«Το Βυζάντιο ήταν μία εξελιγμένη Κοινωνία» - ΣΤΗΒΕΝ ΡΑΝΣΙΜΑΝ

ΣΤΗΒΕΝ ΡΑΝΣΙΜΑΝ :

«Το Βυζάντιο ήταν μία εξελιγμένη Κοινωνία»

Μία αναγνώριση στον Πολιτισμό της Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως

Το Βυζάντιο ή Ρωμανία ,η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη ,υπήρξε ένα ισχυρό Κράτος που κυριάρχησε στην Ανατολική Μεσόγειο για πάνω από 1000 έτη. Συχνά όμως αντιμετώπισε ,κυρίως για ιδιοτελείς ιδεολογικούς λόγους οπαδών της Δυτικής σκέψεως ,τον χλευασμό ή την υποτίμηση της σημασίας και της ποικίλης αίγλης του, τόσο στην Δύση όσο και στην Ελλάδα .

Τα τελευταία χρόνια όμως η Δύση αναγνωρίζει σιγά-σιγά την αξία του Πολιτισμού και των Πολιτικών δομών του Βυζαντίου. Από τους πρώτους στοχαστές και επιστήμονες του Δυτικού Κόσμου που είχε αμερόληπτα ασχοληθεί με τον Βυζαντινό Πολιτισμό και είχε αναδείξει την αξία του υπήρξε ο Σερ Στήβεν Ράνσιμαν (sir James Cochran Stevenson Runciman , γενν. 1903 και απεβίωσε την 1ην Νοεμβρίου 2000) ,με πλήθος βιβλίων και ερευνών για το Βυζάντιο . 

Στο βιβλίο του «Η Βυζαντινή Θεοκρατία»(που εξεδόθη στην Ελληνική από τις εκδόσεις «Δόμος»)παρουσιάζει την σχέση θρησκευτικής πίστης με την κοσμική εξουσία στους τόσους αιώνες Βυζαντινής ζωής. Με συνοπτικό και λιτό λόγο περιγράφει σε λίγες σελίδες την πορεία αυτή και στον Επίλογο του έργου καταλήγει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα .Τα αναφέρουμε ,διότι μας δίνουν σπουδαία διδάγματα .

«Πολύ συχνά το Βυζάντιο το έχουν δυσφημήσει ως στατική κοινωνία . Δεν ήταν καθόλου στατική. Οι τέχνες και οι επιστήμες του προόδευσαν ,αν και με κάπως αργό βήμα .Αναπροσάρμοζε τη διοίκηση του από καιρό σε καιρό για να καλύψει τις μεταβαλλόμενες συνθήκες .Ήταν όμως και συντηρητικό με τη βαθύτερη έννοια της λέξης .Οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι καθήκον και προνόμιο τους ήταν να «συντηρήσουν»τους μεγάλους πολιτισμούς του παρελθόντος ,της Ελλάδος και της Ρώμης ,που τους είχαν κληρονομήσει , διαποτισμένους με το Χριστιανικό πνεύμα ,ώστε ο ίδιος ο πολιτισμός να αντέξει σε ένα σκοτεινό και αβέβαιο κόσμο .Το θρησκευτικό τους αίσθημα ήταν ειλικρινές και έντονο .Είχαν βαθιά συνειδητοποιήσει την αιωνιότητα , και είχαν βαθιά συνειδητοποιήσει επίσης ότι το θείο βρίσκεται πέρα από την ανθρώπινη κατανόηση και μπορεί να ερμηνευτεί μόνο με σύμβολα .Η επίγεια Αυτοκρατορία είναι ένα εφήμερο πράγμα. Δικαιώνεται τόσο ,όσο βρίσκεται σε σχέση με τη Βασιλεία των Ουρανών .Η Βασιλεία των Ουρανών είναι η αόρατη , αιώνια Ιδέα .Το επίγειο βασίλειο δεν είναι τίποτε άλλο από την επίγεια σκιά της ,ένα απτό αλλά παροδικό σύμβολο που πρέπει να αποτελεί μια προετοιμασία για την αιωνιότητα ».

