Αποφεύγοντας τις λογικές πλάνες στην ποιμαντική διακονία ή μπορεί ο Θεός να δημιουργήσει μια πέτρα τόσο βαριά, ώστε να μην μπορεί να τη σηκώσει; - π. Χριστοφόρου Χρόνη

Αποφεύγοντας τις λογικές πλάνες στην ποιμαντική διακονία ή μπορεί ο Θεός να δημιουργήσει μια πέτρα τόσο βαριά, ώστε να μην μπορεί να τη σηκώσει;

 

Πρωτοπρεσβυτέρου Χριστοφόρου Χρόνη

Εφημερίου Ι. Ν. Αγίου Χριστοφόρου Αγρινίου 

(Δρ. Θεολογίας-Μ.Α Φιλοσοφίας)

Ι

Ο κάθε πιστός χριστιανός αποτελεί μέλος της ποίμνης του Αρχιποιμένα μας Ιησού Χριστού. Είμαστε πρόβατα λογικά και όχι άλογα, γι’ αυτό και η λατρεία που αναπέμπουμε προς την Αλήθεια^[1] είναι λογική.^[2] Ο Χριστιανισμός είναι μεν υπέρλογος, αλλά έχει άμεση συνάφεια με τη λογική, και βέβαια, σε καμία περίπτωση, δεν έχει σχέση με το παράλογο. Είναι γεγονός ότι η αλήθεια και η λογική έχουν στενότατη σχέση. Η λογική στηρίζεται σε επιχειρήματα. Εκείνο που είναι αληθινό είναι κατ’ ανάγκην και λογικό. Σε πολλές περιπτώσεις όμως δεν ισχύει το ανάποδο. Δηλαδή το λογικό δεν είναι υποχρεωτικά και αληθινό. Ένα παράδειγμα: «Όλες οι γάτες είναι θηλαστικά / Ο Τζακ είναι θηλαστικό / άρα ο Τζακ είναι γάτα». Οι συγκεκριμένες προτάσεις είναι λογικές, αφού κολλάνε η μία με την άλλη, δεν είναι όμως υποχρεωτικά και αληθινές, αφού στηρίζονται σε άκυρα επιχειρήματα - μπορεί ο Τζακ να είναι σκύλος και όχι γάτα. Τα άκυρα επιχειρήματα στη λογική ονομάζονται παραγωγικές ή λογικές πλάνες.^[3]

Στο παρελθόν επιχειρήθηκε να αμφισβητηθεί η παντοδυναμία του Θεού με ερωτήματα που καταλήγουν να είναι λογικές πλάνες. Ένα τέτοιο ερώτημα είναι: «μπορεί ο Θεός να δημιουργήσει μια πέτρα τόσο βαριά, ώστε να μην μπορεί να τη σηκώσει;». Πρόκειται για λογική πλάνη, αφού είτε απαντήσουμε ναι είτε όχι, φαίνεται ότι ο Θεός δεν είναι παντοδύναμος. Είναι αδύνατο λογικά να χρησιμοποιήσει ο Θεός την παντοδυναμία του για να καταργήσει την παντοδυναμία του. Ανάλογο είναι και το ερώτημα, που τέθηκε στους Μέσους Χρόνους: «μπορεί ο Θεός να αλλάξει το παρελθόν;» όπως και πιο σύγχρονα ερωτήματα: «μπορεί ο Θεός να δημιουργήσει έναν παντρεμένο-ανύπαντρο ή έναν τετράγωνο κύκλο ή μια στραβή ευθεία γραμμή;».

