Ιδιαίτερα έθιμα του Λαζάρου και των Βαΐων τηρούνται μέχρι σήμερα στην Κρήτη | Νίκος Ψιλλάκης | Σοφία Χατζή

 Ιδιαίτερα έθιμα του Λαζάρου και των Βαΐων 
τηρούνται μέχρι σήμερα στην Κρήτη 
Νίκος Ψιλλάκης

Ο λαογράφος δημοσιογράφος Νίκος Ψιλλάκης αναφέρεται στις παραδόσεις του νησιού του κατά τις Άγιες Ημέρες, οι οποίες διατηρούνται αναλλοίωτες

Για εμάς τους Ορθοδόξους ολόκληρη η περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής, είναι τόπος μεγάλης συναισθηματικής φόρτισης. Ο πόνος μετατρέπεται σε οδύνη την περίοδο της μεγάλης εβδομάδας. Οι ακολουθίες στις Εκκλησίες και τα έθιμα δεν έχουν απλά συμβολικό χαρακτήρα, ούτε δημιουργήθηκαν για να περάσει διασκεδαστικά ο καιρός. Είναι θέματα κεφαλαιώδους σημασίας. Τα έθιμα απλοποιούν το νόημα των γεγονότων και το κάνουν περισσότερο κατανοητό στην ανθρώπινη ψυχή. Μοιάζει στα μάτια της αστικής εποχής μας με νηπιακή ίσως πρακτική για την πνευματική πορεία, αν δεν λάβει κάποιος υπόψιν το άλεσμα των αιώνων με την εμπειρία της ζωής και το γεγονός ότι τα έθιμα άντεξαν σε αντίθεση με τις αστικές μόδες.

Είχε επισκεφθεί την Κρήτη κάποτε μετά την επανάσταση του 1821 ένας ξένος περιηγητής ο οποίος έγραψε πως “ένας καθολικός ή ένας προτεστάντης ουδέποτε πρόκειται να νιώσει αυτά που νιώθουν οι Έλληνες τη μεγάλη εβδομάδα”. Βέβαια οι Ορθόδοξοι γνωρίζουν πως όλα ξεκινούν δυναμικά και σοφά από την καθαρή Δευτέρα, και ολοκληρώνονται τη νύχτα του μεγάλου Σαββάτου με το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης.

Λαζαράκια

Ο λαογράφος-δημοσιογράφος Νίκος Ψιλλάκης αναφερόμενος στα έθιμα του τόπου καταγωγής και μόνιμης διαμονής του, την Κρήτη για την περίοδο της γιορτής του Λαζάρου και των Βαΐων θυμάται και αναφέρει στην Ο.Α.

«Σε όλη την Ελλάδα έχουμε καταπληκτικά έθιμα, από τις Λαζαρίδες μέχρι τον Λάζαρο της Κύπρου, μέχρι τα Λαζαροκάλαντα της Κρήτης τα οποία είναι εκπληκτικά έθιμα. Τη μέρα της εορτής μοιράζονται τα Λαζαράκια, που κάποτε ήταν το μοναδικό και αγαπημένο δώρο των παιδιών. Το μοίρασμα αυτό γινόταν με τόσο ειλικρινή διάθεση και έβγαινε μέσα από τις ψυχές των ανθρώπων που κινούσε τα χέρια τους να ζυμώσουν και να χαρίσουν τα λαζαράκια σε όλους. Περισσότερο απ’ όλους το χαίρονταν τα παιδάκια. Ακόμα και σήμερα ευτυχώς υπάρχουν κάποιες γυναίκες που τα ζυμώνουν. Κάθε χρόνο τη μέρα του Λαζάρου, που η άνοιξη ήταν σε όλο της το μεγαλείο, τα παιδιά στόλιζαν τον Λάζαρό τους, αυτό ήταν ένα καλάμι με ένα στεφάνι στην κορυφή και το στεφάνι λουλουδένιο από τα άνθη της εποχής. Όπως το κρατούσαμε όρθιο, έτσι που το φέρνω στο μυαλό μου και έχω και τις φωτογραφίες που έχω τραβήξει από χωριά κατά καιρούς, μου θύμιζε έναν αναστημένο άνθρωπο, έναν άνθρωπο ο οποίος στέκεται όρθιος. Το καλάμι είναι περίπου ενάμιση μέτρο στις διαστάσεις του ανθρώπου και το στεφάνι θυμίζει πολύ έντονα το κεφάλι ενός ανθρώπου. Το στεφάνι αυτό είναι το στεφάνι της νίκης. Ήταν εκπληκτικό το φαινόμενο γιατί αυτόν τον αυτοσχέδιο Λάζαρο τον γύριζαν ομάδες παιδιών τα οποία κρατούσαν ένα καλαθάκι με τα αυγά του Πάσχα, ένα έθιμο το οποίο συγκινούσε και συγκινεί. Σε πολλές περιοχές ανέβαιναν ακόμη και στα βουνά γιατί έπρεπε να πουν τα Λαζαροκάλαντα και στους βοσκούς. Θα μπορούσα να σας πω μερικά γιατί μπορεί να έχουν μια λόγια καταγωγή, αλλά σίγουρα μπήκαν και αυτά στις ψυχές των ανθρώπων. Αυτά τα Λαζαροκάλαντα τα τραγουδούσαμε ως παιδιά και ο σκοπός, δηλαδή η μελωδία τους, ήταν ανάμεσα στη χαρά και τη λύπη, αυτό που λέμε χαρμολύπη, ήταν θρηνητικός μεν αλλά διέκρινε κανείς αυτή την αισιοδοξία ακόμα και στις μελωδίες τω Λαζαροκάλαντων.»

