Προσευχητική σιωπή μπροστά στην τρίκλιτη βασιλική στη Βενετία ένα προσκύνημα, από τη Σοφία Χατζή

 

Προσευχητική σιωπή μπροστά στην τρίκλιτη βασιλική στη Βενετία 

 ένα προσκύνημα, από τη Σοφία Χατζή

Έλληνες προσκυνητές αναλύουν το βυζαντινό εκκλησάκι, το οποίο είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση, στο νησί Τορτσέλο και χρονολογείται στο 639 μ.Χ. Ο ναός ξανακτίστηκε το 1008. Τα σπάνιας ομορφιάς ψηφιδωτά και το εικονοστάσι προκαλούν δέος!

Η διάδοση του Χριστιανισμού από τα πρώτα χρόνια της ύπαρξης του Βυζαντίου δεν συμβαίνει με σκοπό να κατακτηθούν ξένοι τόποι και λαοί. Το Βυζάντιο εξαπλώνεται και διασώζει την πίστη. Στόχος είναι η μεταμόρφωση των ανθρώπων. Οι μεγαλοπρεπείς ναοί χτίζονται για να υποδεχθούν τον άνθρωπο, οι βυζαντινοί ύμνοι και οι εικόνες γίνονται εργαλεία όχι για να υποδουλωθούν οι εκχριστιανιζόμενοι λαοί, αλλά για να ελευθερωθούν.

Αυτές οι σκέψεις μάς κατέκλυσαν όταν μια ομάδα Ελλήνων βρεθήκαμε μπροστά σε μια μεγάλη τρίκλιτη Βασιλική, σ’ ένα νησί στην περιοχή της Βενετίας στην Αδριατική θάλασσα. Ένα τοπικό καραβάκι πραγματοποιεί συχνές διαδρομές για τους τουρίστες που θέλουν να δουν τον αρχαιολογικό χώρο.

Η τρίκλιτη Βυζαντινή Εκκλησία είναι αφιερωμένη στην κοίμηση και μετάσταση της Θεοτόκου. Απ’ όλους τους τουρίστες μόνο η ομάδα μας των Ελλήνων σταθήκαμε με προσευχητική σιωπή κάνοντας τον σταυρό μας, παραξενεύοντας τους ντόπιους και ξένους περιηγητές. Είναι αξιοθαύμαστο πώς μια βυζαντινή Εκκλησία στέκεται στην Βενετία θυμίζοντας την αίγλη της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Έξω από τον ναό βρίσκεται ένας πέτρινος θρόνος που χρονολογείται από τον 5ο αιώνα μ.Χ. και κατασκευάστηκε για να κάθεται ο στρατιωτικός διοικητής της νήσου.

Προσωπική αφήγηση

Σήμερα, οι τουρίστες φωτογραφίζονται καθιστοί στον θρόνο αυτό, αγνοώντας συμβολισμούς, έννοιες και ιστορία. Η παρακάτω αφήγηση είναι προσωπική. Στο μεγάλο αυτό Βυζαντινό προσκύνημα, είχα την εύνοια, να απαρτίζουν την ομάδα των Ελλήνων προσκυνητών, θεολόγοι, αγιογράφοι και γνώστες της Ιταλικής που βοήθησαν στην καταγραφή των πληροφοριών και την έρευνα. Τους ευχαριστώ για τη βοήθειά τους.

* * *

Στο Τορσέλλο της Βενετίας μαρτυρείται μια αξιόλογη πληθυσμιακή άνθιση κατά τον 6ο και 7ο αιώνα. Το 639 μ.Χ. ανεγέρθηκε η βασιλική της, σύμφωνα με επιγραφή που ανευρέθηκε στο εσωτερικό της. Η αφιέρωση της βασιλικής στη Μητέρα του Κυρίου και συγκεκριμένα στην Κοίμηση και Μετάστασή της στους Ουρανούς, σηματοδοτούσε την επιβεβαίωση της ορθόδοξης πίστης των χριστιανών, την αντίθεση στις δοξασίες των αρειανών και την αφοσίωση στον αυτοκράτορα Ηράκλειο, που τιμούσε ιδιαίτερα τη Μητέρα του Θεού.

