ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΙ ΒΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣΥΝΗΣ - ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ

 

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΙ  ΒΗΜΑΤΙΣΜΟΙ   

ΔΥΤΙΚΗΣ  ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣΥΝΗΣ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ  ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ

      Στο έγκριτο αυτό Ιστολόγιο άρχισα να φιλοξενούμαι πριν δέκα χρόνια με το γραπτό. «Ανατολικοί Βηματισμοί της Δυτικής Χριστιανοσύνης»-4.3.2014. Που ήταν, μια κριτική παρουσίαση του μικρού μεν, πολυσήμαντου δε, βιβλίου του μακαριστού πια π. Ηλία Μαστρογιαννόπουλου με τίτλο. «Η Δύση ανακαλύπτει την Ανατολή». Και με το. «Παρεπόμενα … Ανατολικών Βηματισμών Δυτικής Χριστιανοσύνης»-5.9.2014. Συν 77 και αντίστοιχα 78 σχόλια, με κυρίαρχα τα αρνητικά, και ας πούμε έτσι, «φαρμάκι θανατερό» ! Τώρα, μετά τα πρόσφατα-«Υπέρ της των πάντων ενώσεως»-«Ψευδώνυμη Βαττολογία Μονοσήμαντη» και τα κατ’ αυτά μια επάνοδος στα πριν δέκα χρόνια μπορεί να έχει κάποιο νόημα.

     «Ο π. Ηλίας Μ. έγραφα-5.9.2014- αφανής, πλην λίαν υπολογίσιμη μορφή της ήρεμης Ορθοδοξίας και ειρηνικής, πολυγραφότατος, «ελαία καλλιέλαιος», και στα υπέρ ενενήντα του, με αποστάγματα πνευματικά σε ψυχές πολλών τε και αξιόλογων εκκλησιαστικών ανδρών της σήμερον, ανθολογεί σταθερά εδώ και πενήντα χρόνια, στοιχεία βηματισμών που δείχνουν ότι : «Ο Πατήρ μου (που) έως άρτι εργάζεται»-Ιω.5,17-κινεί διακριτικά τη Δυτική Χριστιανοσύνη προς την Ορθόδοξη Ανατολή. Αυτό μαρτυρούν τα βιβλία, «Η Νοσταλγία της Ορθοδοξίας», 1956, «Η Εκκλησία εν πορεία», 1970, «Υπάρχει σήμερον νοσταλγία της Ορθοδοξίας;», 1972, «Θεολογικές παρουσίες», 1986, «Ορθόδοξες προσεγγίσεις», 1996, και τελευταίο το και περί του οποίου ο λόγος.  «Η Δύση ανακαλύπτει την Ανατολή»-2006-μικρό σε έκταση, μεγάλο σε μήνυμα …  

     … Σε αυτό, από γραπτά που δημοσίευσε την τελευταία πενταετία, επισημαίνει ότι, ιδιαίτερα στο δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα, «στη δυτική Ευρώπη, όπου πλεόνασαν οι κοσμικές επιτυχίες, άρχισε να παρατηρείται μια αναζήτηση της εκκλησιαστικής ενότητας με το πρότυπο της αρχαίας ενωμένης Εκκλησίας, και ταυτόχρονα της Ανατολικής Θεολογικής Παραδόσεως». Πρόκειται για ντοκουμέντα που δείχνουν ότι, στη Δύση με Συνέδρια, Εκδόσεις, Σύσταση εδρών σε Πανεπιστήμια … έχει γίνει μια αληθινή κοσμογονία προσέγγισης του πνεύματος της καθ’ ημάς Ορθόδοξης Ανατολής.

Και, σε ό,τι αφορά στην κατά Π. Ευδοκίμωφ «κοινή ενοχή» Δύσης και Ανατολής για το σχίσιμο «του άρραφου χιτώνα του Χριστού», και την έργω ματαίωση της προσδοκίας του Κυρίου «ίνα πάντες εν ώσιν», σημειώθηκαν από μέρους της ηγεσίας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας κινήσεις, που ανατρέπουν τη στρατηγική και τακτική της στο παρελθόν»!

