Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ ΚΑΙ ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΣ ΚΟΛΑΣΗΣ - ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ

Η  ΜΟΥΣΙΚΗ  ΤΟΥ  ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ   
ΚΑΙ   ΕΚΕΙΝΗ  ΤΗΣ  ΚΟΛΑΣΗΣ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ  ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ

        Κράτησα σε αρχείο το γραπτό του Γρηγοριάτη μοναχού Νεόφυτου: «Η θέωση του ανθρώπου δια της Βυζαντινής Μουσικής και η μουσική της φιλαυτίας» -Αναστάσιος, 26.04.2017. Το διάβασα προσεκτικά, όχι μια φορά. Η αίσθησή μου είναι ότι, όπως πολλά τα τελευταία χρόνια, κινείται στη γραμμή, «η Ορθόδοξη Ανατολή, το φως, η Χριστιανική Δύση, το σκότος», επί του προκειμένου, στη μουσική! Η Βυζαντινή Μουσική, λέει, ψαλλόμενη, βέβαια, «από αγιορείτες ψάλτες», όχι από «επαγγελματίες»-Τι ταπείνωση, Θεέ μου! -οδηγεί στη θέωση- Παράδεισος! «Ο μακαριστός Φώτης Κόντογλου γράφει, ότι οι άγγελοι και οι άγιοι στον Παράδεισο-Ουρανό ψάλλουν με βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική». Κι ο Όσιος Παϊσιος λέει: «Μόνο η Βυζαντινή Μουσική μεταμορφώνει τα πάθη».
       Αυτά δείχνουν, όχι πολύ δυσδιάκριτα, ότι η μουσική της Δυτικής Χριστιανοσύνης, εκκλησιαστική και κλασσική, μένει εκτός. Ενώ η συνέχεια μαρτυρεί μάλλον ευδιάκριτα, ότι αυτή εντάσσεται στη «μουσική της φιλαυτίας»! Και, «φιλαυτία, εξηγεί, είναι η εμπαθής αγάπη του εαυτού ως αυτοπροβολή», δηλαδή, παρεπόμενο διαβολικό, που αργά ή γρήγορα περιάγει στην κόλαση ! «Κατά πλειοψηφία -υπάρχουν φωτεινές εξαιρέσεις- οι τετραφωνίες των δυτικών, γράφει, οι συμφωνικές ορχήστρες και η μουσική τους, … δεν έχουν επαφή με τον Τριαδικό Θεό, παρεμβάλλουν τα ανθρώπινα πάθη και εμποδίζουν την άκτιστη Θεία Χάρη να ενεργήσει». Ο Όσιος Παΐσιος πάλι λέει. «Η Ευρωπαϊκή κλασσική μουσική  αποκοιμίζει τα πάθη».

       Δικαίωμα οποιουδήποτε να εκθειάζει τη Μουσική της Ορθόδοξης Ανατολής, τη Βυζαντινή. Είναι ασύνετο όμως, αν δεν είναι και πονηρό, ένας Αγιορείτης μοναχός, μάλιστα, να ανακατεύει «τη μυλωνού με τους πραματευτάδες», για να βγάλει συλλήβδην και εξ υφαρπαγής καταδίκη της Δυτικής μουσικής. Αυτό το λέω, γιατί στο κενό των ανωτέρω αποσιωπητικών αραδιάζει: «Η λεγόμενη ποπ μουσική, η σόουλ, η τζαζ, η ηλεκτρονική μουσική με τη συνοδεία φώτων, η ροκ εντ ρολ, η ανατολική ηδονική μουσική, η αφρικάνικη, η ασιατική, η λαϊκή μουσική*». Και σφραγίζει το όλο με τη συνέχεια. «δεν έχουν επαφή με τον Τριαδικό Θεό…». Οπότε εγείρεται το ερώτημα, ποια σχέση έχουν αυτά τα είδη της σύγχρονης μουσικής με την εκκλησιαστική, και αυτή την κλασσική Δυτική μουσική; Είναι δα «γλαυξ εις Αθήνας», ότι οι συνθέτες αυτών των ειδών μουσικής είναι συνήθως «ψυχές άδειες από Θεό», και τα έργα τους, απλά, απλούστατα απηχούν αυτό το … «περίσσευμα της καρδίας τους» !

