Ο Πρωτόκλητος μαθητής . δυτικότροπες εικονογραφικές αναζητήσεις στον 20 όν αι.

 

 Ο Πρωτόκλητος μαθητής . δυτικότροπες εικονογραφικές αναζητήσεις στον 20 όν αι.

Η περίπτωση του λαϊκότροπου αγιογράφου Νεόφυτου Ν. Ζωγράφου. (1880-1961)

Ο πλέον αγαπητός άγιος των Κυπρίων, ο απόστολος Ανδρέας, δεν έπαψε ποτέ κατά την δισχιλιετή χριστιανική ζωή του νησιού μας να εικονίζεται σε ψηφιδωτές παραστάσεις, φορητές εικόνες και τοιχογραφικά σύνολα. Ήδη από τον 6ο αι. το περίφημο ψηφιδωτό του στον ναό της Παναγίας της Κανακαριάς στην Λυθράγκωμη, είναι αδιάψευστος μάρτυρας αυτής της άποψης.  Από τότε μέχρι και σήμερα πολλές φορητές εικόνες του αγίου κοσμούν τα εικονοστάσια, (στο επιστύλιο- Μεγάλη Δέηση) και τα προσκυνητάρια των ναών μας, από την ξακουστή μονή του στο ανατολικό άκρο της χερσονήσου της Καρπασίας μέχρι και την Πάφο.
Στην εργασία αυτή θα εξετάσουμε τα εικονογραφικά πρότυπα του αγίου από τον λαϊκότροπο αγιογράφο Νεόφυτο Ν. Ζωγράφου. Από πού δηλαδή προμηθεύεται τις εικονογραφικές του αποτυπώσεις και με ποιο τρόπο τις μεταφέρει στην αγιογραφική του δραστηριότητα και δημιουργία.
Ο Γέροντας, Αρχιμανδρίτης Συμεών, αναφέρει πολύ χαρακτηριστικά ότι: “Βάσει ἑνός προτύπου τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέα, πού κυκλοφόρησε ὁ Ἀπέργης[1] πολύ παλιά, δημιουργεῖται στήν Κύπρο ἕνας ἰδιαίτερος τύπος εἰκόνας τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέα, πού δέν ἔχει ἄμεση σχέση

Εικ. 1.  Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου (αποδ.), Ο Απ. Ανδρέας, 1927, Ναός απ. Ανδρέα Κλαυδιά (Προέλευση: Ναός Αγίου Γεωργίου, Βαθύλακας)        

 
με τον παλαιότερο τύπο, τόν βυζαντινό. Ὁ Ἅγιος ἔχει διχαλωτή γενειάδα, περιποιημένη καί ὄχι ἀνάκατη κόμη, κρατεῖ μέ τό δεξί χέρι ἕνα μεγάλο σταυρό καί μέ τό ἀριστερό τό ἱερό Εὐαγγέλιο. Ὁ  Ἅγιος αὐτός γίνεται ὁ πλέον ἀγαπητός Ἅγιος τῶν Κυπρίων, μετά ἀπό τό μεγάλο θαῦμα τῆς ἀνεύρεσης τοῦ Παντελῆ ἀπό τή χήρα μητέρα του τό 1912. Ὁ Παντελής εἶχε ἀπαχθεῖ ἀπό τούς Τούρκους σέ μικρότερη ἡλικία καί τόν ἔκαναν χότζα. Μετά ἀπό τό συγκλονιστικό αὐτό θαῦμα ὁ κυπριακός λαός στρέφεται μέ πάθος στόν Ἅγιον αὐτόν. Ὁ Ἅγιος ἀνταποκρίνεται μέ πληθώρα ἄλλων θαυμάτων καί οἱ ναοί γεμίζουν μέ εἰκόνες τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέα διαφόρων μεγεθῶν. Προηγουμένως δέν ὑπῆρχαν στούς ναούς εἰκόνες τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέα, ἐκτός τῆς ἐπιβαλλόμενης εἰκόνας εἰς τό τέμπλο, στή σειρά τῶν δώδεκα Ἀποστόλων. Ὅλες αὐτές οἱ νέες εἰκόνες εἶναι ζωγραφισμένες στήν ἀναγεννησιακή τέχνη τῆς ἐποχῆς αὐτῆς[2].”
 