Δεν ξέρουμε με ακρίβεια ποια μορφή είχε το πρώτο οικοδόμημα, πάντως βρισκόταν στη θέση του σημερινού ναού, που ξαναχτίστηκε γύρω στα 1008. Έναν αιώνα μετά, τεχνίτες βυζαντινοί έφτιαξαν τα μωσαϊκά της Παγκόσμιας Κρίσης στον τοίχο της εισόδου που αντικρίζουν οι πιστοί εξερχόμενοι από τη βασιλική. Πρόκειται για σπάνιας ομορφιάς γιγάντιο ψηφιδωτό που αιχμαλώτισε την ματιά και την ψυχή επί ώρα και στο οποίο θα αναφερθούμε παρακάτω. Έξω από τον καθεδρικό ναό, ή καλύτερα ενώπιόν του, θαυμάσαμε τα ερείπια ενός πολύ μεγάλου βαπτιστηρίου, το οποίο, τοποθετημένο πριν από την κεντρική είσοδο, φανερώνει το λειτουργικό του σκοπό, που είναι ακριβώς η εισαγωγή των κατηχουμένων και των νεοφώτιστων στην εκκλησία. Το βαπτιστήριο χρονολογείται από τον 7ο αιώνα και συνδέεται με την αρχική βασιλική. Πρόκειται πιθανόν για μια κυκλική κατασκευή οκταγώνιου σχήματος με περιστύλιο. Στο κέντρο, κάτω από το θόλο, βρίσκονταν η κολυμπήθρα για τη βάπτιση των κατηχουμένων, που τελούνταν σύμφωνα με το αρχαίο έθιμο τη νύχτα του Πάσχα και της Πεντηκοστής.

O κυρίως ναό χωρίζεται από το ιερό με ένα εικονοστάσι. Κεντρικά, πάνω από αυτό, υψώνεται ο εσταυρωμένος. Κεντρικά στο εικονοστάσι είναι τοποθετημένη η εικόνα της Παναγίας με το βρέφος. Δεξιά και αριστερά από την Παναγία οι δώδεκα απόστολοι. Χαμηλά, στη βάση του εικονοστασίου, θωράκια μαρμάρινα περίτεχνα διακοσμημένα με ζώα βιβλικά, όπως λιοντάρια και παγώνια που πίνουν από την πηγή της μυστικής ζωής, διαχωρίζουν το ιερό από τον κυρίως ναό.

Στον αριστερό τοίχο του μεγάλου θυσιαστηρίου είναι ορατή επιγραφή στην οποία αναφέρεται η ημερομηνία περάτωσης του έργου οικοδόμησης της βασιλικής (639 μ.Χ.)

Μπροστά στο θυσιαστήριο, προστατευμένο από ένα κιγκλίδωμα, βρίσκεται εναποθετημένο το ιερό λείψανο του αγίου Ηλιοδώρου, του οποίου την μνήμη γιορτάζουμε στις 3 Ιουλίου. Είναι μάλιστα προστάτης του νησιού Τορσέλλο.

Ο Ευαγγελισμός

Στα αντίθετα άκρα του τόξου κάτω από το οποίο ανοίγεται η κεντρική αψίδα, ιστορείται η σκηνή του Ευαγγελισμού: αριστερά ο αρχάγγελος Γαβριήλ, προφίλ, σε γρήγορη κίνηση, με τα χέρια τεταμένα προς την Παναγία σε ένδειξη χαιρετισμού∙ δεξιά, όμοια ζωηρή, η μορφή της Παναγίας, τυλιγμένη με πέπλο, που μέχρι τη στιγμή εκείνη εργαζόταν, με το αδράχτι στο χέρι και το καλάθι της ακουμπισμένο κατάχαμα. Η λεκάνη της αψίδας κυριαρχείται από την πανέμορφη εικόνα της Μητέρας του Θεού, ΜΡ ΘΥ (όπως συντομογραφείται αριστερά και δεξιά στα ελληνικά), μια εξαίσια βυζαντινή Οδηγήτρια, η οποία περιβάλλεται από τη λαμπρότητα του χρυσού. Η Παρθένος παρουσιάζεται σύμφωνα με τους βυζαντινούς κανόνες, με ουράνια δόξα, ντυμένη σαν μία Βασίλισσα, με το μαφόριο στην κεφαλή της, με τον σταυρό στο μέτωπο και το μεγάλο και μακρύ μπλε χιτώνα που φτάνει μέχρι τη γη και καταλήγει σε κρόσια χρυσά. Το βρέφος κρατάει στο αριστερό του χέρι το ειλητάριο του νόμου. Ντυμένο ως Βασιλιάς, στηρίζεται στο αριστερό μπράτσο της Παρθένου, που με το δεξί Της χέρι δείχνει τον Υιό Της, υποδηλώνοντας ότι Αυτός είναι η μοναδική οδός σωτηρίας, ενώ με το αριστερό σφίγγει ένα μαντήλι λευκό –σύμβολο του σουδαρίου με το οποίο τυλίχθηκε το σώμα του Χριστού μετά τον θάνατό Του.

