ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ (ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΜΕΡΚΟΥΡΙΟ) - Γεώργιος Λουπάσης

Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ

ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

(ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΜΕΡΚΟΥΡΙΟ)

(Χανιώτικα Νέα 26.1.2005, 27)

Παρατηρήσεις καὶ σχόλια σχετικὰ μὲ τὸν Ἅγιο Μερκούριο εἶδαν τὸ φῶς τῆς δημοσιότητας ἀπὸ τὶς στῆλες τῶν Χ. Ν. κατὰ τὶς τελευταῖες ἑβδομάδες. Τὸ ἐπίμαχο σημεῖο ἦταν τὸ ἂν αὐτὸς δολοφόνησε τὸν αὐτοκράτορα Ἰουλιανὸ τὸν Πᾳραβάτη. Μὲ τὸ σημερινὸ ἄρθρο θὰ φανεῖ πῶς ἔχουν τὰ πράγματα, ἐνῶ συγχρόνως, ἐπειδὴ παρουσιάζεται ἡ εὐκαιρία, θὰ ἐξηγηθοῦν ὁρισμένα σημεῖα τῶν δημοσιευμάτων ποὺ προηγήθηκαν.

Γράφτηκε ἀρχικὰ ὅτι ὁ Μερκούριος – ὁ μετέπειτα Ἅγιος – δολοφόνησε τὸν Ἰουλιανό. Ἡ ἐκ μέρους μου ἀπάντηση ἦταν ὅτι δὲν θὰ μποροῦσε νὰ συμβεῖ αὐτό, ἀφοῦ αὐτὸς ἐμαρτύρησε γύρω στὸ 255 μ. Χ. ἐπὶ αὐτοκράτορος Βαλεριανοῦ, ἐνῶ ὁ Ἰουλιανὸς δολοφονήθηκε τὸ 363. Ἀκολούθησε διευκρίνιση: αὐτὸ προκύπτει ἀπὸ τοιχογραφία στὴν ὁποία ἐμφανίζεται ὁ Μερκούριος ... ἐπὶ τὸ ἔργον. Ἦρθε καὶ ἐπικουρία ἀπὸ διήγημα τοῦ Παπαδιαμάντη, στὸ ὁποῖο ἐπίσης γίνεται λόγος γιὰ παρόμοια τοιχογραφία.

Ὅσο καὶ ἂν φαίνεται παράδοξο, ὅλα αὐτὰ εἶναι σωστά. Λόγω τοῦ ἐνδιαφέροντος ποὺ ἔχει προκαλέσει τὸ θέμα, ἂς ἐπιτραπεῖ ἡ παρουσίαση τοῦ πράγματος ὅπως ἔχει ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ὣς τὸ τέλος. Σύμφωνα μὲ τὸ συναξάριο (δηλαδὴ τὴ βιογραφία) τοῦ Ἁγίου, ὁ Μερκούριος, ὁ ὁποῖος ἦταν ἀξιωματικὸς τοῦ ρωμαϊκοῦ στρατοῦ, ὑποβλήθηκε σὲ σειρὰ ἀπὸ βασανιστήρια, προκειμένου νὰ ἀπαρνηθεῖ τὴν πίστη του στὸν Χριστὸ καὶ νὰ προσκυνήσει τοὺς θεοὺς τῆς παλιᾶς θρησκείας. Ἡ ἄρνησή του νὰ συμμορφωθεῖ στὶς διαταγὲς τῶν βασανιστῶν του εἶχε ἀποτέλεσμα νὰ τὸν ἀποκεφαλίσουν. Ὅλα αὐτὰ συνέβησαν στὴν Καππαδοκία τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, περιοχὴ ἀπὸ τὴν ὁποία καταγόταν ὁ Μέγας Βασίλειος – συμμαθητὴς στὴν Ἀθήνα τοῦ Ἰουλιανοῦ.