Οι ασυνάρτητες ερωτήσεις δεν μπορούν να έχουν λογικές απαντήσεις. Ο Θεός δεν μπορεί να πράξει όλα τα παραπάνω, όχι επειδή οι δυνάμεις Του έχουν κάποιο όριο, αλλά επειδή τα συγκεκριμένα ερωτήματα είναι αντιφατικά, ασυνάρτητα και ανόητα. Ο μεγάλος φιλόσοφος και άγιος της καθολικής εκκλησίας, Θωμάς Ακινάτης, υποστήριξε πως οτιδήποτε περικλείει αντίφαση δεν εμπίπτει στη σφαίρα της παντοδυναμίας του Θεού.^[4] Είναι φανερό ότι η παντοδυναμία του Θεού μπορεί να αμφισβητηθεί μόνο από ανθρώπους, που οι σκέψεις τους χαρακτηρίζονται από λογική αυθαιρεσία, λογικές πλάνες και αντιφάσεις. ^[5]

Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, υπάρχουν πάνω από τριακόσιες λογικές πλάνες,^[6] πολλές από τις οποίες είναι τόσο κοινές, επειδή είναι εξαιρετικά αποτελεσματικές. Δεν είναι καθόλου εύκολο να εντοπιστούν, ενώ πολλοί τις βρίσκουν ακόμα και πειστικές. Έχουμε χρέος να μελετήσουμε τις λογικές πλάνες, να τις ανακαλύψουμε, για να αποκτήσει ανοσία ο εαυτός μας απέναντι στη ρητορική δύναμη των βλαβερών, αλλά πειστικών επιχειρημάτων.^[7] Ακολουθούν επτά πλάνες που είναι κοινές στον δημόσιο λόγο και βίο μας.

ΙΙ

1. Η πλάνη του βιαστικού συμπεράσματος (hasty conclusion fallacy)

Η πλάνη αναφέρεται στην αποδοχή ενός συμπεράσματος που βασίζεται σε σχετικά, αλλά ανεπαρκή στοιχεία. Πολλές φορές έχουμε πέσει θύματα της πλάνης αυτής στο οικογενειακό, εργασιακό, εκκλησιαστικό περιβάλλον. Π.χ. επειδή κάποιος δεν μας χαμογέλασε την ώρα της συνομιλίας, συμπεραίνουμε βιαστικά ότι είναι θυμωμένος μαζί μας, παρότι υπάρχουν εναλλακτικές εξηγήσεις για τη συμπεριφορά αυτή. Στην ίδια πλάνη πέφτουμε όταν π.χ. βιαζόμαστε να κρίνουμε κάποιον αρνητικά εξαιτίας των τατουάζ και των σκουλαρικιών, που φέρει στο σώμα του, ή βιαζόμαστε να τον κρίνουμε θετικά βλέποντας μακριές γενειάδες και μακριά μαλλιά και ύφος ψευτοταπείνωσης. Μη βιαζόμαστε να εξάγουμε συμπεράσματα, αφού δεν γνωρίζουμε που κρύβεται η αγιότητα. Τα παραδείγματα είναι αναρίθμητα.   

Η συμβουλή του αδελφόθεου Ιακώβου αποδεικνύεται σωτήρια για την αποφυγή της συγκεκριμένης πλάνης: «Κάθε άνθρωπος ας είναι γρήγορος στο να ακούει, αργός στο να μιλάει, αργός στο θυμό».^[8] Καλό είναι να σιωπούμε, να προσευχόμαστε και να περιμένουμε το φωτισμό του Αγίου Πνεύματος. Διαφορετικά θα καταλήγουμε σε ανακριβή συμπεράσματα και θα δυσχεραίνουμε τις καταστάσεις. Και σε λανθασμένα συμπεράσματα θα καταλήγουμε και σε υπερηφάνεια θα πέφτουμε. Διπλό το κακό. Εκτός των άλλων, θα χαρακτηριστούμε και ως βιαστικοί, κακοπροαίρετοι, απρόσεκτοι, παρορμητικοί, αδιάκριτοι, πρόωροι και απερίσκεπτοι. Ας κρατάμε επομένως την κρίση μας μέχρι να έχουμε επαρκή στοιχεία.