Η αναπαράσταση του απ. Ανδρέα από τον αγιογράφο Νεόφυτο, είναι βασισμένη στα αντίγραφα που χρησιμοποιούν τα αγιογραφικά εργαστήρια της εποχής του, δηλαδή της Μονής του Σταυροβουνίου και της Μονής του Αποστόλου Βαρνάβα στην Έγκωμη. Τα πρότυπα αυτά είναι βασισμένα στις ρωσικές εικόνες που κυκλοφορούν ευρέως την εποχή αυτή και παριστάνουν πάντοτε τον απόστολο σε μεγάλη ηλικία και με αδρά χαρακτηριστικά που μας παραπέμπουν σε μια ογκηρή μορφή, που καμιά σχέση δεν έχει με τον εικονογραφικό τύπο του αποστόλου με τα φλογόσχημα μαλλιά και τη διχαλωτή γκρίζα γενειάδα η οποία κυριαρχεί μέχρι και τον 18ο αι.
 
Είναι γνωστό ότι ήδη από το τέλος του 18ου αιώνα το εικονογραφικό κίνημα του αγιογράφου Ιωάννη Κορνάρου αλλάζει τον προσανατολισμό της αυστηρής και ασκητικής τέχνης της μονής του αγίου Ηρακλειδίου που αυτή κουβαλούσε. Σε εικόνα του απ. Ανδρέα στο Βυζαντινό μουσείο Πεδουλά[3] τα σημάδια αυτά είναι ήδη εμφανή. Ενώ δηλαδή τηρούνται οι βυζαντινές καταβολές του προτύπου, ο αγιογράφος παρασύρεται στην κορναρίζουσα εκδοχή των στρογγυλών προσώπων, των απαλών και ροδαλών χρωματισμών της σάρκας, της ελικοειδούς γραμμής της πτυχολογίας και της ανάλαφρης κίνησης των δάκτυλων. Στην συνέχεια, το εικονογραφικό πρότυπο εμπλουτίζεται με την προσθήκη της ξύλινης σταυροφόρου ράβδου αντί της παραδοσιακής σιδερένιας. Επιπρόσθετα, εγκαταλείπεται το ειλητάριο και αντικαθίσταται με κλειστό Ευαγγέλιο και μεταλλικό κάλυμμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εικόνα του αγίου στον ναό του αγίου Γεωργίου στην Άλωνα[4]. (τέλος 19ου αι.)
 
Ο αγιογράφος Νεόφυτος Ζωγράφου (αρχές 20ου αι.) παραλαμβάνει την αγιογραφική σκυτάλη οικειοποιούμενος τα καθιερωμένα πρότυπα της εποχής του. Εκτός, λοιπόν, από τα καταξιωμένα στην συνείδηση των κυπρίων μοναστικά αγιογραφικά κέντρα, πολλοί ιδιώτες αγιογράφοι εκτελούν παραπλήσια έργα[5]. Όπως για παράδειγμα, ο Πανάρετος Κουσουλίδης, Ιωάννης Ζωγράφος, Παρθένιος Κυριακίδης, Χαριθέα Μοναχή, Ιερά Μονή Παναγίας Γαλακτροτροφούσης, Όθων Γιαβόπουλος κ.α[6].
 
Πέραν όμως από το πρότυπο που ο άγιος εικονίζεται ιστάμενος να ακουμπάει στον χιαστί Σταυρό του και να κρατά ανοικτό ειλητάριο, ο Νεόφυτος τολμά και ζωγραφίζει συχνά τον απόστολο καθήμενο σε πολυτελή ξύλινο θρόνο, δίνοντας έτσι μεγαλύτερη έμφασή και τιμή στο πρόσωπο του αγίου. Η καθιέρωση του προτύπου αυτού δεν είναι άσχετη με την εφέστιο εικόνα[7] του ένθρονου αποστόλου Ανδρέα στην ομώνυμή του μονή. Την περίοδο που προϊστάμενος της μονής είναι ο Οικονόμος Ιωάννης Διάκος (1827-1909), το μοναστήρι προοδεύει, ανακαινίζεται και κατασκευάζεται νέο εικονοστάσιο, το οποίο κοσμείται με εικόνες και χρυσώνεται από τον ζωγράφο Ντζένιο το 1881. Η θαυματουργή εικόνα του Αποστόλου Ανδρέα (110×73 εκ.) του 1866, αφιερώθηκε από τον κτήτορα της μονής Οικονόμο Ιωάννη και φέρει αργυρεπίχρυση επένδυση. Στην επένδυση ο Πρωτόκλητος παριστάνεται ένθρονος να ευλογεί και να κρατά κλειστό ευαγγέλιο[8]. Το πρότυπο αυτό καθιερώθηκε στη συνείδηση των πιστών αφού το μοναστήρι απέκτησε μεγάλη φήμη και το επισκέπτονταν πολλοί προσκυνητές από όλη την Κύπρο. Επίσης, στο εικονοστάσιο της Μονής του απ. Ανδρέα, στη σειρά των αποστολικών υπάρχει φορητή εικόνα του 1856, όπου ο άγιος εικονίζεται πάλι ένθρονος να κρατά ειλητάριο και ανοικτό ευαγγέλιο[9].
 