      Με άλλα λόγια, για να είναι -και είναι- αληθινό το πρώτο, «η Ορθόδοξη Ανατολή, το φως», άρα και η μουσική της, δεν είναι ανάγκη να συμβαίνει το δεύτερο, «η Δυτική Χριστιανοσύνη, το σκότος», άρα, της φιλαυτίας, η μουσική της. Οι οριζόντιες αποφθεγματικές θεωρήσεις -«οι Αγιορείτες ψάλλουν βιωματικά», «οι επαγγελματίες ψάλτες», όχι- και, οι απρόσωπες γενικεύσεις -«η Βυζαντινή μουσική, είναι θεία, κάθε άλλη, είναι της φιλαυτίας», ήγουν, παράγωγο διαβολικό, είναι από αφελείς μέχρι και ανόητες και επιζήμιες! Το τελευταίο, γιατί δεν εκθέτουν μόνο τον γράφοντα !

       Και, σε ό, τι αφορά στον Όσιο Παΐσιο, που κάποιοι τον τραβούν κι εδώ κι εκεί, και παντού, με όλο το σεβασμό στην αγιότητά του, θα πω ότι: Και τα ανωτέρω, και πολλά τε και άλλα «λεγόμενα και γραφόμενά του», είναι μάλλον «pium desiderium» -«ευσεβείς πόθοι»- των όσων αυτοί οι κάποιοι θα ήθελαν να έχει πει! Γιατί, αν από προσωπική εμπειρία, έχει κάθε λόγο ο Όσιος να πει και να γράψει ότι, «η Βυζαντινή μουσική μεταμορφώνει τα πάθη», δεν είναι ούτε δύσκολο, ούτε αμαρτωλό να διερωτηθεί κανείς, αν, πότε, πού, κυρίως, πόση κλασσική μουσική ακροάστηκε αυτός ο απλοϊκός και ταπεινός ερημίτης, και θέλουν να λέει ότι, «η Ευρωπαϊκή κλασσική μουσική αποκοιμίζει τα πάθη»!

******   ***    *******

        Θα έλεγα, λοιπόν, ότι θα ήταν και καλό, και πιο ταπεινόδες ευχή Οσίου Εφραίμ του Σύρου» - άρα, και πιο ορθόδοξο, πριν προχωρήσουμε σε τέτοιες μονοσήμαντες καταγραφές να φέρνουμε στο νου, ας πούμε ότι: 1. Ο Θεός «ουκ αμάρτυρον εαυτόν αφήκεν αγαθοποιών»- «Δεν άφησε αφανέρωτο τον εαυτό του, αλλά τον φανέρωνε αγαθοποιώντας»- Πραξ.14,17. «Ανατέλλοντας τον ήλιο του για κακούς και καλούς, και στέλνοντας τη βροχή του σε δικαίους και αδίκους» -Ματθ.5,45.   2. Ο Χριστός έβαλε πρώτο και κατ’ ευθείαν στον Παράδεισο ένα ληστή.   5.  «Το (Άγιο) Πνεύμα, όπου θέλει πνέει» -Ιωαν.3,8.   4.  Η Ορθόδοξη Ανατολή σεβόμενη την ταυτότητα κάθε λαού, διέδωσε τη Χριστιανική Πίστη στη γλώσσα του. Και όταν αυτή δεν είχε γραφή, της έφτιαξε Αλφάβητο -Κύριλλος, Μεθόδιος- Σλάβοι, Ρώσοι. Ποια Ορθοδοξία, λοιπόν, θα έλεγε ή λέει ότι ένας χριστιανικός λαός δεν μπορεί να υμνεί τον Τριαδικό Θεό με το δικό του αίσθημα, τρόπο και μέλος, παρά μόνο Βυζαντινά; Ή το χειρότερο, αν δεν τον υμνεί βυζαντινά, η μουσική του «δεν έχει επαφή με τον Τριαδικό Θεό» και είναι μουσική της φιλαυτίας!