2. Η πλάνη της επανάληψης (argument by repetition fallacy)

Το να πιστεύουμε έναν ισχυρισμό επειδή επαναλαμβάνεται συχνά και με αυτοπεποίθηση, σημαίνει ότι υποπίπτουμε στην πλάνη της επανάληψης. Η έρευνα δείχνει ότι όσο περισσότερο ακούμε ένα ψέμα, τόσο πιο πιθανό είναι να το πιστέψουμε. Καθ' όλη τη διάρκεια της διακονίας του, ο Χριστός κατηγορούνταν συχνά και με αυτοπεποίθηση και ψεύτικα. Τόσοι πολλοί πίστεψαν αυτά τα επαναλαμβανόμενα ψέματα ώστε όταν «οι αρχιερείς τον κατηγόρησαν για πολλά»,^[9] κανείς δεν τον υπερασπίστηκε στη δίκη Του. Αλλά η συνεχιζόμενη επανάληψη ενός ισχυρισμού δεν τον κάνει αληθινό. Ο Αδόλφος Χίτλερ χρησιμοποίησε περίφημα αυτή την τεχνική, επαναλαμβάνοντας την κατηγορία μιας εβραϊκής συνωμοσίας, για να κυριαρχήσει στον κόσμο. Η ναζιστική προπαγάνδα ενίσχυσε το ψέμα, τροφοδοτώντας τον αντισημιτισμό στη γερμανική κουλτούρα, που οδήγησε στο Ολοκαύτωμα.

3. H πλάνη της επίθεσης στο πρόσωπο (Ad Hominem fallacy)

Αυτή η πλάνη εμφανίζεται όταν ένας συζητητής επιτεθεί στον χαρακτήρα του προσώπου και όχι στο επιχείρημα που παρέθεσε το συγκεκριμένο πρόσωπο. Η πλάνη της επίθεσης στο πρόσωπο στις ημέρες μας είναι ανεξέλεγκτη. Για παράδειγμα, ένας πολιτικός αδυνατεί να αντιμετωπίσει τα επιχειρήματα του πολιτικού του αντιπάλου και τότε, επιτίθεται στο χαρακτήρα ή τη νοημοσύνη ή την προσωπικότητα του αντιπάλου του. Ασφαλώς η πλάνη της επίθεσης στο πρόσωπο είναι κυρίαρχη και στον εκκλησιαστικό χώρο. Υποθέστε ότι λέτε σε κάποιον πως η ομοφυλοφιλία είναι αμαρτία και πως καταδικάζεται από την Αγία Γραφή και την πατερική διδασκαλία. Αμέσως εισπράττουμε ως απάντηση: «αυτό το λες επειδή είσαι συντηρητικός χριστιανός και προσκολλημένος στο παρελθόν. Άλλωστε ομοφυλόφιλοι υπάρχουν και στους κόλπους της Εκκλησίας». Αυτή η απάντηση δεν επικεντρώνεται ουσιαστικά τον ισχυρισμό μας, ότι δηλ. η ομοφυλοφιλία καταδικάζεται από την εκκλησιαστική γραμματεία, αλλά ξαφνικά υποθέτει ότι κάνουμε λάθος και ακολουθεί στη συνέχεια προσωπική επίθεση στο χαρακτήρα μας, χωρίς να αντικρούεται το κύριο επιχείρημά μας. Θύμα της πλάνης αυτής έπεσε και ο Χριστός. Ποτέ οι Φαρισαίοι δεν απαντούσαν στα επιχειρήματά Του, αλλά επιτίθονταν στο χαρακτήρα Του, χαρακτηρίζοντάς Τον φάγο, οινοπότη, φίλο των αμαρτωλών^[10] και δαιμονισμένο.^[11] Τα ίδια έπαθε και ο Απόστολος Παύλος. Στα συντριπτικά επιχειρήματα υπέρ του χριστιανισμού που παρέθεσε ο Παύλος, ενώπιον του ηγεμόνος Φήστου, δεν έλαβε καμία απάντηση απ’ αυτόν, παρά μόνο επίθεση στο χαρακτήρα και την προσωπικότητά του, ότι δήθεν τα πολλά γράμματα του σάλεψαν το μυαλό.^[12] Τα ίδια πάθαιναν και οι άγιοι που σύρονταν στα δικαστήρια να δικαστούν. Δέχονταν προσωπική επίθεση για το χαρακτήρα τους ενώ τα επιχειρήματά τους αγνοούνταν επιδεικτικά.

