150 έτη από την μεταφορά του λειψάνου του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄στην Αθήνα - Γεώργιος Κουρκούτας

 150 έτη από το ιστορικό αυτό γεγονός

Απρίλιος 1871: Η μεταφορά του λειψάνου του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ στην Αθήνα

Φέτος συμπληρώνονται 200 έτη από την Εθνεγερσία του 1821. Πολλά δραματικά γεγονότα συνόδευσαν τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1821 την έναρξη ενός δύσκολου Αγώνος που θα κρατούσε χρόνια. Τον Απρίλιο του 1821 ίσως το πιο σημαντικό και τραγικό συνάμα γεγονός ήταν ο απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου Ε’  από τους Οθωμανούς Τούρκους στην Κωνσταντινούπολη, ανήμερα την Κυριακή του Πάσχα (στις 10 Απριλίου 1821).

Το μαρτύριο του Γρηγορίου

Το μαρτυρικό αυτό τέλος, που διατηρεί ζωντανό μέχρι σήμερα η κλειστή Πύλη των Πατριαρχείων στην Πόλη, έχει περιγραφεί από Έλληνες και Ξένους αυτόπτες μάρτυρες, αλλά και πλήθος ιστορικών. Ζωγράφοι και ποιητές το έχουν καταγράψει σαν ένα περιστατικό που σημάδεψε την Εθνεγερσία. 

Η συνέχεια είναι γνωστή: το νεκρό λείψανο του Πατριάρχη διαπομπεύθηκε από ομάδα Εβραίων της Πόλης και μετά ρίχτηκε στην θάλασσα του Μαρμαρά. Εκεί, με θαυματουργό τρόπο, το ανέσυρε πλοιάριο Κεφαλλήνος ναυτικού, ορθοδόξου, που αφού αναγνωρίστηκε, μεταφέρθηκε στην Οδησσό της Ρωσίας.

Η κηδεία του που τελέστηκε πολλές μέρες μετά τον θάνατό του, θα γίνει και αφορμή να ενταθούν οι Ρωσοτουρκικές σχέσεις, αλλά και να τονιστεί η θρησκευτική διάσταση του Αγώνος των Ελλήνων. Ο ίδιος ο Τσάρος της Ρωσίας Αλέξανδρος Α’ (ο ίδιος που είχε αποκηρύξει με ένταση το κίνημα του Αλεξάνδρου Υψηλάντου στην Μολδοβλαχία), έστειλε τα ιερατικά άμφια και ό,τι χρειαζόταν για να γίνει μία εξόδιος ακολουθία αντάξια ενός Ορθοδόξου Πατριάρχου.

Τα 50 έτη από την Εθνεγερσία

Πέρασαν τα χρόνια και ο Γρηγόριος βρήκε προσωρινή ανάπαυση στα εδάφη της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Το 1871 ο Ελληνισμός θα τιμούσε τα 50 έτη από την Εθνεγερσία. Για τον σκοπό αυτό αποφασίστηκε να τιμηθούν μάρτυρες, πρωταγωνιστές του ξεσηκωμού. Για τον σκοπό αυτόν δημιουργήθηκαν μπροστά στον χώρο του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπως μπορεί να δει κάποιος σήμερα, όπως του Ρήγα Φεραίου και του Πατριάρχη Γρηγορίου.

Τότε ετέθη και το θέμα της ανακομιδής του λειψάνου του Γρηγορίου από την Ρωσία στην Αθήνα, εν όψει των 50 ετών από το 1821 και το μαρτύριό του. Στην Αθήνα θα μείνουν μέχρι την απελευθέρωση της Κωνσταντινουπόλεως ως μελλοντικής πρωτεύουσας του Ελληνισμού. Συγκροτήθηκε σχετική Επιτροπή (με επικεφαλής τον Μητροπολίτη Αθηνών Θεόφιλο), η  οποία απευθύνθηκε στην Βουλή των Ελλήνων και τον Βασιλέα Γεώργιο. Στα τέλη Μαρτίου 1871, αφού έγιναν οι δέουσες προετοιμασίες και οι συνεννοήσεις με την Ρωσική Κυβέρνηση το πλοίο ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ με την παρουσία 2 Ιεραρχών, 2 Αρχιμανδριτών και άλλων προσώπων κατευθύνθηκε προς Σύρο και Ρωσία.