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιρροής αυτής, είναι η μεγάλη φορητή εικόνα του απ. Αντρέα (Εικ.1) που φιλοτέχνησε ο Νεόφυτος το 1927. Η εικόνα αυτή έχει ενδιαφέρουσα ιστορία και αξίζει να πληροφορηθούμε την περιπέτειά της: «Η εικόνα του Αποστόλου Αντρέα, που την έφεραν από τον Βαθύλακα, ήταν δωρεά κάποιας Αικατερίνης Κλασσή από την Ξυλοφάγου. Όπως μας είπε ο ιερέας της κοινότητας π. Παύλος, την ιστορία της, την έμαθε από τον κ. Ανδρόνικο Σπύρου εκ Βαθύλακα. Αυτή η Αικατερίνη Κλασσή αρρώστησε και δεν έβρισκε θεραπεία. Γύρισε κάμποσες εκκλησίες και έφτασε και στο Βαθύλακα. Έκανε παράκληση στον Άη Γιώρκη του Βαθύλακα. Τότε έγινε το θαύμα και η γυναίκα γιατρεύτηκε. Τους ζήτησε τότε να της πουν ποια εικόνα χρειάζεται η εκκλησία για να την προσφέρει στην εκκλησία και της ζήτησαν τον Απόστολο Αντρέα. Η οικογένεια αυτή των Κλασσή υπάρχει ακόμα στην Ξυλοφάγου[10]».
 
Η εικόνα φυλάσσεται σήμερα στον  προσφυγικό ναό του χωριού Κλαυδιά στην Λάρνακα. Κάθε χρόνο στην εορτή του στολίζεται με ωραία άνθη και λιτανεύεται. Είναι ένα από τα λιγοστά κειμήλια που μεταφέρθηκαν στις ελεύθερες περιοχές από τους πρόσφυγες του χωριού Βαθύλακας[11]. Είναι εξαιρετική ως προς τη θεματογραφία της γιατί εικονίζει τον Απόστολο πάνω σε δεσποτικό θρόνο. Το βάθος της σε ανοικτό γαλάζιο, αντί χρυσό όπως στις βυζαντινές εικόνες, και το πρόσωπό του Αγίου γαλήνιο, με άσπρα γένια και μαλλιά, σε αντιδιαστολή με το ασκητικό, σκούρο πρόσωπο και τα ανεμοδαρμένα μαλλιά των βυζαντινών εικόνων. Ο Άγιος κρατάει με το υψωμένο δεξί του χέρι, σταυρό με τον Ιησού όπως εικονίζεται στην εικόνα της Σταύρωσης και με το αριστερό χέρι κλειστό ευαγγέλιο. Το αριστερό του πόδι πατά σε ξύλινο υποπόδιο, όπου είναι τοποθετημένο τραπέζι με λευκό κάλυμμα. Φορεί ροδοκόκκινο χιτώνα με μαύρα γραψίματα και σκούρο μπλε ιμάτιο με λαδί γραψίματα, ριγμένο στον αριστερό ώμο. Ο φωτοστέφανός του είναι χρυσός, με μαύρο στη περιφέρειά του. Στον γαλάζιο ουρανό αναγράφεται η ονομαστική επιγραφή: Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΝΔΡЄΑС. Στον γκριζογάλανο κάμπο αναγράφονται η αφιερωτική επιγραφή και η χρονολογία: Δῶρον Αἰκατερίνης Αντωνίου Κλαssῖ 1927 / ( Εκ Ξυλοφάγου).

Εικ. 2. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου, Ο Απ. Ανδρέας, (112χ70 εκ.), 1933, Ναός Παναγίας, Δερύνεια.                                                                      

Ο εικονογραφικός αυτός τύπος, απαντάται και στα μέσα του 19ου αι. όπως εικονίζεται σε φορητή εικόνα στο μουσείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς Παλαιχωρίου[12]. Η εικόνα προέρχεται από τον ναό της Παναγίας Χρυσοπαντάνασσας με χρονολογία 1854 και ο άγιος παριστάνεται καθήμενος σε ξυλόγλυπτο θρόνο με γαλάζιο έναστρο ερεισίνωτο να ευλογεί και να κρατεί με το αριστερό κλειστό Ευαγγέλιο.
 