Τα παραδοσιακά κάλαντα του Λαζάρου και οι άγνωστοι συγγραφείς τους

Άρχοντες καλημέρα σας, αν είναι ορισμός σας διά να ιστορήσουμε εις στο αρχοντικό σας,

σήμερα πήγε ο Χριστός εις πόλιν Βηθανίαν εις προϋπάντησην αυτού εξήρθε η Μαρία,

τους πόδοσε προσκύνησε με δάκρυα τους βρέχει και έλεγε στον διδάσκαλο πως αδερφό δεν έχει.

Διδάσκαλε, του έλεγε Ω, Λυτρωτά του κόσμου, αν ήσουν δω δεν πέθαινε Λάζαρος αδερφός μου.

Της απεκρίθη ο Χριστός, Μαρία τι μου λέγεις, ο Λάζαρος ου τέθνηκε και πάψε πια να κλαίγεις.

Εις Βηθανία ανάγομαι τον τάφο να γνωρίσω, όπως αυτόν από νεκρό εγώ να αναστήσω

και αφού στον τάφο έφτασαν τότε ο Χριστός δακρύζει, ο κύριος του σύμπαντος τον Άδη φοβερίζει,

φωνή μεγάλη ανέκραξε Λάζαρε δέβγα έξω και ευθύς βγήκε ο Λάζαρος από το μνήμα έξω.

Τέσσερις μέρες έκαμεν νεκρός στον Άδη κάτω μα ο κύριος τον ξύπνησε καθώς να εκοιμάτo,

Έπαυσε ο θρήνος πάραυτα της Μάρθας και Μαρίας εχαίρεται και ο λαός όλης της Βηθανίας.

Τρεις μέρες θρήνησαν πικρά τον μόνο τους προστάτη αλλά παρηγορήθηκαν τη μέρα την τετάρτη,

πάντες με μία εύνοια τον ύψιστο δοξάζουν και εις τον Άδη Λάζαρος τι είδε εξετάζουν.

Δεόμεθα στον ύψιστο έτη πολλά να ζείτε και τας ευχάς του να έχετε διά να ευτυχείτε.

Ούτος ο θείος Λάζαρος να ’ναι βοήθειά σας και η Παναγία κι ο Χριστός να βλέπει τα παιδιά σας.

Του χρόνου πάλι να ’ρθουμε με υγεία να σας βρούμε στον οίκο σας χαρούμενοι και όλοι να τραγουδούμε.