     … Αντιγράφω χαρακτηριστικά για την προσέγγιση της Ανατολικής Θεολογικής Παράδοσης. «Το 1951 άρχισαν στην Οξφόρδη αξιόλογα Συνέδρια Πατρολογικών Σπουδών, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα με επιτυχία … Το 1958 έγινε αξιόλογο συνέδριο στη Ρώμη για τον Ανατολικό Μοναχισμό, για τον οποίο μίλησε τιμητικά ο τότε πάπας Πίος 12^ος … Σχετικά Συνέδρια έγιναν, το 1973 στο Παρίσι για τον Μ. Αθανάσιο, και το 1979 για την 1600^η επέτειο του Μ. Βασιλείου, στη Ρώμη … Μπάρι… Παλέρμο … Ρέγκενσμπούργκ … Λυών … Βέλγιο(Μονή Chevetogne) … Παρίσι … Τορόντο του Καναδά κλπ. Παράλληλα κυκλοφόρησαν τότε στο Βατικανό δυο γραμματόσημα για τον Άγιο της Καππαδοκίας … Το 1997 έγινε στην Οξφόρδη συνέδριο για τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, και το 1999 … στην Καππαδοκία πάλι για το Μέγα Βασίλειο από Ρωμαιοκαθολικούς θεολόγους».

     … Την ίδια περίοδο πυκνώνουν οι σχετικές εκδόσεις. «Το 1951 εκδόθηκαν στη Γερμανία τόμοι δυο, ως αναμνηστικό αφιέρωμα στη 1500^η επέτειο της 4^ης  Οικουμενικής Συνόδου εν Χαλκηδόνι … Το 1956 εκδόθηκε στη Ρώμη αφιερωματικός τόμος για το Μέγα Αντώνιο … Ας αναφέρουμε και τις αυξανόμενες εκδόσεις και μεταφράσεις των Πατερικών κειμένων στις κυριώτερες χώρες της Ευρώπης-Γαλλία, Αγγλία, Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο κλπ-αλλά και της Αμερικής. Σημειώνουμε έναν χαρακτηριστικό αριθμό. Οι εκδόσεις «Χριστιανικές Πηγές» του οίκου Cerf ξεπέρασαν τους 460 τόμους με εκλεκτά κείμενα Πατέρων-Ελλήνων, Λατίνων, Σύρων. Παράλληλα κυκλοφορούν πολλές αξιόλογες μελέτες για τη θεολογία, ανθρωπολογία, εκκλησιολογία και κοινωνιολογία των Πατέρων της Εκκλησίας …

    … Δεν είναι άσχετα με αυτές τις αναζητήσεις, οι καλλιτεχνικές εκθέσεις βυζαντινών εικόνων, τα πολλά σχετικά λευκώματα, οι πολλές επισκέψεις στο Άγιον Όρος, στη Μονή του Σινά, στα Μετέωρα, στην Πάτμο … Σε Θεολογικές Σχολές της Ευρώπης έχουν ιδρυθεί τμήματα Ορθοδόξου Θεολογίας, όπως στο Μόναχο της Γερμανίας … στο Καίμπριτς της Αγγλίας … Και, δεν είναι ευκαταφρόνητο, ότι καλούνται ορθόδοξοι θεολόγοι να ομιλήσουν κάθε τόσο σε ξένα Πανεπιστήμια ή σε ειδικά συνέδρια ή σε εβδομάδες περισυλλογής … Περιοδικά των δημοσιεύουν κατά καιρούς και άρθρα ορθοδόξων, όπως το  Panoramma των Παρισίων, και το Irenikon του Βελγίου … Ορισμένα δυτικά Μοναστήρια έχουν στόχο να μελετούν την Ορθόδοξη Παράδοση με μελέτες και συνέδρια, όπως η μονή Chevetogne, (Βέλγιο) που εκδίδει το περιοδικό Irenikon και η Μονή Bose στη Β. Ιταλία με ειδικά συνέδρια κάθε χρόνο για την ανατολική Ορθόδοξη πνευματικότητα, καθώς και πολλές σχετικές εκδόσεις».

