Μικρή επίσκεψη στην ποιητική συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη : “Τα Ελεγεία της Οξώπορτας” - Νίκος Παλουμπιώτης

 

2  ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ

Ακινδύνου, Ελπιδοφόρου,  Ανεμποδίστου, Πηγασίου, Αφθονίου.

Μικρή επίσκεψη στην ποιητική συλλογή  του Οδυσσέα Ελύτη : “Τα Ελεγεία  της Οξώπορτας”

Νίκος Παλουμπιώτης

Ακινδύνου Ελπιδοφόρου Ανεμποδίστου

Τώρα, στη βάρκα όπου κι αν μπεις άδεια θα φτάσει
Εγώ αποβλέπω· σ’ έναν μακρύ θαλασσινό Κεραμεικό
Με Κόρες πέτρινες και που κρατούν λουλούδια. Θα ’ναι νύχτα και Αύγουστος
Τότε που αλλάζουν των αστερισμών οι βάρδιες. Και τα βουνά ελαφρά
Γιομάτα σκοτεινόν αέρα στέκουν λίγο πιο πάνω απ’ τη γραμμή του ορίζοντα
Οσμές εδώ ή εκεί καμένου χόρτου. Και μια λύπη άγνωστης γενεάς
Που από ψηλά
κάνει ρυάκι πάνω στην αποκοιμισμένη θάλασσα

Λάμπει μέσα μου κείνο που αγνοώ. Μα ωστόσο λάμπει

Αχ ομορφιά κι αν δεν μου παραδόθηκες ολόκληρη ποτέ
Κάτι κατάφερα να σου υποκλέψω. Λέω: κείνο το πράσινο κόρης οφθαλμού που πρωτο-
Εισέρχεται στον έρωτα και τ’ άλλο το χρυσό, που όπου κι αν το τοποθετείς ιουλίζει.

Τραβάτε τα κουπιά οι στα σκληρά εθισμένοι. Να με πάτε κει που οι άλλοι παν
Δε γίνεται. Δεν εγεννήθηκα ν’ ανήκω πουθενά
Τιμαριώτης τ’ ουρανού κει πάλι ζητώ ν’ αποκατασταθώ
Στα δίκαιά μου. Το λέει κι ο αέρας
Από μικρό το θαύμα είναι λουλούδι και άμα μεγαλώσει θάνατος

Αχ ομορφιά συ θα με παραδώσεις καθώς ο Ιούδας
Θα ’ναι νύχτα και Αύγουστος. Πελώριες άρπες πού και πού θ’ ακούγονται και
Με το λίγο της ψυχής μου κυανό η Όξω Πέτρα μέσ’ από τη μαυρίλα
Θ’ αρχίσει ν’ αναδύεται. Μικρές θεές, προαιώνια νέες
Φρύγισσες ή Λυδές με στεφάνι ασημί και με πρασινωπά πτερύγια γύρω μου άδοντας θα συναχτούν
Τότε που και του καθενός τα βάσανα θα εξαργυρώνονται
Χρώματα βότσαλου πικρού: τόσα
Με περόνες πόνου όλες σου οι αγάπες: τόσα
Του βράχου η τύρφη και του άφραχτου ύπνου σου η φρικαλέα ραγισματιά: δυο φορές τόσα

Ώσπου κάποτε, ο βυθός μ’ όλο του το πλαγκτόν κατάφωτο
Θ’ αναστραφεί πάνω από το κεφάλι μου. Κι άλλα ως τότε ανεκμυστήρευτα
Σαν μέσ’ από τη σάρκα μου ιδωμένα θα φανερωθούν
Ιχθείς του αιθέρος, αίγες με το λιγνό κορμί κατακυμάτων
κωδωνοκρουσίες του Μυροβλήτη

Ενώ μακριά στο βάθος θα γυρίζει ακόμα η γη με μια βάρκα μαύρη
κι άδεια χαμένη στα πελάγη της.

[Τα ελεγεία της Οξώπετρας, 1991.]

Οι Άγιοι της ημέρας των γενεθλίων του Ελύτη (2 Νοεμβρίου )

Ο ποιητής καταθέτει ότι ντύνεται την αφοβιά του Ακινδύνου, την ελπίδα του Ελπιδοφόρου και την ελευθερία του Ανεμποδίστου και με αυτά τα εφόδια μπαίνει σε μια βάρκα και ξανοίγεται στο πέλαγος της ζωής .Σε ένα μέλλον άγνωστο με συντροφιά αυτό το άγνωστο,που λάμπει μέσα του και δεν ξέρει τι είναι.