Ὁ συναξαριστὴς προσθέτει ὅτι ὁ Ἰουλιανός, ὅταν ἔγινε αὐτοκράτορας, ἐπισκέφθηκε τὴν περιοχὴ τῆς Καππαδοκίας. Μὲ τὴ συμεριφορά του ὅμως καὶ μὲ τὴ δύναμη ποὺ τοῦ ἔδινε τὸ ἀξίωμά του ἀντιμετώπισε τὸν παλιὸ συμμαθητή του – ἐπίσκοπο πλέον τῆς περιοχῆς - καὶ τοὺς Χριστιανοὺς ὄχι μόνο μὲ ὑπεροπτικὸ ἀλλὰ καὶ μὲ προσβλητικὸ καὶ βλάσφημο τρόπο. Τότε λοιπὸν ὁ Βασίλειος εἶδε ὅραμα μὲ ἐμφάνιση σ' αὐτὸ τῆς Παναγίας. Καὶ κατὰ τρόπο θαυματουργικὸ ἀνέθεσε στὸν Μερκούριο νὰ ἐπανέλθει στὴ ζωὴ καὶ νὰ τιμωρήσει τὸν “ἀποστάτη” αὐτοκράτορα, πράγμα τὸ ὁποῖο καὶ ἔγινε. Ἀναφέρεται μάλιστα ὅτι ὁ Βασίλειος ἐπισκέφθηκε τὸν τόπο στὸν ὁποῖο ἑκατὸ χρόνια νωρίτερα εἶχε ἀποτεθεῖ τὸ σῶμα τοῦ Μερκούριου. Ὅμως δὲν τὸν βρῆκε ἐκεῖ, ὅπως δὲν βρῆκε καὶ τὴν πανοπλία του, γιατὶ στὸ μεταξὺ εἶχε ξαναπάρει ζωὴ καὶ βρισκόταν στὸ δρόμο γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τῆς τιμωρίας στὸν “ἀσεβέστατον βασιλέα”.

Αὐτονόητο εἶναι πὼς ἀπὸ τὴ σειρὰ τῶν γεγονότων ποὺ προεκτέθηκαν ἄλλα κινοῦνται στὴ σφαίρα τοῦ φυσιολογικοῦ καὶ τοῦ ἐφικτοῦ, ἄλλα εἶναι ὑπερβατικά, ἑπομένως ἡ ἀποδοχή τους στηρίζεται στὴν πίστη. Ἀναμφισβήτητο εἶναι τὸ ὅτι ὁ θάνατος τοῦ Μερκούριου συνέβη ἑκατὸ καὶ πλέον χρόνια πρὶν ἀπὸ αὐτὸν τοῦ Ἰουλιανοῦ. Ὅσοι λοιπὸν χαρακτηρίζουν τὸν Μερκούριο δολοφόνο τοῦ Ἰουλιανοῦ, ἀποδέχονται δηλαδὴ ὡς ἀληθινὸ τὸ περιεχόμενο τῶν ἁγιογραφιῶν γιὰ τὶς ὁποῖες ἔγινε λόγος, πρέπει ἀναγκαστικὰ νὰ ἀποδεχθοῦν καὶ ὅτι ἔχει μεσολαβήσει θεϊκὴ παρέμβαση, ὥστε νὰ γίνει αὐτὸ (σημειώνω ὅτι στὴν αρχαία ἑλληνικὴ μυθικὴ παράδοση πολλοὶ θνητοὶ εἶχαν χάσει τὴ ζωή τους ἀπὸ ἐνέργειες ἄλλων θνητῶν, ἐπειδὴ αὐτὸ ἦταν θέλημα τῶν θεῶν!). Ἀνεξάρτητα ὅμως ἀπὸ τὸ τί καθένας πιστεύει (ἢ θέλει νὰ πιστεύει), ἔρχεται στὸ προσκήνιο ἕνα ἄλλο θέμα: πῶς ἕνας καλλιτέχνης συλλαμβάνει καὶ κατόπιν δημιουργεῖ τὰ ἔργα του; Ποιούς τρόπους καὶ ποιά μέσα θέτει στὴν ὑπηρεσία του, ὥστε νὰ ἐπιτύχει τὸ ἀποτέλεσμα τὸ ὁποῖο θέλει νὰ ἔχει;