Ο πλους από την Οδησσό της Ρωσίας στην Αθήνα

Στην Οδησσό έγινε επίσημη υποδοχή της αντιπροσωπείας (με επικεφαλής τον ομογενή Γρηγόριο Μαρασλή, εθνικό ευεργέτη και αργότερα Δήμαρχο Οδησσού), στις 2 Απριλίου 1871 τελέστηκε Δοξολογία, ενώ η τιμή προς τον Πατριάρχη θύμιζε τιμή σε Άγιο (η αγιοκατάταξή του έγινε μετά από 50 έτη, στα 100 έτη από το μαρτύριό του). Μετά από ημέρες λατρευτικών τελετών και μετά από ανάλογα μέτρα, την 10^η Απριλίου το ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ πήρε τον πλου της επιστροφής.

  Έφθασε στον Πειραιά τις 14 Απριλίου 1871 και η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, με παρουσία πολιτικών ηγετών παρέστη στην υποδοχή. Η μετακομιδή των λειψάνων έγινε την Κυριακή 25 Απριλίου 1871. Στον Μητροπολιτικό Ναό των Αθηνών πέραν των Ιεραρχών (ανάμεσά τους και ο Πατρών και Ηλείας Κύριλλος) βρέθηκαν οι Βασιλείς Γεώργιος Α΄ και Όλγα, που έδειξαν την απέραντη εκτίμηση και τον σεβασμό τους προς τον μαρτυρικό Πατριάρχη.

«….ο θάνατος του Πατριάρχου υπήρξε της Ελλάδος η ανάστασις»

Τον εκλιπόντα Γρηγόριο χαιρέτισε με λόγο του ενθουσιώδη ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικηφόρος Καλογεράς, ιερωμένος (και αργότερα, το 1883 μητροπολίτης Πατρών και Ηλείας).  Ο ενθουσιασμός έγκειται στην σύνδεση της θυσίας του Γρηγορίου με τον Αγώνα της Ελευθερίας.

Σε ένα σημείο τόνισε χαρακτηριστικά : «Και δύναται τις ειπείν ότι ο θάνατος του Πατριάρχου υπήρξε της Ελλάδος η ανάστασις και η καταστροφή της τυραννίας, η του διεσπαρμένου Ελληνικού Έθνους συναρμογή και συνένωσις. Δια του αίματος λοιπόν αυτού ο μεν Αγών καθαγιασθείς και χαρακτήρα ιερόν και άγιον λαβών παρεσκεύασε την νίκην κατά του τυράννου, ημείς δε σήμερον ζώμεν ως ελεύθεροι και τον φαεινότατον ήλιον βλέπομεν μετ’  ευγνωμοσύνης πολλής….».

Λίγες ημέρες μετά, στις 29 Απριλίου, μετά από ανάλογη προετοιμασία  και την παρουσία όλων των επισήμων της Ελλάδος ανοίχτηκε η λάρνακα του νεκρού Γρηγορίου και συνετάχθη επίσημη πράξη περί της καταστάσεως του λειψάνου, το οποίο υπέγραψαν οι παρόντες Υπουργοί και τα μέλη της Ιεράς Συνόδου.

Ο ανδριάντας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Την επόμενη χρονιά, την 25^η Μαρτίου 1872, θα γίνουν και τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντος του Γρηγορίου στα Προπύλαια Πανεπιστημίου (του Τηνίου γλύπτη Γ. Φυτάλη), όπου θα απαγγείλει το θρυλικό του ποίημα ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (που ξεκινά με τους γνωστούς στίχους  «Πώς μας θωρείς ακίνητος; Πού τρέχει ο λογισμός σου;» και κλείνει με το τρομερό δίστιχο «….χτυπάτε, πολεμάρχοι, μη λησμονήτε το σχοινί, παιδιά, του Πατριάρχη….».

Αυτές οι πράξεις θα γίνουν ένα μικρό μνημόσυνο στον Μάρτυρα Πατριάρχη από την Δημητσάνα Γορτυνίας. Τον Γρηγόριο Ε’, που ανήμερα το Πάσχα του 1821 απαγχονίσθηκε από τον Τούρκο κατακτητή στην Κωνσταντινούπολη.

Για το όλο γεγονός έχουν γράψει εκτενώς ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χριστόδουλος (στο βιβλίο του Γρηγόριος Ε΄ – Ο Εθνάρχης της οδύνης», σελίδες 637-646) και ο Κωνσταντίνος Βοβολίνης (στο μνημειώδες έργο του «Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας», Αθήναι 1953, σελίδες 116-118).

Γεώργιος Διον. Κουρκούτας

Φιλόλογος –Συγγραφέας