     Έρχομαι τώρα στο σημείο αιχμής, «την κοινή ενοχή» για το σχίσιμο του «άρραφου χιτώνα» του Χριστού-της Εκκλησίας, το μαρτύριο.  «Να είμαστε όλοι ενωμένοι γύρω από την ίδια Βίβλο, όσο είναι κλειστή, και μόλις την ανοίγουμε ν’ ακολουθούμε ο καθείς τις παραδόσεις μας και να καταλήγουμε σε διαφορετικές αναγνώσεις»-Π. Ευδοκίμωφ. Αντιγράφω επισημάνσεις που δείχνουν τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και την ίδια την παπική ηγεσία να προωθούν κινήσεις καθόλου ευκαταφρόνητες, μάλλον αληθινές ανατροπές της στρατηγικής και τακτικής που ακολουθούσε μέχρι και το 19^ο αιώνα. Έτσι, «το 1954, χρόνια 900 από την τραγική ημέρα του σχίσματος, το Βελγικό Μοναστήρι των Βενεδικτίνων Chevetogne … εκδίδει δίτομο αφιέρωμα με τον τίτλο «L’ Eglise et les Eglises», όχι με θριαμβολογίες για το χωρισμό εκείνο, αλλά με πόνο για το γεγονός, και με διάθεση επουλώσεως του τραύματος», που δείγμα του είναι «ότι στον ένα από τους δυο τόμους φιλοξενούνται και άρθρα Ελλήνων και Ρώσων ορθοδόξων θεολόγων ...

     … Ο Πάπας  Ιωάννης 23^ος… το 1962 ξεκινάει τη Β΄ Σύνοδο του Βατικανού, και καλεί να παραστούν και Ορθόδοξοι παρατηρηταί, και αξιοποιεί την ανανεωτική φιλοανατολική θεολογία των κορυφαίων θεολόγων Congar,  Danielou,  De Lubac … To 1964 ο διάδοχός του Παύλος ο 6^ος συναντάται με τον Πατριάρχη Αθηναγόρα στα Ιεροσόλυμα, ακολουθούν δυο αντίστοιχες συναντήσεις σε Ρώμη και Κωνσταντινούπολη και αμοιβαία άρση των αναθεμάτων… Στις 14 Μαρτίου 1975 ο ίδιος Πάπας στο Σίξτειο Παρεκκλήσιο της Ρώμης γονατίζει και ασπάζεται τα πόδια του Πατριαρχικού απεσταλμένου Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος προς γενική έκπληξη των παρισταμένων. Ο επόμενος Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ … με την εγκύκλιό του «ίνα ώσιν εν»-1995-και με άλλες δυο … ομιλεί (για πρώτη φορά) για μετάνοια, κάθαρση συνειδήσεως και συγγνώμη. Τον επόμενο χρόνο-1996-κυκλοφορεί το βιβλίο του, «Ας μη φοβώμεθα την αλήθεια-τα λάθη των ανθρώπων και της Εκκλησίας», όπου καυτηριάζει σφάλματα που έγιναν κατά καιρούς, είτε από την κορυφή (‘Αγία Έδρα’), είτε από άτομα και ομάδες Ρωμαιοκαθολικών, όπως το δουλεμπόριο, οι επιθέσεις εναντίον μη Καθολικών …

     … Καθ’ όλη εκείνη την περίοδο γίνονται οι εξής διορθωτικές πράξεις από την παπική αρχή όπως, αποκήρυξη της Ιεράς Εξετάσεως, της καταδίκης του Γαλιλαίου, και της νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου … Και ερχόμεθα στο 2000 όπου ο Πάπας … κατά την διάρκεια ευχαριστιακής συνάξεως στην Βασιλική του Αγίου Πέτρου απευθύνει το Mea Culpa … ζητεί συγγνώμη ενώπιον όλων για τα αμαρτήματα που διέπραξε η Ρωμαϊκή Εκκλησία δια μέσου των αιώνων. Συγχρόνως επτά ιεράρχες επανέλαβαν το αίτημα της συγγνώμης … Το 2004 … επισκέπτεται τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο ο Καρδινάλιος της Λυών Φίλιππος Μπαρμπαρέν, συνοδευόμενος από τον Επίσκοπο της Ναντέρ Ζ. Ντωκούρ, για να εκφράσει την ντροπή του Βατικανού για τη λατινική άλωση της Πόλης κατά τη Δ΄ Σταυροφορία. Μετά από ενάμιση μήνα ο Πάπας, στις 29 Ιουνίου, εορτή των δυο κορυφαίων Αποστόλων, παρουσία του Πατριάρχη Βαρθολομαίου, εξέφρασε τον πόνο και την θλίψη του για το φοβερό εκείνο γεγονός».