Ο Χριστός ως το Φως του κόσμου, οι 10 εντολές, το μυστικό Αρνίο από το στήθος του οποίου αναπηδά το αθώο αίμα, στιγμές από την τελική Κρίση και η Παναγία με τον Βαπτιστή που ικετεύουν για την ανθρωπότητα

Σ’ αυτήν την εικόνα συνοψίζονται λοιπόν τα στοιχεία της θεϊκής οικονομίας, της σάρκωσης του Χριστού μέχρι το θάνατό και την Ανάστασή Του για τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους. Στο κέντρο, κάτω από τα πόδια της Θεοτόκου, ένα καμπυλωτό παράθυρο ανοίγει προς την ανατολή, απ’ όπου γεννιέται το φως που συμβολίζει τον Χριστό, το Φως του κόσμου. Εκατέρωθεν βαδίζουν (έξι από τη μία πλευρά και έξι από την άλλη) οι δώδεκα απόστολοι πάνω σε ένα λιβάδι κατάσπαρτο με άγριες παπαρούνες (χαρακτηριστικό φυτό της περιοχής), οι οποίοι κρατούν ένα βιβλίο ή ένα ειλητάριο, με εξαίρεση τον Άγιο Ανδρέα που παρουσιάζεται με έναν σταυρό ως διακριτική υπενθύμιση του μαρτυρίου του. Κάτω από το παράθυρο απεικονίζεται ο άγιος Ηλιόδωρος. Χαμηλότερα από αυτές τις μωσαϊκές παραστάσεις, βρίσκεται ο θρόνος του επισκόπου, o οποίος ανέρχεται σε αυτόν μέσω δέκα αναβαθμίδων, που συμβολίζουν τις δέκα εντολές.

Πάνω από τη μικρή αψίδα του δεξιού κλίτους, στις τέσσερις κυρτές (σαν ιστία) επιφάνειες του σταυροειδούς θόλου, στις οποίες ξετυλίγεται ένας οργιαστικός φυτικός διάκοσμος, ακουμπά μια ασπίδα που φέρει την παράσταση του μυστικού Αρνίου, η οποία υποστηρίζεται από τέσσερις αγγέλους. Από το σχισμένο στήθος του Αρνίου αναπηδά άφθονο το αθώο αίμα που χαρίζει τη σωτηρία. Από τις περικοκλάδες που το περιζώνουν κρέμονται τέσσερις λωρίδες με κρίνους, τσαμπιά σταφυλιών, κόκκους σιταριού, σύμβολα της λειτουργίας του χώρου αυτού, που δεν είναι άλλη από την τέλεση των αγίων μυστηρίων.

Απέναντι από την κεντρική αψίδα του ιερού, στην εσωτερική πρόσοψη του τοίχου που αντικρίζουν οι πιστοί κατά την έξοδό τους, υπάρχει το εντυπωσιακό μωσαϊκό στο οποίο προαναφερθήκαμε και το οποίο καθηλώνει κάθε άνθρωπο που υψώνει τα μάτια του στον πανύψηλο τοίχο πάνω από την θύρα της εξόδου. Είναι χωρισμένο σε δύο θέματα και έξι ζώνες: Σταύρωση - Ανάσταση και Κρίση. Είναι μάλλον σοφά τοποθετημένο εκεί, ώστε να θυμίζει στους πιστούς, την ώρα που εξέρχονται από την εκκλησία και επιστρέφουν στα καθημερινά τους έργα, το τέλος που επίκειται.