Παρακάτω ο Ράνσιμαν γράφει για την σχέση των Βυζαντινών με τις Ιδέες και την Πίστη : «Για να εκπληρώσει το ρόλο του πρέπει να είναι δίκαιο και αρμονικό , να κυριαρχείται από την Αληθινή Πίστη ,όσο είναι δυνατόν να γνωρίσει ο άνθρωπος την Αληθινή Πίστη .Αλλά η αμαρτία διαποτίζει τον πρόσκαιρο κόσμο. Οι Βυζαντινοί γνώριζαν πολύ καλά ότι η ιστορία τους είναι γεμάτη από διηγήσεις για αστάθεια και ανοησίες ,για υπερηφάνεια ,φιλοδοξίες και απληστία .Πίστευαν ότι η αμαρτωλότητα τους είναι αυτή που προκάλεσε την παρακμή και την πτώση. Αλλά το ιδανικό τους παρέμενε υψηλό ,όσο κι αν η πραγματοποίηση του στην πράξη δεν ανταποκρινόταν και πολύ σε αυτό το ιδανικό .Ήταν μια γνήσια προσπάθεια να τεθεί σε εφαρμογή μια Χριστιανική πολιτεία πάνω στη γη που θα βρίσκεται σε αρμονία με τον Ουρανό.

Στην πραγματικότητα ,οι ρίζες αυτής της ιδέας είναι ειδωλολατρικές . Η πλατωνική σκέψη ,που είχε μεταδοθεί μέσω ερμηνευτών ,όπως ο ειδωλολάτρης Πλωτίνος ,ο Ιουδαίος Φίλων και ο Χριστιανός αιρετικός Ωριγένης ,και είχε συνδυαστεί με την ανατολική παράδοση της ελληνιστικής μοναρχίας και την ωφελιμιστική εξουσία του Ρωμαίου Αυτοκράτορα είναι αυτή που σχημάτισε τα θεμέλια πάνω στα οποία ο Ευσέβιος έκτισε τη θεωρία του για τη διακυβέρνηση ».

Αυτή η Χριστιανική Πολιτεία υπήρξε πρωτοποριακή για την εποχή της . Ακόμη και στην Δυτική Ευρώπη άργησε να εφαρμοστεί αυτό το πρότυπο. Αυτό οφειλόταν στην πολιτειακή αντίληψη των πολιτών του Βυζαντινού Κράτους για την εξουσία .Και αυτό φαίνεται από την διάρκεια της θεωρίας του Ευσεβίου :

«Αλλά η θεωρία άντεξε ,επειδή οι Βυζαντινοί ,παρόλη την ευσέβεια τους , ήταν πρακτικοί άνθρωποι. Γνώριζαν ότι ο Αυτοκράτορας , οτιδήποτε κι αν συμβολίζει ,είναι ένας κοινός άνθρωπος .Παρόλη την τελετή της στέψεως , δεν είναι ιερέας .Πράγματι ,όσο είναι δική του υπόθεση να οδηγεί το στρατό στις μάχες ,και να κάθεται ως δικαστής στα πολιτικά δικαστήρια , αλλά τόσο δεν είναι δική του υπόθεση να είναι ιερέας .Η θεϊκή του μοναρχία ήταν περιορισμένη .Δεν πρέπει να αποφαίνεται σε δογματικά ζητήματα .Αυτό το κατέστησε σαφές η ήττα των Εικονομάχων .Τα δογματικά θέματα είναι ζήτημα μόνον μιας Συνόδου όλων των επισκόπων της οικουμένης ,που την επισκιάζει το Άγιο Πνεύμα ,όπως επεσκίασε τους αποστόλους την ημέρα της Πεντηκοστής.

Αν και ο Αυτοκράτορας βρίσκεται πάνω από τον νόμο ,πρέπει όμως να τον σέβεται ως εγγυητή αρμονίας .Ο Λέων ΣΤ’ είχε καταπατήσει το δικό του νόμο ,με τον τέταρτο γάμο του .Αν και έγινε μια κατ’ οικονομίαν εξαίρεση ,ο Τόμος που έκλεισε την φιλονικία δείχνει ότι είχε κάνει σφάλμα .Δεν πρέπει ο Αυτοκράτορας να διαπράττει εγκλήματα εναντίον της ηθικής .Στον Μιχαήλ Η’ επιβλήθηκε εκκλησιαστικός κανόνας για τη διαγωγή του απέναντι στον Ιωάννη Δ’ .Αν τα εγκλήματα του Αυτοκράτορα ήταν ανυπόφορα ,ο λαός θα ξεσηκωνόταν και θα τον έσερνε βίαια από τον θρόνο ,όπως έκανε με τον Φωκά και τον Ανδρόνικο Α’ .Αν ήταν ανίκανος σε επικίνδυνο βαθμό ,ο στρατός ή οι αξιωματούχοι του Παλατιού θα φρόντιζαν για την εκθρόνιση .Ο άνθρωπος πρέπει να αξίζει για τη δουλειά που κάνει .Κι να πράγματι άξιζε ,τότε αναμφισβήτητα γινόταν ο Απόλυτος Μονάρχης ».