4. Η πλάνη της σιωπής

Η πλάνη αυτή εμφανίζεται όταν πιστεύουμε ότι η σιωπή σημαίνει αναγκαστικά και αποδοχή. Ο Χριστός σιώπησε μπροστά στους κατηγόρους του, αλλά η σιωπή Του δεν ισοδυναμούσε με αποδοχή των ψευδών κατηγοριών.^[13] Σύγχρονοι ψευτομοντέρνοι δημοσιογράφοι, δημοσιογραφούντες και μέλη της LGBTQ+ κοινότητας, κατά κόρον πίπτουν στην πλάνη της σιωπής. Υποστηρίζουν π.χ. ότι ο Χριστός ποτέ δεν είπε τίποτα για την ομοφυλοφιλία, άρα την αποδέχεται. Πράγματι ο Χριστός δεν είπε τίποτα για την ομοφυλοφιλία, όπως δεν είπε τίποτα για την παιδεραστία, την άμβλωση, την ένοπλη ληστεία σε τράπεζα. Τα αποδέχεται όλα αυτά; Αστείο. Η πλάνη της σιωπής είναι κακός σύμβουλος για τη ζωή μας. Η σιωπή δεν είναι πάντα χρυσός. Χρειάζεται διάκριση, αφού υπάρχουν περιπτώσεις όπου η σιωπή ισοδυναμεί με ενοχή.

5. Προσφυγή στην αυθεντία (appeal to authority)

Υποθέτουμε ότι κάτι είναι σωστό επειδή ένα σημαίνων ή ισχυρό πρόσωπο ή οργανισμός, ή μια αρχή, ισχυρίζεται ότι κάτι είναι σωστό, χωρίς να υπάρχουν αξιόπιστα επιχειρήματα. Π.χ. «Αυτό που είπε ο τάδε επιστήμονας ή δημοσιογράφος ή επίσκοπος ή ιερέας, είναι οπωσδήποτε σωστό». Πόσες φορές δεν έχουμε απογοητευτεί και ζημιωθεί από την συγκεκριμένη πλάνη; Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηση. Δεν θεωρείται κάθε προσφυγή στην αυθεντία ως πλάνη. Οπωσδήποτε πρέπει να βασιζόμαστε σε ειδικούς και σε αυθεντίες. Ούτε πάλι είναι δυνατόν ο κάθε άνθρωπος να διαθέτει το χρόνο ή την ικανότητα να ερευνά τον κάθε ισχυρισμό. Σε πολλές περιπτώσεις, η προσφυγή στην αυθεντία είναι σωστή. Για παράδειγμα, εάν πάμε σε έναν εξειδικευμένο γιατρό και ο γιατρός μας λέει ότι έχουμε κρυώσει, τότε έχουμε έναν καλό λόγο να αποδεχτούμε το συμπέρασμα του γιατρού. Επίσης εάν ο υπολογιστής μας συμπεριφέρεται παράξενα και ο φίλος μας, ο οποίος είναι ειδικός στον υπολογιστή, μας λέει ότι πιθανότατα είναι προβληματικός ο σκληρός του δίσκος, τότε έχουμε έναν καλό λόγο να τον πιστέψουμε. Για να μην καταντά πλάνη η προσφυγή στην αυθεντία, είναι απαραίτητο η προσφυγή να πληροί κάποιες προϋποθέσεις όπως: να εξετάζουμε αν ο ισχυρισμός προέρχεται από έναν όντως ειδικευμένο επιστήμονα ή έγκριτο θεολόγο ή φημισμένη αρχή σε αυτόν τον συγκεκριμένο τομέα,  να εξετάζουμε αν συμφωνούν ή διαφωνούν άλλοι ειδικοί στο συγκεκριμένο θέμα και τέλος να ερευνούμε αν είναι προκατειλημμένη η εν λόγω αρχή ή το εν λόγω πρόσωπο.