      Πάει πολύ, πάρα πολύ, να εντάξει κανείς συλλήβδην τη μουσική της χριστιανικής Δύσης στη μουσική της φιλαυτίας, όταν, μάλιστα, η εκκλησιαστική μουσική της -Ρωμαιοκαθολική- είναι καρπός της έμπνευσης ενός Αγίου-Πάπας Γρηγόριος Α΄ ο Μέγας, ο Διάλογος, «Γρηγοριανό μέλος» -τον οποίο σέβεται και τιμά και η Ορθόδοξη Εκκλησία! Και, στην κλασσική μουσική -ας πούμε, Προτεσταντική- υπάρχουν θρησκευτικές συνθέσεις, που δε θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι ο Θεός, ο Τριαδικός Θεός, κρατούσε το χέρι του συνθέτη και έγραφε τις νότες!

        Επί πλέον! Αν «οι τετραφωνίες των δυτικών … δεν έχουν επαφή με τον Τριαδικό Θεό, γιατί παρεμβάλλουν τα ανθρώπινα πάθη, και εμποδίζουν την άκτιστη Θεία Χάρη να ενεργήσει», τι γίνεται με τις τετραφωνίες των εκπληκτικών, και μάλιστα, μεικτών εκκλησιαστικών χορωδιών της Ορθόδοξης Ρωσικής Εκκλησίας; Μια έστω και μικρή παρακολούθηση μετάδοσης από την Τηλεόραση, ας πούμε, μιας Γιορτινής Πατριαρχικής Λειτουργίας στη Μόσχα, θα ήταν αρκετή να δείξει, αν ή πόση αλήθεια έχουν τέτοιες θεωρήσεις! Είναι τόσο δύσκολο να σεβαστεί κανείς και να εκτιμήσει μια άλλη χριστιανική μουσική εκδοχή, λαμβάνοντας υπόψη ότι συντέθηκε σε άλλη και για άλλη χριστιανική ατμόσφαιρα και προσέγγιση, σε άλλο και για άλλο χριστιανικό λαό και χώρο, να λειτουργεί και να διακονεί την ανύψωση ψυχών στο Θεό, τον Τριαδικό Θεό;

       Ίσως δεν είναι άσχετα με αυτά το ακόλουθο. Είμαστε τελειόφοιτοι της Θεολογίας, και σε εκδρομή στα Μετέωρα -Μάιος 1957. Ο αείμνηστος Καθηγητής Π. Ν. Τρεμπέλας, ζητεί, και κάποιοι συμφοιτητές, κληρικοί και λαϊκοί, εγκρατείς στη Βυζαντινή Μουσική, ψάλλουν το, «Θεοτόκε, Παρθένε, χαίρε κεχαριτωμένη Μαρία …». Ρίγος συγκλονιστικό, κατάνυξη υπέρ αισθητή! Ζητεί και από το Ρωμαιοκαθολικό κληρικό συμφοιτητή μας, να ψάλει, και ψάλλει, το, «Ave Maria» -«Χαίρε Μαρία». Ρίγος σχεδόν μηδενικό, κατάνυξη κοντά στο υπό το μηδέν ! Εκτός ατμόσφαιρας και χώρου, και αυτός και αυτό. Κατεβάστε όμως στο Διαδίκτυο και ακροαστείτε τον ίδιο ύμνο, «Ave Mar;ia», ή το,  «Panis Angelicus» -«Άρτος αγγελικός, θείος», ας πούμε, από την Elina Garanca, παρατηρώντας τα πρόσωπα και τα μάτια των ακροατών. Αντίστοιχο ρίγος και, ιερή κατάνυξη και εκεί ! Γιατί, ο Τριαδικός Θεός, παρά το περί Αγίου Πνεύματος «κράτημα», δεν απουσιάζει από εκεί ! Όσο κι αν κάποιοι θα ήθελαν το αντίθετο, παντού και πάντα, ο Θεός «Αγάπη Εστί»!