Στὴ συγκεκριμένη περίπτωση, τοῦ Ἁγίου Μερκουρίου, εἶναι φανερὸ πὼς δὲν χρειάζεται νὰ γνωρίζει κάποιος τὰ σχετικὰ μὲ τὸ ὅραμα τοῦ Βασιλείου, γιὰ νὰ ἑρμηνεύσει τὴ σκηνὴ τῆς δολοφονίας τοῦ Ἰουλιανοῦ. Ὁ Μερκούριος ἐν ζωῇ ἦταν, ὅπως σημειώθηκε, στρατιωτικός, ἀποδείχθηκε δὲ σθεναρὸς πολέμιος τῶν εἰδώλων. Ἡ “συμμετοχή” του λοιπὸν στὴ δολοφονία τοῦ Ἰουλιανοῦ ἐκπέμπει διπλό μήνυμα: ἕνας πρώην ἀξιωματικὸς τοῦ ρωμαϊκοῦ στρατοῦ ἀγωνίζεται πιὰ γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν πίστη. Ἐπιπλέον, αὐτὸς ὁ στρατιώτης τοῦ Χριστοῦ στὸ πρόσωπο τοῦ “Παραβάτη” αὐτοκράτορα καταργεῖ, ἐξαφανίζει (κατὰ τὴν κοσμικὴ ὁρολογία “δολοφονεῖ”) τὰ εἴδωλα. Συνολικὰ δηλαδὴ πρόκειται γιὰ παράσταση καθαρὰ συμβολική. Μάλιστα, αὐτὸ φαίνεται πιὸ καθαρά, ἂν λάβουμε ὑπόψη ὅτι σὲ πολλὲς ἄλλες εἰκόνες ὁ Μερκούριος ἐμφανίζεται κατὰ πρόσωπον, ὄρθιος, φορώντας πλήρη τὴ στρατιωτικὴ στολὴ καὶ τὴν ἐξάρτυσή του. Κάτι ἀνάλογο συμβαίνει καὶ μὲ ἄλλους στρατιωτικούς, ὅπως ὀνομάζονται, ἁγίους (Γεώργιο, Δημήτριο, Θεόδωρο). Ἄλλες φορὲς ἐμφανίζονται ἐν στάσει, ἄλλες φορὲς σὲ δράση (ὅπως ὁ Γεώργιος νὰ φονεύει τὸν δράκοντα ἢ ὁ Δημήτριος νὰ φονεύει τὸν Λυαῖο).

Σὲ κάθε περίπτωση ὁ καλλιτέχνης ἔχει τὶς πηγὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἀντλεῖ τὸ ὑλικό του. Ὁ ἁγιογράφος ἔχει μπροστά του ὁλόκληρο τὸ χῶρο τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὴ γραπτὴ καὶ τὴν προφορικὴ παράδοσή της. Ἡ εἰκαστικὴ ἀπόδοση τῶν θεμάτων ποὺ ἐπιλέγονται πρέπει νὰ εἶναι σύμφωνη, ὡς πρὸς τὴν οὐσία της, μὲ τὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Εἰδικότερα, καὶ προκειμένου γιὰ ἀπεικονίσεις ἀγίων, ὁ ἁγιογράφος ἔχει ἀρωγό του τὴν ἐπὶ γῆς πολιτεία τους, ὅπως αὐτὴ περιγράφεται καὶ προβάλλεται ἀπὸ τὰ συναξάρια. Αὐτὸ ἀκριβῶς συμβαίνει καὶ μὲ τὸν Ἅγιο Μερκούριο, σὲ ὁρισμένες ἀπεικονίσεις τοῦ ὁποίου τὸν βρίσκουμε νὰ ἀφαιρεῖ τὴ ζωὴ τοῦ Ἰουλιανοῦ, ἐνῶ σὲ ἄλλες ἐμφανίζεται ἁπλῶς μὲ τὴ στρατιωτικὴ στολή του.