6. Η πλάνη του ψευδούς διλήμματος ή της ψευδής διχοτόμησης (false dilemma or false dichotomy fallacy)

Η πλάνη ψευδούς διλήμματος είναι επίσης γνωστή ως ψευδής διχοτόμηση. Είναι η πλάνη να παρουσιάζονται μόνο δύο επιλογές, αποτελέσματα ή πλευρές σε ένα επιχείρημα, ως οι μόνες δυνατότητες, όταν υπάρχουν περισσότερες διαθέσιμες. Π.χ. «ή θα τρως ένα μήλο την ημέρα ή αλλιώς θα πας στο γιατρό». Φυσικά, αυτό δεν είναι αλήθεια. Αυτές δεν είναι οι μόνες δύο επιλογές που έχουμε, αλλά πρόκειται για πλάνη του ψευδούς διλήμματος. Η πλάνη αυτή εξόχως ευδοκιμεί στα εκκλησιαστικά περιβάλλοντα. Στις αναρίθμητες μικροομάδες, κλίκες, καπετανάτα, καλείσαι να πάρεις θέση. Ή θα είσαι μαζί μας ή εναντίον μας. Ύψιστη πλάνη και παραλογισμός. Πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι οι άνθρωποι είναι συχνά περισσότερο πιο περίπλοκοι από ό,τι φαίνονται. Πότε θα σταματήσει αυτό το «εμείς και οι άλλοι;». Δεν φτάνει απλά να είμαστε μόνο του Χριστού;

7. Η ναρκισσιστική πλάνη (narcissist fallacy)

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο Νάρκισσος ήταν ένας νέος που ήταν ερωτευμένος με τη δική του εικόνα. Ο ναρκισσισμός αναφέρεται συνήθως σε έναν τύπο συμπεριφοράς που είναι εγωιστικός ή μάταιος. Η ναρκισσιστική πλάνη εμφανίζεται όταν κάποιος υποθέτει ότι οι άλλοι τον σκέφτονται συνέχεια και ασχολούνται μ’ αυτόν.^[14] Μερικά παραδείγματα: «ο γείτονάς μου δεν μου χαμογελά. Μάλλον θα ζηλεύει το νέο μου αυτοκίνητο», «ο επίσκοπός μου δεν μου έδωσε την προσοχή που μου αξίζει. Πιθανόν να έπαψε να έχει καλή γνώμη για μένα», «αν φορέσω πολυτελή άμφια και ανεβάσω φωτογραφίες από τις ενοριακές εκδηλώσεις στα κοινωνικά δίκτυα, οι πιστοί θα με εκτιμήσουν περισσότερο». Καλό είναι να είμαστε προσγειωμένοι στην πραγματικότητα και να μην θεωρούμαστε το κέντρο του κόσμου. Αν είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, θα καταλάβουμε ότι αυτοί που συναντάμε στην καθημερινή ζωή δεν μας σκέφτονται απαραίτητα, ακόμα κι όταν μας συμπεριφέρονται με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Ο κάθε άνθρωπος έχει τις δικές τους προσωπικές ασχολίες —οικονομικές, συζυγικές, πολιτικές, ιατρικές, πνευματικές κ.λπ.— οι οποίες συχνά δεν περιλαμβάνουν εμάς.

ΙΙΙ

Ζούμε πλέον σε έναν διαδικτυακό κόσμο αχαλίνωτης παραπληροφόρησης, κομματικής χειραγώγησης και συστημικής δυσπιστίας. Ο Άγγλος επίσκοπος και φιλόσοφος του 18^ου αιώνα Τζόζεφ Μπάτλερ, υποστήριξε ότι χρειάζονται πολλά προσόντα, όπως φαντασία και ευελιξία σκέψης, για να πει κανείς ψέματα.^[15] Επειδή η λογική προκαλεί τον καθολικό σεβασμό, γι’ αυτό οι σημερινοί ψεύτες και σοφιστές, θέλουν να μας παρασύρουν σε λογικές πλάνες, κάνοντάς μας να πιστέψουμε ότι δεν είναι πλάνες, αλλά λογικά συμπεράσματα. Η καταφυγή σε λογικές πλάνες στην ποιμαντική διακονία είναι σίγουρο ότι θέτει σε κίνδυνο την ειρήνη στην Εκκλησία και ζημιώνει την αξιοπιστία μας (το βιώσαμε στην πρόσφατη πανδημία).