Επιπρόσθετα, ο αγιογράφος Νεόφυτος, αρέσκεται στο να εμπλουτίζει το εικονογραφικό πρότυπο με μια σχεδιαστική και φυσιοκρατική διάθεση. Για παράδειγμα, στην εικόνα του αγίου (εικ.2) που φυλάσσεται σήμερα στον ναό της Παναγίας στην Δερύνεια[13], ζωγραφίζει θαλασσινό ειδυλλιακό τοπίο που μας  θυμίζει την  λίμνη, της Τιβεριάδος, όπου διακρίνονται μικρά ψαροκάικα και μικρή πολίχνη, τονίζοντας έτσι την επαγγελματική τους δραστηριότητα, αφού ο άγιος ήταν ψαράς με τον αδελφό του απ. Πέτρο, καθώς επίσης, και το ομώνυμο μοναστήρι του αγίου στη θαλασσοφίλητη Καρπασία.
 
Επιπλέον, δεν είναι λίγες οι εικόνες[14] στις οποίες παριστάνεται όρθιος ή και σε δεσποτικό θρόνο (εικ.3) και σε διακοσμημένα μετάλλια δύο βασικές σκηνές από τον βίο του. Κατά κανόνα οι σκηνές είναι οι εξής με τις επιγραφές : (1η σκηνή) Ο Χριστός προσκαλών τους μαθητάς Ανδρέαν και Πέτρον. (2η σκηνή ) Ετελεύτησε εν Πάτραις της Αχαΐας Σταυρωθείς κατά κεφαλής.

Εικ. 3. Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου (αποδ.), (110,5χ60 εκ.), Ο Απ. Ανδρέας, Ναός Παναγίας Ελεούσας, Λιοπέτρι.

 
Σήμερα οι αγιογράφοι επέστρεψαν και πάλι στο βυζαντινότροπο πρότυπο απεικόνισης του αγίου. Ωστόσο, οι εικόνες του Νεόφυτου κατάλοιπα μιας άλλης εποχής, παραμένουν ακόμα στα τέμπλα των ναών μας για να υπενθυμίζουν, ότι ο πρώην αλιεύς, έγινε μαθητής του Μεγάλου Ψαρά και πλέον δεν κρατεί δίχτυα και αγκίστρια αλλά υψώνει ένα μεγάλο Σταυρό για να ανελκύσει προς τον Χριστό όλους εμάς, «τοὺς ἐν βυθῷ τῆς ἀγνοίας πλανωμένους ποτέ[15]»
 
Εν κατακλείδι, ο αγιογράφος Νεόφυτος παραλαμβάνει το καθιερωμένο αγιογραφικό πρότυπο του αγίου και το εμπλουτίζει με νέα εικονογραφικά στοιχεία, αποδίδοντας έτσι ιδιαίτερη τιμή στον Πρωτόκλητο μαθητή και μιμητή του Πάθους του Σωτήρος Χριστού. Τοιουτοτρόπως, και ο κυπριακός λαός τόσο πολύ τον αγάπησε που οικοδόμησε τον περικαλλή του ναό στην ανατολική εσχατιά του νησιού και δεν έπαψε από τότε να πορεύεται κάθε χρόνο στη Μονή του, για να προσπέσει ικέτης, ζητώντας το έλεος και τη βοήθειά του.
 