Οι συγγραφείς των καλάντων κρύβονται σε μια δοξασμένη ανωνυμία. Κανείς δεν τους γνωρίζει και επί αιώνες τραγουδιούνται. Τα συγκεκριμένα κάλαντα του Λαζάρου ήταν προφανώς εμπνευσμένα από το περιστατικό της Ανάστασης του Λαζάρου στη Βηθανία. Κάποιος ποιητής μιας άλλης εποχής, σε κάποιο σημείο του Ορθόδοξου κόσμου έγραψε το αρχικό κείμενο που στη συνέχεια διαμορφώθηκε σε παραλλαγές. Όμως οι κεκοιμημένοι δεν θα μείνουν έξω από το έθιμο. Οι ζωντανοί δεν τους ξεχνούν και τους περιλαμβάνουν στην προσευχή και τη γιορτή. Ο λαογράφος θα μιλήσει με ζωτικής σημασίας λεπτομέρειες.

Λαζάρια, ψωμί ζυμωμένο στο σχήμα των νεκρών

«Σε περιοχές της Κρήτης έχουμε ένα καταπληκτικό έθιμο με τα Λαζάρια, τα οποία προσφέρουν οι γυναίκες την ημέρα του Λαζάρου στην Εκκλησία. Τα Λαζάρια είναι πολύ μεγάλα ψωμιά, τα οποία όμως δεν είναι σαν τα συνηθισμένα που γνωρίζουμε, έχουν σχήμα περίπου ωοειδές, καταστόλιστα με όμορφα σχήματα και στη μέση είναι ζυμωμένο το σώμα ολόκληρο ενός ανθρώπου. Πρόκειται για ψωμιά που εικονίζουν τους πρόσφατους κεκοιμημένους τους.

Ζυμώνουν το μεγάλο αυτό ψωμί με το σχήμα του νεκρού το οποίο όμως έχει ένα χαρακτηριστικό του γνώρισμα, αν του αρέσει να παίζει κομπολόι κρατάει ένα κομπολόι και είναι και αυτό φτιαγμένο από ζυμάρι, αν του αρέσει να παίζει ένα μουσικό όργανο εικονίζεται το όργανο πάνω στο ψωμί.. Τα ψωμιά αυτά τα τοποθετούσαν πάνω στο ιερό. Αφού διαβάζονταν, στη συνέχεια τα έκοβαν, τα μοίραζαν στον κόσμο για τη συγχώρεση του συγκεκριμένου νεκρού. Τη μέρα της Ανάστασης του Λαζάρου επέλεξαν οι γυναίκες να πηγαίνουν τους νεκρούς τους στην εκκλησία.»

Μεταξοσκώληκες

Ωστόσο η λαϊκή παράδοση ερμηνεύει με τον δικό της τρόπο και συχνά βάζει και το μυθικό στοιχείο μέσα, και αυτό έχει μια γοητεία. Ο κ. Ψιλλάκης διηγείται μια ιστορία που σχετίζεται με τον Αναστημένο Λάζαρο και τους μεταξοσκώληκες.

«Σε μερικές περιοχές του Ελλαδικού χώρου εξιστορούν οι άνθρωποι ότι τους μεταξοσκώληκες τους έφερε στη γη ο Λάζαρος όταν βγήκε από τον τάφο. Κρεμόταν από πάνω του ένα είδος σκουληκιών, καθόλου συνηθισμένων. Όταν αυτά τα σκουλήκια έπεσαν εντελώς από το αναστημένο σώμα του στο χώμα άρχισαν να βγάζουν μετάξι. Έτσι δημιουργήθηκαν οι μεταξοσκώληκες. Από εκεί κατάγονται.»

Ο ρόλος της ελιάς, το τελετουργικό και ο συμβολισμός, ο στολισμός των κοιμητηρίων, το περίφημο αναβόλι

Αν ποτέ καταργούνταν και εξαφανίζονταν τα έθιμα, αυτό θα ήταν ο προάγγελος του μηδενισμού. Ο δημοσιογράφος κ. Ψιλλάκης θα τονίσει στη συνέχεια τη σύνδεση της φύσης με την παράδοση και τα έθιμα της γιορτής των Βαΐων.