    … Αντίστοιχες προσεγγίσεις του πνεύματος της ορθόδοξης Ανατολής σημειώνονται και στο χώρο της Ευαγγελικής Εκκλησίας, όπου ο μεγάλος Γερμανοελβετός Πανεπιστημιακός θεολόγος Karl Barht «δεν είναι ο μόνος από τους συγχρόνους προτεστάντες θεολόγους … που έχουν τονίσει την πιστότητα της Ορθοδοξίας στην Παράδοση, στην αποστολικότητα, και στις Οικουμενικές Συνόδους, τον χριστοκεντρικό και αγιοπνευματικό χαρακτήρα της, την ανθεκτικότητά της στους διωγμούς με το πλήθος των Μαρτύρων της, τον πασχάλιο και αναστάσιμο χαρακτήρα της, την ζωντανή λειτουργική της διάσταση».

     … Φυσικά δεν είναι καθόλου μικρό και ότι «ο απελθών Γενικός Γραμματεύς του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών Καθηγητής δρ. Κόνραντ Ράϊζερ σε ομιλία που έκανε στη Θεσσαλονίκη το 2003 υπογράμμισε τη ‘σημασία της συμβολής της Ορθοδοξίας στο ΠΣΕ … Και ας επιτραπεί εδώ να πούμε, γράφει πάντα ο π. Ηλίας με νόημα και νεύμα προς ευδιάκριτους αποδέκτες, ότι το πράγμα δείχνει και από τις δυο πλευρές μια κάποια εκτίμηση της ‘άγνωστης’ Ορθοδοξίας …» !

     Δεν είναι επίσης λίγο σημαντικό ότι, «ο μεγάλος πρωτοπόρος π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ» από το 1948 μίλησε για το «χρέος των Ορθοδόξων να βοηθήσουν στις προσεγγίσεις αυτές». Ένας άλλος σταθμός στην πορεία αναζητήσεως της Ορθοδοξίας, αλλά και της συμμετοχής αυτής στο ΠΣΕ ήταν η τρίτη συνέλευση αυτού στο Ν. Δελχί το 1961. Τότε ο γνωστός Γενικός Γραμματεύς του Συμβουλίου Βίσερ-τ’-Χόουφτ υπογράμμισε ότι πρέπει να περιληφθεί στη βάση του καταστατικού μια ρητή αναφορά στην Αγία Τριάδα, όπως ζητούν οι Ανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες. Και αυτό έγινε αποδεκτό αργότερα και από άλλα στελέχη, και κατέληξε. «Ελπίζω ότι θα επωφεληθούμε αυτής της ευκαιρίας και θα ενισχύσουμε έτσι τη συμμετοχή των Ορθοδόξων Εκκλησιών στην οικουμενική κίνηση και το ΠΣΕ». Ούτε τέλος είναι ασήμαντο ότι το 2002 στη Φινλανδία έγινε δεκτό πως «τα αφορώντα στην Ορθόδοξη Εκκλησία θα αποφασίζωνται όχι δια της πλειοψηφίας, αλλά δια συμφωνίας. Κι αυτό ήταν θετικό, όπως ετόνισε ο Έλλην εκπρόσωπος Καθηγητής Γ. Γαλίτης».