*****   ****   ******.

       Αφήνουμε όμως πια αυτά τα μίζερα και αρνητικά, που ίσως και να οφείλονται σε παρανόηση σημείων του γραπτού του Αγιορείτη μοναχού. Βλέπουμε το θέμα αλλιώς ! Όποιο κι αν είναι «το πλήθος των πταισμάτων» της εκεί Χριστιανοσύνης, στο Όνομα του Χριστού, το, «εικών ειμί τηε αρρήτου δόξης Σου», κρατεί και εκεί όσο κι εδώ! Ή αν προτιμούν κάποιοι, ο λόγος του Αποστόλου των Εθνών, «όπου επλεόνασεν η αμαρτία, υπέρ επερίσσευσεν η Χάρις»-Ρωμ.5,6-καλύπτει και τη Χριστιανοσύνη που παροικεί εκεί !

      Παίρνουμε, λοιπόν, αφορμή από το γραφόμενο του Αγιορείτη μοναχού, «υπάρχουν φωτεινές εξαιρέσεις» -«Κατά πλειοψηφία-υπάρχουν φωτεινές εξαιρέσεις- οι τετραφωνίες των δυτικών, οι συμφωνικές ορχήστρες και η μουσική τους…». Και το εκλαμβάνουμε ως αναφορά στις, από εκπληκτικές μέχρι θείες, εκκλησιαστικές και ευρύτερα χριστιανικού πνεύματος μουσικές συνθέσεις κορυφαίων κλασσικών μουσουργών! Για μερικές από τις οποίες ακολουθούν, ενδεικτικά αποσπάσματα εκτιμήσεων από τις εκτενείς διεισδυτικές αναλύσεις που κάνει στην πολύτομη «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», ο μεγάλος στοχαστής και διαπρεπής συγγραφέας -βάλτε σε ψυγείο τα πολιτικά- Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Ίσως βοηθήσει πιο πολύ να δούμε το πράγμα και αλλιώς.

      Και πρώτα, σαν εισαγωγή, από τον ωραίο και εύστοχο παραλληλισμό του Μπαχ με το Ρωμανό το Μελωδό. «Η μεγαλύτερη φωνή Υμνογράφου της Εκκλησίας είναι ο Ρωμανός ο Μελωδός … Όπως πολύ αργότερα ο Ιωάννης Σεβαστιανός Μπαχ, ο δεύτερος χρησιμοποιώντας τους πιο άυλους μουσικούς ήχους, έτσι και ο παλαιός εκείνος Χριστιανός ως χειριστής του Λόγου, έγραφε μόνο και μόνο για να υμνήσει ιερά πρόσωπα, μόνο και μόνο για να κάνει το χρέος του» -τ.1, 43-44.