«Στη μέρα της γιορτής των Βαΐων έχουμε τον καταλυτικό ρόλο της ελιάς, γιατί αυτό το ιερό δέντρο, κυριαρχεί σε όλες τις μέρες της μεγάλης εβδομάδας. Σε πάρα πολλές περιοχές της Κρήτης συναντούμε το κλαδί της ελιάς μέσα στον ναό. Πολλοί περιηγητές αναφέρουν ότι υπήρχε παλιότερα παρόμοιο έθιμο με την ελιά στις εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης. Σήμερα έχουμε το φαινόμενο αυτό σε όλους τους ναούς της μεγάλης περιοχής της Κρήτης και σε άλλες περιοχές του Ελλαδικού χώρου. Υπάρχει μια καταπληκτική διαδικασία που περιέχει ένα κλαδάκι ελιάς το οποίο πλέκεται με έναν σταυρό σε μια όμορφη τελετουργία.

Φοινικένια σταυρουδάκια

Και προσθέτει : Η τελετουργία αρχίζει με το κλάδεμα του κλαδιού του δέντρου της ελιάς. Επιλέγεται ένα συγκεκριμένο δέντρο. Έπειτα πλέκουν οι χριστιανοί τα σταυρουδάκια από τα κλαδιά φοινίκων και στη συνέχεια αυτά τα φοινικένια σταυρουδάκια πλέκονται αριστοτεχνικά με τα κλαδιά της ελιάς και μοιράζονται στους πιστούς.

Όσα γιορτάζουμε οι χριστιανοί αυτή την περίοδο μας ελκύουν στη βεβαιότητα της κατάργησης του θανάτου. Η φθορά και ο θάνατος δεν θα αγγίζει πλέον ζωντανούς και κεκοιμημένους. Έτσι το έθιμο στην Κρήτη φέρνει σε συνάντηση τους ζωντανούς και τους πεθαμένους λίγες μέρες πριν την Ανάσταση του Χριστού όπως μας περιγράφει ο κ. Ψιλλάκης.

«Σε κάποια χωριά της πολύ ανατολικής περιοχής της Κρήτης, της Ιεράπετρας και της Σητείας, οι άνθρωποι την ημέρα των Βαΐων κοσμούν τους τάφους στα κοιμητήρια με κλαδάκια ελιάς. Αυτό το ιερό δέντρο είναι το σύμβολο της αθανασίας, είναι το δέντρο που δεν πεθαίνει, εκεί που νομίζει κανείς ότι ξεραίνεται, ξαφνικά πετάει ένα βλαστό από τη ρίζα και αυτός ο βλαστός μεγαλώνει και ξαναγίνεται δέντρο. Με την ελιά δηλαδή δηλώνουμε μια πρώιμη ανάσταση και έναν προάγγελο της ανάστασης, αυτός είναι ένα άλλος συμβολισμός της ανάστασης και το αξιοποίησε ο λαϊκός άνθρωπος με τον καλύτερο τρόπο σε πάρα πολλές τελετουργίες, ακόμη και στις κηδείες, όπου φτιάχνουν το περίφημο αναβόλι που είναι το μαξιλάρι που βάζουν στο κεφάλι του νεκρού.

Πρόκειται για ένα προσκέφαλο που το γεμίζουν με κλαδάκια ελιάς. Από την αρχαιότητα και στα μυκηναϊκά χρόνια βρίσκουμε σε πολλές περιοχές, στρώματα με φύλλα ελιάς να καλύπτουν τον νεκρό, ή και να τον έχουν πάνω σε φύλλα ελιάς. Όλα αυτά τα έθιμα κι άλλα ακόμη διατηρούνται μέχρι σήμερα και διατηρούνται ίσως μεταπλασμένα αλλά το αρχικό τους υπόβαθρο υπάρχει ακόμη και υπάρχει μαζί με τη λαϊκή πίστη την οποία σέβομαι απολύτως.»

* * *

Eυχαριστούμε τον κ. Νίκο Ψιλλάκη για την καταγραφή των εθίμων των προγόνων. Αντιλαμβανόμαστε καθαρά ότι το έθιμο έχει μια μυστική δυναμική. Σου δείχνει κάτι μεγάλο χωρίς να σου προκαλεί ίλιγγο. Το αντίθετο σε βάζει σε στάση σεβασμού απέναντι σε αυτά που δεν θα μπορούσες να τα κατανοήσεις πλήρως και τα χαίρεσαι με τον απλούστερο τρόπο.

Υ.Γ.: Οι φωτογραφίες που δημοσιεύουμε προέρχονται από το βιβλίο «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη».

__________

Σοφία Χατζή
δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 21.04.2021