Εάν εύκολα παρασυρόμαστε από λογικές πλάνες ή ακόμα χειρότερο, αν εμείς οι ίδιοι τις χρησιμοποιούμε, τότε είναι φανερό ότι δεν εργαζόμαστε για το βασίλειο του Θεού αλλά για το δικό μας. Η εσκεμμένη ευκολοπιστία παραμελεί την ευθύνη που μας έδωσε ο Θεός να αναζητούμε την αλήθεια και να την διαδίδουμε. Έχουμε χρέος οι χριστιανοί να ακολουθούμε τις εντολές της Γραφής και να διακρίνουμε τι είναι αξιόπιστο, για να μην εξαπατόμαστε, να είμαστε σε εγρήγορση και να εξετάζουμε τι είναι ευάρεστο στον Θεό.^[16] Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε ειδικοί σε κάθε θέμα, αλλά σημαίνει ότι οφείλουμε να ασκούμε έναν ευλογημένο στρατηγικό δισταγμό, πριν αποδεχθούμε έναν ισχυρισμό ως αληθινό και τον εγκρίνουμε δημόσια. Μόνο η αλήθεια μπορεί να μας ελευθερώσει και ποτέ ο εκφυλισμός της αλήθειας. Αλλιώς σε τι θα διαφέρουμε από τους αρχαίους σοφιστές, οι οποίοι αναδείχθηκαν στους κατ’ εξοχήν μάστορες της τέχνης της πειθούς, πείθοντας ότι το άσπρο είναι μαύρο και το μαύρο άσπρο;

---

[1] Ιωαν. 14, 6 «Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή».
[2] Ρωμ. 12, 1 «Παρακαλῶ οὖν ὑμᾶς, ἀδελφοί, διὰ τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ, παραστῆσαι τὰ σώματα ὑμῶν θυσίαν ζῶσαν, ἁγίαν, εὐάρεστον τῷ Θεῷ, τὴν λογικὴν λατρείαν ὑμῶν…».
[3] Δ. Πορτίδης κ.α. Λογική-Η δομή του Επιχειρήματος, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2007, σ. 35.
[4] Θωμάς Ακινάτης, Summa Theologiae, Ia, 25, 3.
[5] Θεοδόσιος Πελεγρίνης, Φιλοσοφία και Αμφισβήτηση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996, σ. 30.
[6] Βλ. Bo Bennett, Logically Fallacious-The Ultimate Collection of Over 300 Logical Fallacies, Archieboy Holdings, LLC, MA 2020.
[7] Τζούλιαν Μπαγκίνι, Πήτερ Φοσλ, Τα εργαλεία της Ηθικής, μτφρ. Κ. Θεολόγου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σ. 288.
[8] Ιακ. 1,19 «ἔστω πᾶς ἄνθρωπος ταχὺς εἰς τὸ ἀκοῦσαι, βραδὺς εἰς τὸ λαλῆσαι, βραδὺς εἰς ὀργήν».
[9] Μαρκ. 15,3 «καὶ κατηγόρουν αὐτοῦ οἱ ἀρχιερεῖς πολλά».
[10]  Βλ. Ματθ. 11,19
[11]  Βλ. Ιωαν. 7,20
[12]  Βλ. Πραξ. 26,24
[13] Ματθ. 26,62-63 «καὶ ἀναστὰς ὁ ἀρχιερεὺς εἶπεν αὐτῷ· Οὐδὲν ἀποκρίνῃ; τί οὗτοί σου καταμαρτυροῦσιν; ὁ δὲ Ἰησοῦς ἐσιώπα».
[14] Jacob E. Van Vleet, Informal Logical Fallacies, University Press of America 2011, σ. 29.
[15] Θεοδόσης Πελεγρίνης, Ο πυγμάχος, το λιοντάρι και η σκόνη, εκδ. Πεδίο, Αθήνα 2011, σ. 102.
[16] Εφεσ. 5, 10 «δοκιμάζοντες τί ἐστιν εὐάρεστον τῷ Κυρίῳ».