Έτσι συνυπήρξαν οι θεσμοί του Αυτοκράτορος και του Πατριάρχου , μέσω συνεννοήσεως ή γόνιμης αντιπαράθεσης. Μέριμνα της κοσμικής εξουσίας ήταν να φροντίζει κατά καιρούς δύσκολους (όπως οι περίοδοι των Αιρέσεων)την Ορθοδοξία της Χριστιανικής Πίστεως .Και οι δύο θεσμοί άντεξαν ,κοντά ο ένας με τον άλλο .Και έτσι διατηρούνταν ο σεβασμός στον Αυτοκρατορικό θεσμό .

«Παρά τις προσπάθειες ανθρώπων όπως ο Φώτιος και ο Μιχαήλ Κηρουλάριος ,ο Πατριάρχης ήταν αναμφίβολα υποταγμένος στον Αυτοκράτορα. Η κοινή γνώμη επιδοκίμαζε τον ρόλο του Πατριάρχη να ενεργεί ως θεματοφύλακας της συνειδήσεως της Αυτοκρατορίας και του Αυτοκράτορα .Αλλά δεν θα έπρεπε να τοποθετηθεί στο ίδιο επίπεδο με τον Αυτοκράτορα ούτε να αναμιγνύεται στην πολιτική. Και επιτέλους ,ο Θεός στους Ουρανούς δεν είχε κοντά του κανέναν Αρχιερέα που περιορίζει τη δύναμη Του. Κατά παρόμοιο τρόπο ο επίγειος αντιπρόσωπος του Θεού θα πρέπει να είναι ανεμπόδιστος . Υπήρχε όμως πάντοτε μια εκφραστική μειονότητα στο Βυζάντιο που προκαλούσε το δικαίωμα του Αυτοκράτορα να δίνει εντολές στην Εκκλησία ,και που όταν οργανωνόταν από ηγετικές μορφές των μοναχών ,όπως ο Θεόδωρος Στουδίτης ,μπορούσε να φέρει σε αμηχανία και μερικές φορές να επηρεάσει την αυτοκρατορική πολιτική .Παρόλη την δραστηριότητα της όμως ,ποτά δεν κατάφερε να διασπάσει τον θεσμό που δημιούργησε ο Ευσέβιος».

Αυτά τα δεδομένα ,κατά τον Ράνσιμαν πάντα (στο ανωτέρω βιβλίο του πάντα ,στις σελίδες 156-159)οδήγησαν στην μακροημέρευση αυτής της Κοινωνίας Πίστεως και Πολιτισμού. Για 11 και πλέον αιώνες το Βυζάντιο επέζησε και προσέφερε τον δικό του Πολιτισμό και την Χριστιανική Πίστη στους γειτονικούς Λαούς .

«Καμιά μορφή διακυβέρνησης δεν μπορεί να επιζήσει χωρίς την γενική επιδοκιμασία του κοινού .Πέρα από τους μοναχούς ,οι συνηθισμένοι άνθρωποι στο Βυζάντιο ,άνδρες και γυναίκες ,πίστευαν ότι η Αυτοκρατορία τους είναι η επίγεια αγία Αυτοκρατορία του Θεού ,με τον Ιερό Αυτοκράτορα ως αντιπρόσωπο του Θεού προ του λαού και αντιπρόσωπο του λαού προ του Θεού. Για ένδεκα αιώνες ,από την εποχή του πρώτου Κωνσταντίνου μέχρι τις μέρες του ενδέκατου, ο θεοκρατικός θεσμός της Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητος .Κανένας άλλος θεσμός σε όλη την ιστορία της Χριστιανικής εποχής δεν άντεξε τόσο πολύ. »

Και είναι θετικό για την επιστημονική έρευνα ότι σήμερα στα Πανεπιστήμια της Δύσεως αυξάνονται οι θετικές φωνές για το Βυζάντιο, την Ανατολική Ρωμαίικη Αυτοκρατορία ,και τον Πολιτισμό που μετέφερε για αιώνες ως Φως για όλην την Ανθρωπότητα. Έχουν πληθύνει φωνές σαν του αειμνήστου Σερ Στήβεν Ράνσιμαν και αυτό μας παροτρύνει να προσεγγίζουμε πιο δημιουργικά και με ειλικρίνεια αυτήν την λαμπρή περίοδο του Ελληνισμού .

Γεώργιος Διον. Κουρκούτας