Ο Οδυσσέας Ελύτης από πολύ νέος άρχισε να αναζητά τις αλήθειές του, με πρώτη την αλήθεια του θανάτου: «Με το λίγο της ψυχής που παλεύει να περάσει μέσα από τη μαυρίλα, να βγει στην Όξω Πέτρα».

«Η πρώτη αλήθεια είναι ο θάνατος, απομένει να μάθουμε ποια είναι η τελευταία» Με αυτή τη φράση αρχίζει η ενότητα του 7^ου κεφαλαίου Πρώτα Πρώτα του βιβλίου του Ανοιχτά χαρτιά.

«Λάμπει μέσα μου εκείνο που αγνοώ. Μα ωστόσο λάμπει». Σε μια φράση μια περπατησιά αιώνων πολλών.

Ηράκλειτος και Απόστολός Παύλος, Γρηγόριος Παλαμάς και Ισαάκ ο Σύρος, Αρεοπαγίτης, Βιντγκενστάιν, Μάξιμος Ομολογητής. «Ο άναξ, ου το μαντείον εστί το εν Δελφοίς, ούτε λέγει, ούτε κρύπτει, σημαίνει». Ηράκλειτος.

«Εκ μέρους γιγνώσκομεν και εκ μέρους προφητεύομεν. Όταν δε θα έλθη το τέλειον, τότε το εκ μέρους καταργηθήσεται». Α ΚΟΡ. 13,9-10

‘’Απας ο αγών περί των πραγμάτων εστίν ου περί νοημάτων και λέξεων». Άγιος Γρηγόριος  ο Παλαμάς. Πίσω από τις λέξεις και τα ονόματα υπάρχει κάποια ουσία.

Η μέσα λάμψη πριν και πέρα από τη νόηση «η άγνοια η υπερτέρα πάσης γνώσεως» Ισαάκ ο Σύρος.

Όταν ο έρωτας κραταιός έως θανάτου.

«Όλα τα θεία , όσα μας φανερώνονται, μόνο με τις μετοχές γνωρίζονται, ποια όμως είναι τα θεία καθ εαυτά κατά την αρχή και την ίδρυση τους, είναι υπεράνω του νου και κάθε ουσίας και γνώσεως». Αγιος Διονύσιος  Αρεοπαγίτης.

«Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου». Για όσα δε μπορεί να μιλάει κανείς, για αυτά πρέπει να σωπαίνει. Χωρίς άλλο, υπάρχει αυτό που δε λέγεται με λόγια. Αυτό δείχνεται, είναι το μυστικό στοιχείο». Βιτγκενστάιν.

Στο βιβλίο του “Εν Λευκώ”, ο Ελύτης γράφει:

«Όταν ανακαλύψουμε τις μυστικές σχέσεις των εννοιών και τις περπατήσουμε σε βάθος, θα βγούμε σε ένα άλλου είδους ξέφωτο, που είναι η ποίηση. Στα μυριάδες μυστικά σήματα που η αποκρυπτογράφηση τους να σε φέρνει πιο κοντά στη βαθύτερη Αλήθεια.

Για να καταλήξει όπως ο Βινγκενστάιν και ο Ηράκλειτος : «ο ποιητής δείχνει».

Ο Ελύτης διερωτάται τι είναι η λάμψη μιας άλλης ζωής, που διαπερνά τούτη τη ζωή και κυρίως ποιος είναι σε θέση  να απαντήσει με βεβαιότητα, τί σημαίνει φως.

Βρίσκει πιο φρόνιμο «να φτάσει κανείς από την αναλογία μιας κλίμακας ταπεινώς στα ουσιαστικά και στα μεγάλα, ως το ακρότατο σημείο που μπορεί να ανιχνεύσει η ψυχή» .

Να ακολουθήσει «την ατελεύτητη φορά προς το φως το φυσικό που είναι ο Λόγος και το φως το Άκτιστον ,που είναι ο Θεός.(Ανοιχτά χαρτιά).

«Αγνοία γίνεται γνωστόν ο Θεός. Εν αφασία κρείττονι πάσης φθέγξεως» (Μάξιμος Ομολογητής)

Με την παραδοχή της απόλυτης άγνοιας αρχίζει να μας γίνεται γνωστός ο Θεός. Με σιωπή υπέρτερη κάθε εκφραστικής δυνατότητας.