Στις δύο ανώτερες ζώνες της επιφάνειας του μωσαϊκού, παρουσιάζεται το μυστήριο του θανάτου και της Ανάστασης του Χριστού, σύμφωνα με τους κανόνες της βυζαντινής παράδοσης, με την σταύρωση δηλαδή και την παράσταση της καθόδου στον Άδη. Από την τρίτη έως και την έκτη και τελευταία ζώνη ιστορούνται στιγμιότυπα της Κρίσης.

Ξεκινώντας από πάνω προς τα κάτω, βλέπουμε στην υψηλότερη ζώνη τον Εσταυρωμένο και στο πλάι Του τη Θεοτόκο και τον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή: το αίμα που αναπηδά άφθονο από τις πληγές του Χριστού φανερώνει για άλλη μια φορά την ανθρώπινη φύση Του. Στη δεύτερη σκηνή ο Ιησούς, νικητής πάνω στο κακό και στο θάνατο, καταπατά τον διάβολο και συντρίβει τις θύρες της κολάσεως. Με το αριστερό χέρι κρατά τον Σταυρό, όπλο νίκης, και με το δεξί τραβά από το βασίλειο του Άδη τον Αδάμ.

Η σεμνότητα

Δίπλα στην Εύα, που είναι ντυμένη με πορφυρό ένδυμα και έχει ακόμα και τα χέρια σκεπασμένα από το πέπλο της, πράγμα που υποδηλώνει σεμνότητα και φόβο Θεού, ο Αδάμ ικετεύει τον Κύριο. Πίσω από την πλάτη τους, οι βασιλικοί προπάτορες, ο Δαυΐδ και ο Σολομών, βλέπουν και αναγνωρίζουν τη νίκη του Χριστού. Στα δεξιά, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής, φορώντας χιτώνα από τρίχα καμήλας, δείχνει τον Χριστό στους προφήτες. Τη σκηνή κλείνουν οι δύο εκατέρωθεν αρχάγγελοι, που φέρουν στην ενδυμασία τους κοσμήματα όπως οι βυζαντινοί αυτοκράτορες.

Στην αμέσως επόμενη σκηνή της παρακάτω (τρίτης ζώνης) ο Χριστός παρουσιάζεται ανάμεσα στην Παρθένο και τον Βαπτιστή που τον ικετεύουν για χάρη της ανθρωπότητας, ενώ αυτός δείχνει τις πληγές του σωτήριου πάθους Του. Δίπλα στην Παναγία και τον Βαπτιστή, στέκουν δύο άγγελοι με ενδύματα κατάφορτα από μαργαριτάρια, καθώς και οι δώδεκα φιγούρες των αποστόλων για να κρίνουν και αυτοί τον κόσμο, ενώ πίσω τους διαφαίνεται πληθώρα αγγελικών ταγμάτων. Ο Χριστός παριστάνεται μέσα στο μυστικό ωοειδές σχήμα, που μοιάζει με αμύγδαλο, το οποίο υποδηλώνει τη θεϊκή φύση και συμβολίζει τη δόξα Του που κρύβεται μέσα σ’ ένα ελάχιστο και εύθραυστο κέλυφος, που το υποστηρίζουν ωστόσο δύο πολυόμματα Χερουβείμ, γιατί αυτά βρίσκονται εγγύτερα στη Σοφία του Θεού. Από τούτο το ελάχιστο φωτεινό σχήμα, κατέρχονται, σαν ένας πύρινος ποταμός, οι φλόγες που κατακαίουν χαμηλότερα και δεξιά τους παγιδευμένους στην κόλαση.

Στην αμέσως επόμενη σκηνή της παρακάτω ζώνης, δεσπόζει κεντρικά ο θρόνος του ένδοξου και θριαμβικού Σταυρού, ως Ετοιμασία της τελικής και Έσχατης Παρουσίας, όπου παρουσιάζονται ευδιάκριτα o μανδύας του Χριστού, το αγκαθωτό στεφάνι, το ακόντιο και ο σπόγγος∙ και ακόμα το κλειστό βιβλίο με τις σφραγίδες, που όπως αφηγείται η Αποκάλυψη, θα ανοιχθούν κατά την ημέρα της Κρίσης.