Ὅσοι παρασύρθηκαν καὶ “κατηγόρησαν” τὸν Ἅγιο ὡς δολοφόνο τοῦ Ἰουλιανοῦ στηριζόμενοι μόνο σὲ ἁγιογραφίες ξέχασαν ὅτι ἡ ἁγιογραφία (ὅπως καὶ κάθε ἔργο ζωγραφικῆς) δὲν εἶναι φωτογραφία. Συγχωρεῖται λοιπὸν ἡ ὕπαρξη στὸ ἔργο τοῦ ἁγιογράφου προσώπων ποὺ ποτὲ δὲ συναντήθηκαν ἢ ποὺ ἔζησαν σὲ διαφορετικὲς ἐποχές. Αὐτό, φυσικά, ὑπηρετεῖ κάποιον συμβολισμό. Ὑπάρχουν π. χ. παραστάσεις αὐτοκρατόρων τοῦ Βυζαντίου ποὺ στέφονται ἀπὸ τὸν Χριστό. Ἀλλοῦ εἰκονίζεται ἡ Παναγία Βρεφοκρατούσα μὲ τὸν Ἰουστινιανὸ καὶ τὸν Μέγα Κωνσταντίνο ποὺ τῆς προσφέρουν ὁμοιώματα ἔργων τους (Ἁγίας Σοφίας καὶ Τειχῶν τῆς Πόλης). Σὲ τοιχογραφία ἀπὸ τὴ Βέροια τοῦ 1315 μὲ θέμα τὴν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου οἱ ὑμνωδοὶ Ἰωάννης Δαμασκηνὸς καὶ Κοσμᾶς πλαισιώνουν τὴν Θεοτόκο. Σὲ ἔργο ἀπὸ τὴν Ἀναγέννηση ἐμφανίζονται νὰ συνυπάρχουν ὁ Πλάτων, ὁ Ἀριστοτέλης καὶ ὁ Θωμᾶς Ἀκοινάτης. Γενικότερα, στὶς Τέχνες (καὶ εἶναι πασίγνωστο αὐτὸ) οἱ καλλιτέχνες εἶναι αὐτοὶ ποὺ ἐπιλέγουν τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θὰ στείλουν τὸ μήνυμά τους. Θὰ ἦταν περιττὸ νὰ γίνει λόγος ἀπὸ τὴ θέση αὐτὴ γιὰ τὴ λογοτεχνία, ἂς θυμίσουμε ὅμως κάτι εὐρύτερα γνωστό, ὅτι ὁ Ἐλύτης “εἶδε” στὴν “Πορεία πρὸς τὸ Μέτωπο” (ἀπὸ τὸ “Ἄξιον Ἐστὶ”) νὰ πορεύονται μαζὶ μὲ τοὺς στρατιῶτες τοῦ '40 καὶ ἀγωνιστὲς ἀπὸ τὸ παρελθὸν (“ἄλλοι τῶν τωρινῶν καιρῶν κι ἄλλοι πολλὰ παλιῶν”).

Ὅσοι, στηριζόμενοι σὲ ἀποσπασματικὰ στοιχεῖα καὶ σὲ λεπτομέρειες χωρὶς ξεκάθαρο περιεχόμενο, ἢ παρασυρόμενοι ἀπὸ λειψὲς γνώσεις, ὁδηγοῦνται σὲ συμπεράσματα μὲ τὰ ὁποῖα ἀγωνίζονται νὰ στηρίξουν τὴν ἰδεολογία τους κινδυνεύουν ὄχι μόνο νὰ χάσουν τὴν ἀλήθεια, ἀλλὰ καὶ νὰ ἐκτεθοῦν στὰ μάτια ἐκείνων πρὸς τοὺς ὁποίους ἀπευθύνονται. Καὶ ἐδῶ: ὁ Ἅγιος Μερκούριος δὲν ἔπαθε τίποτε ἀπὸ ὅσα τοῦ καταλογίσθηκαν. Ἂν ὅμως εἶχε τὸν τρόπο νὰ ἀπευθυνθεῖ σὲ ὅσους τὸν “κατηγόρησαν”, μάλλον θὰ παραπονιόταν γιὰ τὴ βιασύνη ποὺ ἐπέδειξαν, πολὺ περισσότερο ποὺ χρησιμοποίησαν τὴν ἁγιότητά του γιὰ νὰ πλήξουν (ὅπως νόμιζαν, ἀλλὰ ματαίως...) τὸ Βυζάντιο.

Γεώργιος Λουπάσης, φιλόλογος