Συνοψίζει τη ζωή του σε ένα στίχο: «από μικρό το θαύμα είναι λουλούδι και άμα μεγαλώσει θάνατος»

Με την ίδια νηφαλιότητα διακρίνει τις ακτές του άλλου κόσμου.

Ακόμα και έξω από τον μοναδικό λυρισμό του με θάρρος ατενίζει το αναπότρεπτο «Η αλήθεια μόνο έναντι θανάτου δίδεται».

Η φωνή και η γλώσσα του ποιητή παραμένουν η φωνή και η γλώσσα ενός μύστη, που προσπαθεί να δώσει υπόσταση σε αυτό που δεν ορίζεται και παραμένει μυστήριο.

Ο θάνατος στα Ελεγεία της Οξώπερτας, δεν είναι ιδέα. Είναι κοσμολογικό γεγονός του ποιητικού σύμπαντος, που δεν μπορεί να κατανοηθεί και είναι ταυτόχρονα και σχήμα ονειρικό, πέρα από το χρόνο και πέρα από τις ανθρώπινες δυνατότητες να το συλλάβουν λογικά.

Αγγίζεται ενορατικά και είναι κατορθωτό μονάχασε στιγμές αποκαλυπτικές.

Τα ελεγεία του Ελύτη αναδύθηκαν από τη βαθιά λίμνη μια μεγάλης λύπης, «μιας λύπης άγνωστης γενιάς, που από ψηλά κάνει ρυάκι πάνω στην αποκοιμισμένη θάλασσα». Αποδεικνύεται μέγιστος στη μελέτη θανάτου, γράφοντας το πιο συγκλονιστικό ελεγείο.

«Ζω   για τότε που δε θα υπάρχω» , γράφει. Άλλοι στήριξαν την ελευθερία τους στο τίποτα που πιστεύουν πως ακολουθεί τη ζωή. Ο  Ελύτης στήριξε τη δική του στην ελπίδα  και «έχει ο Θεός».

Γνωρίζει πως ο άνθρωπος δεν τα ξέρει όλα και πως ο θάνατος «έχει τη δική του ερυθρά θάλασσα». Σε αυτή τη θάλασσα έχει ήδη ανοίξει ρυάκι που τον περιμένει.

Όταν ο ποιητής μιλάει για παράδεισο δεν εννοεί υποχρεωτικά έναν τόπο που πάνε οι ψυχές μετά θάνατον, αλλά έναν ηθικό κόσμο που τον  φωτίζει ο Ήλιος , ο οποίος έχει θέση  σε αυτόν τον κόσμο, ανάλογη με αυτήν που έχει στο φυσικό κόσμο. «Ο Ήλιος ο κρυπτός», « ο θάνατος, ο Ήλιος ο χωρίς βασιλέματα»

Στο δικό του Ελληνικό Παράδεισο κυριαρχεί το ενιαίο γαλάζιο του ουρανού και της θάλασσας.Στα στοιχεία αυτού του Παραδείσου συγκαταλέγονται «ένας μακρύς  θαλασσινός κεραμικός με κόρες πέτρινες και που κρατούν λουλούδια» (αγάλματα ή αγγειογραφίες Μυροφόρων).

“θα είναι νύχτα και Αύγουστο/ τότε που αλλάζουν των αστερισμών οι βάρδιες”.

Ο Αύγουστος ως όριο του καλοκαιριού, η νύχτα ως όριο της μέρας που τελείωσε και των αστερισμών οι βάρδιες ως όριο κοσμικό.

Με αυτή τη μαύρη βάρκα ταξιδεύει στα πελάγη της ζωής ο ποιητής. Στο δικό του Παράδεισο, για τον οποίο προ πολλού κατέληξε πως δε χρειάζονται πολλά. 

«κι ας πα να μ¨έλεγαν  τρελό, πως από ένα τίποτα γίνεται ο Παράδεισος». Φωτόδεντρο- τρεις φορές Αλήθεια.

Αυτό το τίποτα όμως  απαιτεί να αρνηθείς πολλά, για να το αποκτήσεις.

Το ίδιοσυμβαίνει και με την ομορφιά- πρέπει να απαρνηθείς πολλά για να την αποκτήσεις. Ο Ελύτης “και αν και δεν του παραδόθηκε ποτέ, κάτι κατάφερε να της υποκλέψει” όμως « Με περόνες πόνου και φρικαλέες ραγισματιές».

