Η ελεγεία του πόνου στο «Νούμερο 31328»

Σαν προχθές (3/8/1973) πέθανε ο Ηλίας Βενέζης. Το πρώτο του βιβλίο, με θέμα όσα πέρασε στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, είχε τίτλο: Νούμερο 31328. Ουσιαστικά ήταν το νούμερο του Βενέζη ως κρατουμένου των Τούρκων.

Ηλίας Βενέζης είναι το φιλολογικό ψευδώνυμο του Ηλία Μέλλου.

Γεννήθηκε το 1904 στις Κυδωνίες της Μ. Ασίας. Κατά τη μικρασιατική καταστροφή του 1922 πιάστηκε αιχμάλωτος και στάλθηκε στα εργατικά τάγματα της Ανατολής.

Κατάφερε τελικά να επιβιώσει και κατέφυγε μαζί με άλλους πρόσφυγες στη Μυτιλήνη. Το 1923 έφθασε στην Αθήνα, όπου και εγκαταστάθηκε.

Εργάστηκε ως ανώτερος υπάλληλος στην Εθνική Τράπεζα. Στα χρόνια της κατοχής συνελήφθηκε από τους Γερμανούς και στάλθηκε σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως στο Χαϊδάρι. Κατόρθωσε όμως κι αυτή τη φορά να επιζήσει.

Το 1957 εξελέγη ακαδημαϊκός.

Ο Ηλίας Βενέζης έγραψε μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα και ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Ολόκληρο το έργο του το σφράγισε η οδυνηρή περιπέτεια του ιδίου και ολόκληρου του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Το 1931 εξέδωσε το μυθιστόρημα “Το νούμερο 31328”, το οποίο είναι εμπνευσμένο από τις προσωπικές του εμπειρίες ως αιχμάλωτος στην Ανατολή. Στο μυθιστόρημα αυτό περιγράφει με ζωντανά χρώματα και πολλή παραστατικότητα τις διώξεις, τις παντός είδους κακουχίες που υπέστη ο Ελληνισμός της Μ. Ασίας από την καταστροφή του 1922.

Το 1939 δημοσίευσε το μυθιστόρημα “Γαλήνη”, ενώ το 1943 την “Αιολική Γη”. Στο έργο του η “Αιολική Γη” που θεωρείται ως κορωνίδα των έργων του, ο συγγραφέας περιγράφει με λυρικότητα την όμορφη ζωή των παιδικών και εφηβικών του χρόνων στη Μ. Ασία. `Οχι πολύ αργότερα, το 1950 δημοσίευσε την “`Εξοδο” και το 1956 τον “Ωκεανό”.

Εκτός από μυθιστορήματα, ο Βενέζης έγραψε και διηγήματα.

Το 1928 εξέδωσε τη συλλογή διηγημάτων “Μανώλης Λέκας και άλλα διηγήματα”. Το 1941 εξέδωσε το “Αιγαίο” και το 1944 τη συλλογή “`Ανεμοι”. `Αλλα διηγήματα του είναι “`Ωρα πολέμου”, “Νικημένοι” κ.α.

Ο Βενέζης έγραψε και ένα θεατρικό έργο με τίτλο “Μπλοκ C” (1945), το οποίο βασίζεται σε εμπειρίες του από τα χρόνια της γερμανικής κατοχής. Ακόμα έγραψε και ταξιδιωτικές εντυπώσεις όπως το “Φθινόπωρο στην Ιταλία” (1950) και την “Αμερικανική Γη” (1955).

Πέθανε το 1973 στην Αθήνα.

Η ελεγεία του πόνου στο «Νούμερο 31328»

«Ήταν η μέρα που γύριζα στη Μυτιλήνη από τα κάτεργα της Ανατολής. Η αποβάθρα ήταν γεμάτη κόσμο. Όλοι ήθελαν να μου σφίξουν το χέρι, να μου μιλήσουν, να με ρωτήσουν για τους δικούς τους, που είχαν μείνει στην απέναντι αιολική γη…

Τότε πλησίασε ένας άγνωστος άνθρωπος, ο Μυριβήλης! Μου έσφιξε το χέρι και με ρώτησε:

– Τι σκοπεύεις να κάνεις τώρα;

– Να ξεχάσω! είπα απλά.

– Πρέπει να τα γράψεις όλα.

– Όλα; ρώτησα με αγωνία.

– Όλα».