Σταύρωση – Ανάσταση και Κρίση θυμίζουν στους πιστούς το τέλος που επίκειται

Η σκηνή της ψυχοστασίας, ο μετανοημένος ληστής και τα πλήθη των κολασμένων

Μπροστά στο θρόνο του Σταυρού είναι γονατισμένοι ο Αδάμ και η Εύα ικετεύοντας για το θείο έλεος. Πίσω από τον Αδάμ, και αντίστοιχα πίσω από την Εύα, ξεδιπλώνονται δύο σκηνές ανάστασης των νεκρών: από την πλευρά του Αδάμ, αριστερά, καθώς δύο άγγελοι σαλπίζουν την κοινή έγερση στραμμένοι στη γη, οι –έως τότε– κεκοιμημένοι, τυλιγμένοι ακόμα στα νεκρικά σπάργανά τους, εξέρχονται από τους τάφους και από τα στόματα των θηρίων∙ αντίστοιχα, από την πλευρά της Εύας, δεξιά, άλλοι δύο άγγελοι σαλπίζουν την κοινή έγερση στραμμένοι στη θάλασσα που αποδίδει τους νεκρούς της. Πίσω από τους αγγέλους που σαλπίζουν στραμμένοι προς τη θάλασσα, εγγύτερα στην Εύα και στο θρόνο της Ετοιμασίας, πιο απόμακρα, ένας άλλος άγγελος ελίσσει τον ουρανό σαν βιβλίο (θυμόμαστε εδώ το χωρίο της Αποκάλυψης 6,4: «και ο ουρανός απεχωρίσθη ως βιβλίον ελισσόμενον…»).

Στη χαμηλότερη πέμπτη ζώνη παρατηρούμε τη σκηνή της ψυχοστασίας των ψυχών. Ενώ ένας άγγελος τοποθετεί στη ζυγαριά το καλό και το κακό που διέπραξε ο κάθε άνθρωπος, οι διάβολοι, από δεξιά, με μακριά κοντάρια προσπαθούν να κάνουν τη ζυγαριά να γυρίσει προς το μέρος τους.

Αριστερά, παραστέκουν οι μακάριοι, χωρισμένοι σε τέσσερις ομάδες: στην πρώτη ομάδα των εκκλησιαστικών ανδρών αναγνωρίζονται ο Άγιος Βασίλειος και ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος∙ στη δεύτερη των μαρτύρων ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, με τον μανδύα του πλούσια κεντημένο∙ στην τρίτη, ο άγιος Ευθύμιος, ο άγιος Αντώνιος και ίσως ο άγιος Σάββας∙ στην τέταρτη, η αγία Μαρία η Αιγυπτία και η αγία Αικατερίνη Αλεξανδρείας.

Η μεσιτεία

Κάτω από τους μακάριους (στην τελευταία και χαμηλότερη ζώνη του μωσαϊκού) εικονίζεται ο Παράδεισος. Δεξιά, στον ανθισμένο κήπο, βλέπουμε τον Άγιο Πέτρο γονατισμένο μπροστά στην Πύλη του Παραδείσου∙ πίσω του στέκεται ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Εκεί στέκεται μάλλον και ο μετανοημένος ληστής ή ένας μάρτυρας με τον σταυρό. Στο πλάι τους η Παρθένος μεσιτεύει για τη σωτηρία των αμαρτωλών. Καθισμένος ανάμεσα στα δέντρα, ο Αβραάμ που κρατά στους κόλπους του τον Σωτήρα, περιτριγυρίζεται από τις ψυχές εκείνων που προσδέχονται τη σωτηρία.

Στην αριστερή πλευρά, αντίθετα, βρίσκονται οι ψυχές των καταδικασμένων. Δύο άγγελοι φλογισμένοι από το φως του Θεού, σπρώχνουν με ακόντια τους περήφανους μέσα στις φλόγες, όπου θρονιασμένος ο Άδης κρατά στην αγκαλιά του τον Αντίχριστο, που παριστάνεται σαν ένα παιδάκι που απατά τους ανθρώπους με την ψεύτικη αθωότητά του. Ανάμεσα στα πλήθη των κολασμένων διακρίνονται ο α) Κωνσταντίνος ο Κοπρώνυμος (χαμηλά και αριστερά), φανατικός εικονοκλάστης, β) ο αιρεσιάρχης Νεστόριος (καραφλός) γ) η Ευδοξία (ψηλότερα, με βασιλικό διάδημα, η σύζυγος του αυτοκράτορα Αρκάδιου που καταδίωξε τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο).