     … Δεν μπορεί βέβαια να περιλάβει κανείς σε ένα άρθρο πολλά άλλα αξιόλογα στοιχεία που αναφέρει ο π. Ηλίας, όπως μελέτες για τον «Ασκητικό πλούτο», τους «Πατέρες της Αιγύπτου», τις «Γυναίκες της Ερήμου», το «ενδιαφέρον για τη σύγχρονη ορθόδοξη πνευματικότητα» κλπ. Μπορεί όμως να καταγράψει την ενδιαφέρουσα επισήμανση που κάνει διακριτικά, πλην λίαν εύγλωττα και με νεύμα προς όχι λίγους αποδέκτες στην Ελλάδα. «Και τώρα ίσως ερωτήσει κανείς: Μήπως αυτά είναι υπερβολές, μήπως τα παραλέμε; Απάντηση: Όλα εγράφησαν με ντοκουμέντα και είναι κρίμα που τα αγνοούμε, δεδομένου ότι δεν υπάρχει στη χώρα μας παρά ελάχιστη σχετική πληροφόρηση. Τα ελάχιστα θεολογικά περιοδικά ασχολούνται μόνο με υψηλήν θεολογίαν, τα περιοδικά των Ι. Μητροπόλεων κυρίως με τοπικές ειδήσεις, ενώ τα περιοδικά των χριστιανικών αδελφοτήτων με οικοδομητικά πνευματικά θέματα. Τα ελάχιστα περιοδικά εκκλησιαστικής ενημερώσεως δεν θέλουν να προσεγγίσουν αυτές τις εξελίξεις».

    … Βλέπετε εδώ αρέσει σε πολλούς να αλιεύουν σε θολά νερά. Να λένε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία μόνο Παπική, και να εννοούν αιρετική, φυσικά την Προτεσταντική πιο πολύ ! Την όλη περί το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών και την Οικουμενική Κίνηση να την αποπτύουν ως  «παν-αίρεση» ! Δεν θέλουν να καταλάβουν ότι η Ορθοδοξία είναι σε σχέσεις συνεργασίας και επίσημου Διάλογου με όλη τη Δυτική Χριστιανοσύνη-Ρωμαιοκαθολική και Προτεσταντική-και μετέχει στο ΠΣΕ ύστερα από Πανορθόδοξες Συνοδικές Αποφάσεις. Τουτέστιν, δε θέλουν να καταλάβουν ότι η Ορθοδοξία ως έχει χρέος τοποθετεί την Αλήθεια της, δηλαδή την απαραχάρακτη Αλήθεια της Εκκλησίας «επί την λυχνίαν», δεν την κρύβει «υπό τον μόδιον» μικρόψυχων σκοπιμοτήτων ! Δείχνει ευρύτερα το εκπληκτικό βίωμα των πιστών της, «την ακλόνητη συνείδηση ότι είναι η Una Sancta, η ‘Μία Αγία Εκκλησία’, και συνάμα με ταπείνωση ομολογεί de facto έτσι ότι, ως Ορθόδοξοι χριστιανοί, «γνωρίζουμε πού είναι η Εκκλησία, δεν έχουμε όμως την εξουσία να εκφέρουμε κρίση και να ειπούμε πού δεν είναι η Εκκλησία» ! (Π. Ευδοκίμωφ)

     … Δυστυχώς πολλοί εδώ στην Ελλαδική Ορθοδοξία αυτά τα θεωρούν σημεία λύπης, όχι έστω ρωγμές ελπίδας και χαράς. «Και όμως, επισημαίνει ο π. Ηλίας, αυτές οι εξελίξεις αποτελούν ένα μείζον θέμα, διότι σχετίζονται με τον τελευταίον πόθον του Λυτρωτού, τον οποίον κατ’ επανάληψιν διετύπωσε στην προ της θυσίας Του Αρχιερατικήν προσευχήν, ‘ίνα πάντες εν ώσιν’». Και γράφονται όχι προς έπαινον της Δύσης, «αλλά προς έπαινον του Θεού, ο οποίος δεν καθεύδει για το δράμα του διχασμού των Χριστιανών, αλλά ‘έως άρτι εργάζεται’, όπως διαβεβαίωσε ο Κύριός μας. Γι αυτό και οφείλουμε τα σημάδια αυτά των καιρών να τα γνωρίζουμε, να τα προσέχουμε και να βοηθούμε τους αδελφούς μας ετεροδόξους που ζητούν την αλήθεια, να προχωρήσουν. Είναι χρέος μας».

