Τα Φώτα η απαρχή της εορτής των Επιφανείων ή Θεοφανείων - Γράφει ο Κωνσταντίνος Χασόγιας

Τα Φώτα

η απαρχή της εορτής των Επιφανείων ή Θεοφανείων

Γράφει ο Κωνσταντίνος Χασόγιας, 

Θεολόγος του Ε.Κ.Π.Α

Τα Θεοφάνεια ή Επιφάνεια ή Φώτα είναι η τρίτη και τελευταία, κατά σειρά, εορτή του κύκλου του Δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων. Αυτήν την ημέρα η Εκκλησία εορτάζει τη βάπτιση του Ιησού Χριστού στον ποταμό Ιορδάνη από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, καθώς και τη φανέρωση της Αγίας Τριάδος, όπως μαρτυρούν οι σχετικές ευαγγελικές περικοπές. Το γεγονός περιγράφεται από όλους τους Ευαγγελιστές, με εξαίρεση τον Ιωάννη και θεωρείται ότι είναι η μοναδική φορά της  εμφανίσεως της Αγίας και ομοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος υπό του πλήρους «μυστηρίου» της Θεότητος αφού ο μεν Ιησούς δέχθηκε σωματικώς το βάπτισμα, το Άγιον Πνεύμα κατήλθε με μορφήν περιστεράς, ενώ ταυτοχρόνως ακούσθηκε από τον ουρανό η φωνή του Θεού Πατρός να λέει: «Οὗτος ἐστίν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα» (Ματθ. 3,17).

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς καθιερώθηκε να εορτάζεται η βάπτιση του Ιησού και η εμφάνιση της Αγίας Τριάδος αλλά ξέρουμε ότι η συγκεκριμένη εορτή έχει τις ρίζες της στην πίστη των Γνωστικών που πρέσβευαν ότι ο «αιών» Σωτήρ ενώθηκε με τον Ιησού κατά το βάπτισμα. Εκείνοι ήταν που ξεκίνησαν πρώτοι να εορτάζουν τα Επιφάνεια. ^[1] Από εκείνους εισήχθη και στη χριστιανική εκκλησία περί το 300 εξ ου και ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς δεν κάνει λόγο για εκκλησιαστική εορτή αλλά για «εορτή των οπαδών του Γνωστικού Βασιλείδου».^[2] Αρχαιότερη μαρτυρία για την εορτή αυτή ως χριστιανική είναι εκείνη του Αμμιανού Μαρκελλίνου (21,2) ο οποίος αναφέρει ότι ο αυτοκράτωρ Ιουλιανός ο Παραβάτης συμμετείχε το έτος 361 στην εορτή των Επιφανείων των Χριστιανών στη Βιέννη.

Φυσικά εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι η εορτή αυτή, υιοθετούμενη από την Εκκλησία απηλλάγη από τη γνωστική αντίληψη περί του «αιώνος» Χριστού κι απόδειξη αυτού είναι ότι τα Επιφάνεια τελούντο αρχικώς και έως τον 6^ο αιώνα την ίδια ημέρα με τα Χριστούγεννα. Στην τοπική εκκλησία των Ιεροσολύμων μάλιστα τελείτο η θεία λειτουργία της ημέρας των Θεοφανείων στο σπήλαιο της Γεννήσεως, στη Βηθλεέμ.^[3] Ο συνεορτασμός των δύο αυτών εορτών ήταν κάτι φυσικό αφού δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς γεννήθηκε και βαπτίσθηκε ο Ιησούς. Έτσι Χριστούγεννα και Επιφάνεια εορτάζοντο αρχικώς στις 6 Ιανουαρίου^[4] διότι τη ημέρα εκείνη εόρταζαν με μεγαλοπρέπεια οι Γνωστικοί της Αλεξάνδρειας τα γενέθλια του «Αιώνος», δηλαδή του αιωνίου Χρόνου που ήταν ο πολιούχος θεός της πόλεως. Αυτήν ακριβώς την εορτή αντικατέστησε η Εκκλησία ορίζοντας να εορτάζονται τα Επιφάνεια την 6^η Ιανουαρίου. Ακολουθώντας μάλιστα τις συνήθειες των Γνωστικών και των Εθνικών της Αλεξανδρείας, οι εορτασμοί άρχιζαν από τη εσπέρα της 5^ης Ιανουαρίου και τελείωναν μετα το μεσονύκτιο.