     Συνεχίζουμε με χρονολογική σειρά. Γεώργιος Φρειδερίκος Χαίντελ, «του οποίου τη μεγαλόπρεπη και όντως ουράνια μελωδία, «Αλληλούια», του Ορατορίου του, «Ο Μεσσίας», ελπίζω να έχουν ακούσει και πολλοί ορθόδοξοι. «Ο σταυρωθείς και αναστάς Κύριος, γράφει, περίμενε χίλια εφτακόσια δέκα περίπου χρόνια μετά την Ανάσταση για να ακούσει το υπεροχώτερο «Αλληλούια», που μπορούσαν να ψάλλουν χαρούμενα ανθρώπινα χείλη και να δεχθεί η ανθρώπινη ακοή. Όταν παίχτηκε πρώτη φορά στο ... Λονδίνο ο Μεσσίας, πετάχτηκαν όρθια -μόλις ακούστηκαν οι πρώτοι ήχοι του «Αλληλούια»- όλα τα μέλη της αγγλικής Βασιλικής οικογένειας, και μαζί τους εγέρθηκαν οι πάντες. Ο Χαίντελ … έπρεπε να περάσει από πολλά στάδια για να φτάσει στη μεγάλη πίστη, που τον οδήγησε στη μεγάλη ταπεινοσύνη και στην πολύ μεγάλη θρησκευτική μουσική» -τ.8.499-500.

        Ιωάννης Σεβαστιανός Μπαχ. «Με τα ορατόρια, «Τα κατά Ιωάννην Πάθη» και «κατά Ματθαίον Πάθη», πήρε τη θέση ενός νεώτερου μαθητή του Ιησού και Ευαγγελιστή … Τα «κατά Ματθαίον Πάθη» είναι το μεγαλούργημα των μεγαλουργημάτων του Μπαχ. Ακόμα και το ρετσιτατίβο -δηλαδή, η απλή τραγουδιστή απαγγελία του ευαγγελικού κειμένου- φθάνει στα «κατά Ματθαίον Πάθη» σε κάτι το απόλυτα μοναδικό … Και, η «Μεγάλη Λειτουργία» του Μπαχ είναι ένα από τα αριστουργήματα της εκκλησιαστικής μουσικής. Και … είναι μια Λειτουργία αυστηρά Καθολική, γραμμένη από έναν Προτεστάντη» ! -τ.8, 534κε.…

        Ιωσήφ Χάυδν. «Το Ορατόριο, «Τα εφτά λόγια του Σωτήρος επάνω στο Σταυρό»… είναι ένα μουσικό αριστούργημα … είναι από τα πιο εκφραστικά-πιο υποβλητικά και πιο αληθινά στο θρησκευτικό τους νόημα και στο μουσικό τους βάθος- δημιουργήματα του ανθρώπινου πνεύματος. Σπάνια έχει εκφραστεί ο πόνος με τόση αλήθεια, όση μας χαρίζει η μουσική, βασικά λιτή, όμως βαθύτατη, ορισμένων μερών του ορατορίου αυτού … Και, για το Ορατόριο, «Η Δημιουργία», ο ίδιος είπε. «Δεν ήμουν ποτέ τόσο ευσεβής, όσο όταν έγραφα τη  «Δημιουργία». Κάθε μέρα έπεφτα στα γόνατα και παρακαλούσα το Θεό να μου έδινε τη δύναμη για την ευτυχή αποπεράτωση του έργου αυτού». Είναι από τα ωραιότερα που έχει εμπνευστεί και συνθέσει το ανθρώπινο πνεύμα. Ένας ποιητής ενθουσιασμένος από αυτήν έγραψε. «Τι ωραία που είναι αυτή η γη, και είναι ακόμα ωραιότερη αφότου ο Κύριός της κάλεσε και σένα στη ζωή, για να ολοκληρωθεί το έργο του» -τ11,333κε.