******   ***   ******

     Ταύτα, και συνέχεια εκ βαθέων. Μου είναι πολύ δύσκολο να καταλάβω πώς μπορεί τόσοι ορθόδοξοι σχολιαστές να βλέπουν με τέτοια προκατάληψη όλα αυτά τα ντοκουμέντα, και όχι ως ωραία επισημαίνει ο π. Η.Μ. «ως νήψη, ως αγρύπνια του Θεού» για την πέρα απ’ την Ορθοδοξία Χριστιανοσύνη ! Πώς δεν καταλαβαίνουν κάποιοι ότι, η Ορθοδοξία είναι με το Χριστό που πλένει τα πόδια των μαθητών του, κι αυτά του προδότη του, και κείνα του αρνητή του, και, απορρίπτει το μαχαίρι που τράβηξε ο δεύτερος ! Ή κατά Ντοστογιέφσκι με το Χριστό που απαντά μ’ ένα φιλί στο μέτωπο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, αυτού που τον είχε φυλακίσει και θα έφτανε να τον στείλει στην πυρά !

      Είπα αυτή την αντίθετη στάση τους «φοβική», είχα κατά νου π. Ηλία και, «ήρεμη και ειρηνική Ορθοδοξία», ήτοι βεβαιότητα Πίστης-Αγάπης-Πίστης σε όλους ανοιχτή ! Πρόσθεσα αοίδημο πια Χρήστο Γιανναρά. «Ο πιο αρρωστημένος ευτελισμός είναι να εξωραΐζουμε τη δική μας μετριότητα με θωρακίσεις υπεράσπισης της «θείας αλήθειας» ή «της δόξας του Θεού». Με το να παραθέτουν χωρία επί χωρίων, λες δεν τα γνωρίζουμε. Δεν καταλαβαίνουν ότι δεν κάνουν τίποτε άλλο, παρά μόνο να δείχνονται. «Κυνηγοί αιρετικών κεφαλών»; Ανήκουν στους. «Αφ’ εαυτών μη δυνάμενους φαίνεσθαι», αλλά, «εκ του ψέγειν τους εαυτών κρείττονας δείκνυσθαι βούλονται»;-Σωκρ.Ε.Ι.6,13.

    Ναι, όντως το παράκανα, και ποιος είμαι δα ! Τα παίρνω όλα πίσω, και ζητώ και συγγνώμη. Αλλά, και στέκω και λέω. Κινούμαστε σε δυο παράλληλες αντίπερα όχθες. «Πολλοί άνθρωποι μπορεί να είναι μέλη της Εκκλησίας κατά ένα μη ορατό τρόπο … Δεν μπορούμε να συμπεριφερόμαστε στους άλλους χριστιανούς σαν να βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο με τους απίστους … η μία όχθη, η μετριοπαθής που περιλαμβάνει τους περισσότερους Ορθόδοξους …». «Η θεία χάρη μπορεί να ενεργεί εξίσου καλά και μεταξύ μη Ορθοδόξων, και αν έχουν ειλικρινή αγάπη προς το Θεό, τότε μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως ο Θεός θα τους ελεήσει. Αλλά ! Δεν είναι δυνατόν, στην κατάσταση που βρίσκονται να ονομαστούν μέλη της Εκκλησίας…». Η απέναντι πλευρά-όχθη, η και αυστηρότερη»-Κάλλιστος Γουέαρ, «Η Ορθόδοξη Εκκλησία», σ.487κε.

     Δεν ξέρω με τα καμώματα των παιδιών Του ποιας όχθης γελάει ή δακρύζει ο Χριστός ! Πιστεύω πως με την ανεξιχνίαστη της φιλανθρωπίας Του άβυσσο βλέπει τα πάντα εντελώς από μας αλλιώς !

     Μένω, λοιπόν, σ’ αυτό που βλέπει ο π. Η. Μ. Πάντα ταύτα. «Βηματισμοί με τους οποίους «ο Πατήρ μου (που) έως άρτι εργάζεται»-Ιω.5,17-κινεί διακριτικά τη Δυτική Χριστιανοσύνη προς την Ορθόδοξη Ανατολή. Προτιμώ να ελπίζω, να προσδοκώ, και να  λέω. «Εις Άγιος ! Εις Κύριος ! Ιησούς Χριστός ! Αυτός ξέρει και πώς και τι κάνει όλα τα πράγματα εις δόξαν Θεού Πατρός !  Είθε πάντα να είναι και να μένει. «Αυτός ο Χριστός εν τω μέσω υμών και ημών» !

Αμήν.

Αθανάσιος Κοτταδάκης