Τη φοβερή και τρομερή ομορφιά.

«Η ομορφιά είναι κάτι φοβερό και τρομερό. Είναι φοβερή μα και μυστηριώδης». Αδερφοί Καραμάζωφ

Η ομορφιά ανήκει όχι μόνο στο χώρο του μυστηρίου ή του υπέροχου, αλλά του τραγικού και του μυστηριώδους που οφείλουμε να διερχόμαστε με φόβο και τρόμο. «φοβηθείτε αν θέλετε να σας ξυπνηθεί το ένστικτο του ωραίου ή αν όχι , τότε μια και ζούμε στον αιώνα της φωτογραφίας, ακινητησέτέ το. Αυτό που δίπλα μας ολοένα με απίθανες χειρονομίες δρα:Το Ασύλληπτο”. Μαρία Νεφέλη.

Ο Ν. Μπερδιάγεφ γράφει: “η ωραιότης δεν ανταποκρίνεται εις έναν ιδιαίτερο τρόπο εμφανίσεως της υπάρξεως αλλά αποτελεί το χαρακτηριστικόν της πλέον υπερόχου ιδιότητος του όντος. Το ωραίον είναι ο τελικός σκοπός της υπάρξεως του ανθρώπου και του κόσμου. Η βασιλεία του Θεού δύναται να νοηθεί μόνον ως επικράτησις της ωραιότητας”.

Τι είναι αυτή η αέναη φανέρωση του κάλλους; είναι μια φωτοφόρα αποκάλυψη, για την οποία είναι ανεπαρκείς οι απαντήσεις της αισθητικής. Δεν υπάρχουν ορισμοί  ούτε θεωρίες που μπορούν να κάνουν γι αυτήν υποθέσεις.

Είναι το πυρ και  η φλόγα που ανάβει και κατακαίει την καρδιά μας, για να κρατηθεί αδιάπτωτος ο πόθος και ανοιχτός ο δρόμος της επιστροφής στο “πρωτόκτιστον κάλλος”.

Συγκλονιστική, ανεπανάληπτη και ανεκπλήρωτη η προφητεία του Ντοστογιέφσκι: “Τον κόσμο θα τον σώσει η ομορφιά”.

Η ομορφιά που βρίσκεται στην Αλήθεια, όπου Αλήθεια και ομορφιά απαιτούν ως τίμημα την ίδια τη ζωή. Η Ωραιότητα  που είναι ένα από τα ονόματα του Θεού. Το απαστράπτον φως του Κάλλους Του.

“Ο Ιησούς του ήλιου. Ο μετά κάθε Σάββατο ανατέλλοντας”

“Αυτός. Ο Είναι, ο Ήταν και ο Ερχόμενος” (Τα Ελεγεία της Οξώπερτας).

Εκεί που άλλοι έβλεπαν ξεγνοιασιά και αμεριμνησία, ο Ελύτης έβλεπε ολοκάθαρα την άλλη όχθη.

 Ξόδεψε ογδόντα πέντε χρόνων άνεμο για να διανύσει τον δρόμο που του δόθηκε μέχρι να φτάσει στο “ακρότατο σημείο, στην Οξώ  Πετρα,  στα σύνορα των αντιθέτων, εκεί που ο Ήλιος  και ο Άδης αγγίζονται “στις 18 Μαρτίου 1996.

Το ταξίδι του ποιητή μόλις τώρα αρχίζει με μια βάρκα και παρακολουθώντας το, μας βγάζει σε ένα παντού που για  τους άλλους είναι το πουθενά. (Ιδιώτική οδός) Σκεφτείτε, έλεγε ο Μπρετόν, πως η λογοτεχνία είναι ο θλιβερότερος δρόμος που βγάζει στα πάντα.

Ο Ελύτης το δρόμο αυτό τον έβλεπε “φωτεινόν “ γι αυτό η βάρκα θα πηγαίνει άδεια και μαύρη. Γιατί  αυτός θα είναι απών.

“Στην κορυφή του λόφου ο Άγιος Συμεών.

Λίγο πιο πάνω οι βάρκες των νεφών.

Και ακόμα πιο ψηλά ο Αρχάγγελος με το βαθύ του βλέμμα όλο συγχώρεση”.(Τα Ελεγεία της Οξώπερτας).

2 Νοεμβρίου: Ακινδύνου, Ελπιδοφόρου, Ανεμποδίστου

                                                         και Οδυσσέα ανήμερα.