      Ιωάννης Χρυσόστομος Wolfgang Amadeus-Θεόφιλος Μότσαρτ. Συνθέτει το περίφημο «Requiem, που είναι η Νεκρώσιμη Ακολουθία της Καθολικής Εκκλησίας, γνωστή έτσι από την πρώτη λέξη της αρχικής παράκλησης, "Requiem aeternam dona eis Domine" -Ανάπαυση- Ανάσταση αιώνια δώσε σ’ αυτούς Κύριε» Και, είναι το κορυφαίο έργο του,  γραμμένο μάλιστα κατενώπιον θανάτου ! Αφού, το άρχισε στις 20 Νοεμβρίου που έπεσε στο κρεβάτι, και το έφτασε περίπου στο τέλος του στις 4 Δεκεμβρίου του 1791, την τελευταία ημέρα που την έζησε ολόκληρη. Το έργο αρχίζει με ήχους που είναι  σε νόημα και βαρύτητα κάτι το πρωτάκουστο και άφθαστο … Ένα adagio που το ξεκινάει η ορχήστρα και το παραλαμβάνουν μαζί της οι φωνές της χορωδίας -«Requiem aeterna dona eis Domine, et lux perpetus luceat eis»- «Ανάσταση αιώνια δωσ’ τους, Κύριε, και το φως το ακατάπαυστο ας τους φωτίζει». Πένθιμοι είναι οι ήχοι, αλλά ταυτόχρονα γαληνευτικοί. Είναι βαρείς, βαρύτατοι, αλλά ταυτόχρονα λυτρώνουν την ψυχή από κάθε βάρος. Η ικεσία του ανθρώπινου πλάσματος προς το Θεό γίνεται για μερικές στιγμές έντονη… Το τρίτο μέρος «Dies irae» -«Ημέρα οργής», είναι δραματικό. Η ψυχές τινάζονται πάνω τρομαγμένες -«Dies illa» -«Ημέρα τρομερή», μπροστά στο όραμα της Δευτέρας Παρουσίας». Σημειώνω ότι το Requiem έχει οκτώ μέρη, και προσθέτω ότι αντίστοιχα μεγαλειώδη Requiem έχουν συνθέσει οι Μπερλιόζ, Βέρντι … -τ.11,462κε.

   Λουδοβίκος βαν Μπετόβεν. «Missa Solemnis», «Μεγάλη Λειτουργία». Είναι ένα από τα μέγιστα έργα θρησκευτικής μουσικής, σωστότερα, της μουσικής γενικά. Ο ίδιος ο Μπετόβεν σε επιστολές του και προφορικές συζητήσεις τη χαρακτήριζε το μέγιστο έργο του… Ο «Καθολικός» Μπετόβεν και ο «Προτεστάντης» Γ .Σ .Μπαχ-ο τελευταίος με τη Μεγάλη Λατινική Λειτουργία του -ξεπερνούν τις δογματικές διαφορές των Εκκλησιών, και ζητούν από το Θεό- από τον Κύριο, από το Χριστό, να ελεήσει τους ανθρώπους σε όποια Εκκλησία κι αν ανήκουν -ή κι αν δεν ανήκουν σε καμιά -με μερικές από τις πιο εναγώνιες επικλήσεις που έχουν βγει από ανθρώπινα χείλη… Πρόκειται για ένα μουσικό θαύμα, που δεν έχει προηγούμενο και δε θα ξαναφανεί ίσως ποτέ στον κόσμο…Όταν έγραφε τη «Missa Solemnis» ο Μπετόβεν ήταν μέγας χριστιανός, ένας από τους μέγιστους ποιητές του Χριστιανισμού -τ.15,219κε.

*****    ***    ******

        Να ευλογούσε ο Χριστός να αναδυθούν και σήμερα συνθέτες ανταποκρινόμενοι στην Αγάπη του! Και να συνθέσουν με το φωτισμό του ύμνους και μουσικές συνθέσεις υψηλής ανάτασης και συγκλονιστικής κατάνυξης στην Ορθόδοξη Ανατολή και τη Χριστιανική Δύση. Αυτό θα ήταν μια άλλη πνοή, για μια άλλη αναπνοή, αναγκαία ίσως όσο ποτέ άλλοτε σ’ αυτή τη χαοτική εποχή! Και μη φοβάστε, δε θα ήταν ανταγωνιστικό, μάλλον ενισχυτικό της έως τώρα Παράδοσης, και εδώ, και εκεί!