Έτσι άρχισαν όλα. Ο Ηλίας Βενέζης μόλις έχει γυρίσει στη Μυτιλήνη, ύστερα από την αιχμαλωσία του από τους νικητές Τούρκους στα κάτεργα της Ανατολής, και περιγράφει σε μια συνέντευξή του («Απογευματινή», 5.6.1969) πώς ο Μυριβήλης τον έπεισε να αρχίσει να γράφει τα δεινά του. Από αυτές τις προσωπικές μαρτυρίες προέκυψε η άτυπη τριλογία Αιολική Γη, Το Νο 31328, Γαλήνη, η οποία εκφράζει και τις τρεις περιόδους των περιπετειών των Ελλήνων της αιολικής γης, πριν, κατά και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Το Νούμερο 31328 είναι η ίδια η ταυτότητα του συγγραφέα, τότε που παιδί 18 χρόνων οδηγήθηκε από τους Τούρκους στα κάτεργα της Ανατολής.

Στην αρχική του μορφή γράφτηκε το 1924 και ξαναδουλεύτηκε το 1931, οπότε εκδόθηκε για πρώτη φορά. Όταν γράφτηκε και δημοσιεύθηκε το Νούμερο 31328, τα γεγονότα ήταν ακόμη νωπά. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε μόλις περάσει, αλλά στην ελληνική λογοτεχνία δεν είχε καταγραφεί ικανοποιητικά, όπως σημειώνουν οι έλληνες κριτικοί της ιστορίας της λογοτεχνίας, σε αντίθεση με τους ξένους συγγραφείς που είχαν δώσει μερικά εμβληματικά μυθιστορήματα (Ρεμάρκ, Μπαρμπύς, Ντορζελές κ.ά). Ο Ηλίας Βενέζης τολμά να ασχοληθεί νωρίς με την καυτή ύλη που συγκροτεί η προσωπική του περιπέτεια.

Πρόκειται για ένα βιβλίο-ντοκουμέντο με θέμα τη ζωή στα Τάγματα Εργασίας (τα περιβόητα «αμελέ ταμπουρού») και αφηγητή και πρωταγωνιστή τον ίδιο τον συγγραφέα. Τα Τάγματα Εργασίας τα είχαν συγκροτήσει οι Τούρκοι με τους πρώτους διωγμούς από το 1914 και αποτέλεσαν χώρο μαρτυρίου για χιλιάδες ανθρώπους μετά τη μικρασιατική ήττα. Ο Βενέζης σύρθηκε βίαια στα Τάγματα Εργασίας και είναι ένας από τους ελάχιστους που κατόρθωσαν να επιζήσουν. Το βιβλίο του είναι ένα συνεχές σφυροκόπημα του αναγνώστη με εξιστορήσεις βασανιστηρίων, εξευτελισμών και οδυνηρών πόνων. Ο άνθρωπος είναι ένας αριθμός, χωρίς πρόσωπο, που σέρνεται μέσα στο βασανιζόμενο πλήθος, μια ύπαρξη χωρίς κανενός είδους αξία, μέσα στη φρίκη, στον παραλογισμό και στην παραφροσύνη του πολέμου.

Οι κριτικοί σημειώνουν ότι ο Βενέζης δεν κάνει διάκριση στον οίκτο του ανάμεσα σε βασανιζόμενους και βασανιστές. Και αυτό είναι κάτι που θα του δώσει παγκόσμια αξία και αναγνώριση. Λίγο αργότερα ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος θα καταστήσει το Νούμερο 31328 επίκαιρο και πάλι.

Το βιβλίο είναι ένα συγκλονιστικό χρονικό για τον σωματικό πόνο. Οταν κάποιος κριτικός σημείωνε για το ύφος του βιβλίου «έχει κάτι απ΄ τη φονική λαμπρότητα των πολεμικών όπλων, τη φονική λαμπρότητα του αδυσώπητου φωτός», ο ίδιος ο Βενέζης απάντησε: «Αλλά εγώ δε μιλώ για το ύφος. Λέω για την καυτή ύλη, για τη σάρκα που στάζει το αίμα της και πλημμυρίζει τις σελίδες του. Για την ανθρώπινη καρδιά που σπαράζει, όχι για την ψυχή. Εδώ μέσα δεν υπάρχει ψυχή, δεν υπάρχει περιθώριο για ταξίδι σε χώρους της μεταφυσικής»