Λόγω ακριβώς του ότι τελούντο νύχτα, στον ναό υπήρχε άπλετος φωτισμός και όλοι οι Χριστιανοί που συμμετείχαν κρατούσαν αναμμένες λαμπάδες στα χέρια, εξ ου και η εορτή των Επιφανείων ονομάσθηκε «τα Φώτα».^[5] Αυτήν την ονομασία της εορτής την εισήγαγε επισήμως στην Εκκλησία ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός.^[6] Τόσο ο Μέγας Βασίλειος^[7] όσο και ο Γρηγόριος ο Ναζιαζηνός^[8] επιχείρησαν να εισάγουν την ονομασία «Θεοφάνια» για την εορτή των Χριστουγέννων, όταν αυτή χωρίσθηκε εορτολογικώς από τα Επιφάνεια, αλλά η προσπάθεια τους δεν βρήκε αποδοχή.

Το τελετουργικό της εορτής των Θεοφανείων

Όσον αφορά το τελετουργικό της εορτής στην Αλεξάνδρεια, το μεσονύκτιο γινόταν ο καθαγιασμός του ύδατος στο οποίο βαπτίζοντο οι Κατηχούμενοι. Ας σημειώσουμε εδώ ότι από τον 4^ο και μέχρι τον 7^ο αιώνα οι βαπτίσεις γίνονταν κυρίως αυτήν την ημέρα. Πριν κατέλθουν οι Κατηχούμενοι στο καθαγιασμένο ύδωρ για να βαπτισθούν, οι πιστοί έπαιρναν νερό από εκεί και το μετέφεραν στα σπίτια τους για ευλογία^[9] κι αυτή είναι μια ευλαβής πρακτική που τελείται έως και σήμερα.

         Το πρωί της 6^ης Ιανουαρίου γινόταν και άλλη λατρεία, υποδεέστερη σε επισημότητα από τη νυχτερινή. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός λέει χαρακτηριστικά για αυτήν: «Χθὲς τὴν λαμπράν τῶν Φωτῶν ἡμέραν πανηγυρίσαντες......σήμερον περὶ βαπτίσματος διαλεξόμεθα.»^[10] Κατά το δεύτερο μισό της 5^ης εκατονταετηρίδας του Χριστιανισμού ο πατριάρχης Αντιοχείας Πέτρος ο Γναφεύς περιόρισε τη νυκτερινή τελετή του αγιασμού του ύδατος στον εσπερινό της 5^ης Ιανουαρίου κι έκτοτε παραμένει ως εσπερινός έως και σήμερα, με τη διαφορά ότι τελείται το πρωί της 6^ης Ιανουαρίου. Η εορτή των Επιφανείων διαδόθηκε βαθμηδόν από την Ανατολή στη Δύση όπου κι έγινε γνωστή ως «η εορτή των τριών μάγων». Η Αρμενική Εκκλησία έχει διατηρήσει τη σύνδεση των Χριστουγέννων με τα Επιφάνεια και τελεί την εσπέρα της 5^ης Ιανουαρίου τη Λειτουργία των Χριστουγέννων, ενώ το πρωί της 6^ης τη Λειτουργία των Επιφανείων και τον Αγιασμό.     

Σήμερα κατά την εορτή των Θεοφανείων τελείται ο Μέγας Αγιασμός εντός των ιερών ναών κι ακολουθεί η εν πομπή κατάδυση του Τιμίου Σταυρού σε κοντινές, ακτές, λιμένες, λίμνες και εν γένει υδάτινο στοιχείο.    

---

^[1] Βλέπε Βασιλείου Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, σελ., 115 και εξής.
^[2] Βλέπε Στρωμματείς, 1, 21.
^[3] Βλέπε σχετικά Patrologia Greca, τομ., 64, 44 και εξής.
^[4] Βλέπε, Επιφανίου, Κατά Αιρέσεων, 51, 22, 8 -11.  
^[5] Βλέπε σχετικά, Γαβάλων Σεβηριανός, Patrologia Greca, τομ., 65,25, καθώς καὶ Ἐφραίμ, Ὕμνος στὰ Ἐπιφάνια, στροφή 9.
^[6] Βλέπε, Λόγος 39, Εἰς τὰ Ἅγια Φῶτα.
^[7] Βλέπε, P.G. τομ., 31, 1473.
^[8] Βλέπε, P.G. τομ., 36, 312 και εξής, Λόγος 38^ος.
^[9] Βλέπε καὶ Ἐφραίμ, Ὕμνος στὰ Ἐπιφάνια, στροφή 4 και εξής, Χρυσόστομος P.G. τομ., 49, 365 και εξής, Θεοφάνης, P.G., 108, 404.
^[10] Βλέπε P.G. τόμ., 36, 360.