα­τά φύ­σιν» α-πά­θεια, όχι με την α­πλή με­τα­μέ­λεια, αλ­λά με την ει­λι­κρι­νή και την έ­μπρα­κτη με­τά­νοια. Δεν αρ­κεί η α­πλή α­να­γνώ­ρι­ση του σφάλ­μα­τος, της α­στο­χί­ας, χρειά­ζε­ται η πλήρης αλ­λα­γή του φρο­νή­μα­τος, της δια­θέ­σε­ως του αν­θρώ­που. Κα­τά το Ζι­γα­βη­νό, ο Χρι­στός «εν τη σαρ­κί ε­νί­κη­σε την α­μαρ­τί­α· η γαρ δε­σπο­τι­κή σαρ­ξ τω μεν α­μαρτά­νειν ουκ ε­νι­κή­θη, τω δε α­πο­θα­νείν και ε­νί­κη­σεν και κα­τέ­κρι­νεν την α­μαρτί­αν α­δι­κή­σα­σαν».

Τέ­λος, η με­τά­νοια εί­ναι ό­χι μό­νο το α­ντί­δο­το της α­μαρ­τί­ας, αλ­λά και ο­μό­νος δρό­μος που μας ο­δη­γεί στην α­γά­πη του Θε­ού. Εί­ναι α­λή­θεια, ό­πως εκ­φρά­ζε­ται και α­πό την πα­τε­ρι­κή σκέ­ψη, ό­τι ό­ποιος α­γα­πά τον Θε­ό και το συ­νάν­θρω­πό του που εί­ναι «ει­κό­να» του Θε­ού, δε φο­βά­ται την α­μαρ­τί­αν. «Φό­βος ουκ έ­στιν εν τη α­γά­πη, αλ­λ΄ η τε­λεί­α α­γά­πη έ­ξω βάλ­λει τον φό­βον» (Α΄ Ιω. 4,18).

Και θα ή­θε­λα να κλεί­σω το άρ­θρο αυ­τό, που θα μπο­ρού­σε α­κρι­βέ­στε­ρα να προσ­διο­ρι­στεί και να τι­τλο­φο­ρη­θεί «Α­μαρ­τί­α – Με-τά-νοια» μ΄ έ­να σχε­τι­κό μα­κρύ, αλ­λά βα­θυ­στό­χα­στο κεί­με­νο του α­γί­ου Ιω­άν­νου του Χρυ­σο­στό­μου. Γρά­φει, λοι­πόν, ο ι. Πα­τήρ: «Αν έ­χης α­μαρ­τή­μα­τα, μη α­πο­γνώς· ου παύ­ο­μαι ταύ­τα συ­νε­χώς λέ­γων· καν καθ΄ η­μέ­ραν α­μαρ­τά­νης, καθ΄ η­μέ­ραν με­τα­νό­ει· και ό­περ εν ταις πα­λαιαίς ποιού­μεν οι­κί­αις, ό­ταν σαθρ­ωθώ­σιν, υ­πε­ξαι­ρού­με­θα τα σε­σα­θρώ­μενα και καινά ε­πι­σκευά­ζο­μεν και ου­δέ­πο­τε συ­νε­χούς ε­πι­με­λεί­ας ε­πι­λαν­θα­νό­μεθα, τού­το και εν η­μίν ποιώ­μεν. Ει ε­πα­λαιώ­θης σή­με­ρον α­πό της α­μαρ­τί­ας, α­νακαί­νι­σον σε­αυ­τόν α­πό της με­τα­νοί­ας. Και ε­νι, φη­σί, με­τα­νο­ή­σα­ντα σω­θή­ναι; Και πά­νυ έ­νι. Πά­ντα τον βί­ον εν α­μαρ­τί­αις διέ­τρι­ψα· και ε­άν με­τα­νο­ή­σω, σώ­ζομαι; Πά­νυ. Πό­θεν δή­λον; Α­πό της του Δε­σπό­του σου φι­λαν­θρω­πί­ας… Θε­ού γαρ φι­λαν­θρω­πί­ας μέ­τρον ουκ έ­στιν, ου­δέ λό­γω ερ­μη­νευ­θή­ναι δύ­να­ται αυ­τού η α­γα­θό­της. Εν­νό­η­σον σπιν­θή­ρα εις πέ­λα­γος ε­μπε­σό­ντα· μη δύ­να­ται στή­ναι ή φα­νή­ναι; Ό­σον σπιν­θήρ προς πέ­λα­γος, το­σού­τον κα­κί­α προς την του Θε­ού φιλαν­θρω­πί­αν· μάλ­λον δε ου­δέν το­σού­τον, αλ­λά πολ­λώ πλέ­ον. Το μεν γαρ πέ­λα­γος, καν μέ­γα η, μέ­τρον έ­χει· η δε του Θε­ού φι­λαν­θρω­πί­α α­πε­ριό­ρι­στος». (RG. 49,337).

Στο ση­μεί­ο αυ­τό κρί­νε­ται α­πα­ραί­τη­το η διά­κρι­ση με­τα­ξύ α­μαρ­τί­ας και α­μαρτά­νο­ντος συ­ναν­θρώ­που μας. Ο λό­γος του α­γί­ου Ι­σα­άκ του Σύ­ρου εί­ναι σα­φής: «Α­γά­πη­σον τους α­μαρ­τω­λούς και μη κα­τα­φρο­νή­σης αυ­τών δια τα ε­λατ­τώ­μα­τα αυτών. Μνή­σθη­τι ό­τι κοι­νω­νός ει της νε­κράς φύ­σε­ως και πά­σιν ευ ποί­ει. Ού­τος ο τρό­πος έ­στω σοι α­εί το ευ­προ­σή­γο­ρον και τι­μη­τι­κόν εί­ναι προς πά­ντας. Η γαρ α­γά­πη ουκ οί­δε θυ­μού­σθαι ή πα­ρο­νύ­ξε­σθαι ή μέμ­φε­σθαι τι­νάς ε­μπα­θώς».

Τέ­λος, τέ­λος, ας πα­ρα­κα­λού­με τον Κύ­ριο, ό­πως μας προ­στά­ζει το υ­μνο­λο­γι­κό άσμα των η­με­ρών του λί­αν κα­τα­νυ­κτι­κού Τριω­δί­ου, σε α­ντί­θε­ση με τα α­νε­πί­και­ρα κο­σμι­κά ά­σμα­τα:

 Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι πύλας Ζωοδότα, 

ὀρθρίζει γὰρ τὸ πνεῦμά μου, πρὸς ναὸν τὸν ἅγιόν σου, 

ναὸν φέρον τοῦ σώματος, ὅλον ἐσπιλωμένον, 

ἀλλ’ ὡς οἰκτίρμων κάθαρον, εὐσπλάγχνῳ σου ἐλέει.

(Δοξαστικό Ήχος πλ. Δ΄)

Παναγιώτης Σπ. Μαρτίνης Δρ. Θ.

Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος

Άρχων Ιερομνήμων  της Αγίας του Χριστού Μ. Εκκλησίας