Σε συνέχεια, στην αριστερή πλευρά, που χωρίζεται σε δύο υποζώνες, περιγράφεται ζωηρά η τιμωρία των έξι μεγάλων ανθρώπινων διαστροφών. Συγκεκριμένα από αριστερά προς τα δεξιά εικονογραφούνται α) οι ηδυπαθείς και φιλήδονοι που ζητούν μια έστω σταγόνα νερό, όπως ο πλούσιος της παραβολής του Λαζάρου β) οι λαίμαργοι που δαγκώνουν τα χέρια τους γ) οι οργίλοι που βυθίζονται στο παγερό και πηχτό σκοτάδι («το σκότος το εξώτερον») δ) οι ζηλόφθονες καθώς από τις κόγχες των ματιών τους εξέρχονται φίδια ε) οι φιλάργυροι από των οποίων τα αυτιά κρέμονται κοσμήματα και τέλος στ) οι οκνηροί, οι κατακερματισμένοι άνθρωποι από την ακηδία, των οποίων η τιμωρία παριστάνεται με τα σκόρπια ανθρώπινα μέλη (κρανία, οστά, χέρια, πόδια).

Στην αχιβάδα πάνω από τη θύρα της εξόδου, κεντρικά, ανάμεσα στις σκηνές του Παραδείσου και της Κόλασης, εικονίζεται η Παναγία προσευχόμενη με απλωμένα χέρια κάτωθεν της επιγραφής: «Παρθένε κάμψε με τις δεήσεις σου τον γεννηθέντα εκ Θεού και καθάρισέ μας από τις ανομίες μας».

Τα πάθια και οι καημοί

Για άλλη μια φορά η Παρθένος μεσιτεύει για την ανθρωπότητα κατά την ώρα της Κρίσης και συνοδεύει με τις προσευχές της τους πιστούς, τη στιγμή που εξέρχονται από την περίτεχνη αυτή βασιλική και επιστρέφουν πάλι στον εύθραυστο κόσμο της φθοράς, εκεί όπου «δεν έχουν τελειωμό τα πάθια κι οι καημοί του κόσμου», όπως διηγείται ο Παπαδιαμάντης.

* * *

Το Βυζάντιο ήταν μια αυτοκρατορία που προσέφερε ένα μήνυμα για το πώς θα σωθούν οι άνθρωποι. Μετά την άλωση της Πόλης η αυτοκρατορία έπεσε, όμως η Εκκλησία παραμένει ισχυρή. Το μήνυμα που μετέδωσε το Βυζάντιο πριν από σχεδόν 1500 χρόνια για την σωτηρία των ανθρώπων είναι φανερό και φυσικά όχι μόνο από την ύπαρξη της Τρίκλιτης βυζαντινής εκκλησίας στο Τορσέλλο που είναι αφιερωμένη στην Παναγία.

Τα λάφυρα που κλάπηκαν από τη χώρα μας

Αναρωτιέται ωστόσο ο νοήμων νους κατά πόσο το μήνυμα αυτό είχε αντίκτυπο στους απογόνους των Βενετών. Σήμερα κοντά στην ασφυκτικά πολυσύχναστη πλατεία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, στην περιοχή Αρσενάλε ο τουρίστας θα παρατηρήσει ένα μεγαλοπρεπέστατο, απείρου κάλλους λιοντάρι, γλυπτό του 2ου αιώνα μ.χ., το οποίο από την αρχαιότητα μέχρι το 1687 κοσμούσε το λιμάνι του Πειραιά. Η παρουσία του στον Πειραιά τερματίζεται από την αρπαγή του από τον ναύαρχο Φραγκίσκο Μοροζίνη και την μεταφορά του στο ναύσταθμο της Βενετίας, μαζί με μερικά από τα γλυπτά του Παρθενώνα, πριν ο λόρδος Έλγιν ανακαλύψει και κλέψει τα περισσότερα αργότερα. Και αυτά δεν ήταν βέβαια τα μόνα λάφυρα που μεταφέρθηκαν από την χώρα μας, καθώς και από άλλες πατρίδες.

_________

Σοφία Χατζή
δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
Ορθόδοξη Αλήθεια, 15.09.2021