 
[1]Εκδοτική εταιρεία στην Αθήνα που δημιουργεί αντίγραφα βυζαντινών και νεοκλασικών εικόνων σε χαρτί, σε χρυσοτυπία, σε μεταξοτυπία και άλλα αντικείμενα.
[2] Κώστα Παπαγεωργίου, Η αναγεννησιακή αγιογραφία στην Κύπρο τέλη 19ου και 20ός αι., Λευκωσία, 2010, σ. 12.
[3] Χαράλαμπος Χοτζάκογλου (επιμ.) Κατάλογος Έκθεσης, Απόστολος Ανδρέας. Εικόνες και Κειμήλια από την Κύπρο, Λευκωσία, 2007, σ. 29.
[4] Ο. π., σ. 30.
[5] Παραδείγματα αντλούμε από τις πρόσφατες εκδόσεις, Κ. Παπαγεωργίου, Η αναγεννησιακή αγιογραφία στην Κύπρο τέλη 19ου και 20ός αι., Ζωγραφίζοντας το Θείον. Τάσεις και Επιδράσεις στην Εκκλησιαστική Ζωγραφική της Κύπρου κατά τον 19ον και 20όν αι. και ο Ρόλος του Νεοελληνικού κράτους. Κατάλογος Έκθεσης 30/6 - 25/10 2014, Λευκωσία 2014, Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου, Θέκλα Καλλή, Θρησκευτικές εικόνες της Καρπασίας, Ιερά Επισκοπή Καρπασίας,  Λευκωσία 2022, Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου, Θέκλα Καλλή, Θρησκευτικές εικόνες της Καρπασίας, Ιερά Επισκοπή Καρπασίας,  Λευκωσία 2022.
[6] Κ. Παπαγεωργίου, Η αναγεννησιακή αγιογραφία στην Κύπρο τέλη 19ου και 20ός αι., σ. 71, 88, 108, 139, 150.
[7] Η εικόνα αυτή και άλλα εκκλησιαστικά κειμήλια της μονής  κατασχέθηκαν από τις κατοχικές αρχές ως λάφυρα πολέμου. Βλέπε περισσότερα στο άρθρο των Φούλια και Χατζηχριστοδούλου, Στα ίχνη των λατρευτικών κειμηλίων των Μονών Αποστόλου Ανδρέα Καρπασίας και Αγίου Σπυρίδωνα Τρεμετουσιάς, Εικονοστάσιον, τ. 6, 2015, σ. 102-128.
[8] Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου, Ξυλόγλυπτα και εικόνες, στο Επισκοπή Καρπασίας, Η ιερά Μονή του Αποστόλου Ανδρέα στην Καρπασία, Λευκωσία 2020, σ.173-219. Επίσης, αξίζει να σημειώσουμε ότι ο ζωγράφος του προσώπου του αγίου όπως φαίνεται στην εικόνα αυτή, μπορεί να ταυτιστεί με τον παραγωγικότατόν αγιογράφο του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, Παύλο Σ. Παυλίδη, ο οποίος πολύ χαρακτηριστικά, το τελικό σίγμα το αποτυπώνει ως S (αγγλικό). Βλέπε παράδειγμα την εικόνα των αγίων Σάββα και Βαρβάρας στον ναό του αγίου Γεωργίου, Παλαιχώρι. (1870), όπου και τα αρχικά της υπογραφής του Π.Σ.Π και η εικόνα της Σύναξης των δώδεκα αποστόλων (1871), από τον ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Τρυπιώτη στη Λευκωσία, όπου στην μέση της παράστασης αναγράφονται τα αρχικά του καλλιτέχνη Π.Σ.Π.
[9] Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου, Ξυλόγλυπτα και εικόνες, στο Επισκοπή Καρπασίας, Η ιερά Μονή του Αποστόλου Ανδρέα στην Καρπασία, σ.188.
[10] Βασίλης Βασιλείου, Νικόλαος Παπαστεφάνου και Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου, Ο βίος και το έργο δύο αγνώστων αγιογράφων του 19ου και 20ου αι. στην Κύπρο, σ.146.
[11] Η εικόνα δημοσιεύθηκε στο βιβλίο, Βασίλης Βασιλείου, Νικόλαος Παπαστεφάνου και Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου, Ο βίος και το έργο δύο αγνώστων αγιογράφων του 19ου και 20ου αι. στην Κύπρο, σ.146  και στο τρίτομο έργο, Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου, Θέκλα Καλλή, Θρησκευτικές εικόνες της Καρπασίας, Ιερά Επισκοπή Καρπασίας,  Λευκωσία 2022, τ. 2 σ. 436-437.
[12] Σ. Σοφοκλέους, Χρ. Χατζηχριστοδούλου, Τα Παλαιχώρια, κληρονομιά αιώνων, Λευκωσία, 2002, σ. 234-235.
[13] Ὁ ἅγιος ἀπεικονίζεται ὄρθιος καὶ ὁλόσωμος ἡλικιωμένος ἔχοντας μακριὰ μαλλιὰ καὶ γένι. Στηρίζει τὸ σῶμα στὶς κεραῖες χιαστοῦ σταυροῦ ὅπως ὑποστηρίζεται ὅτι ἦταν τὸ μαρτύριό του καὶ μὲ τὸ δεξὶ χέρι κρατεῖ ἀνοικτὸ εἰλητάριο μὲ τὴν ἐπιγραφή: Εὐρίσκει / οὗτος τὸν / ἀδελφὸν του /κ λέγειν εὐρή/καμεν τὸν / Μεσ/ σίαν.1 Φορεῖ κόκκινο χιτῶνα καὶ πράσινο ἱμάτιο ποὺ ἀγγίζει τὸ πάτωμα. Ὁ φωτοστέφανός του ἀποδίδεται μὲ χρυσὸ καὶ μαῦρο χρῶμα στὴν περίμετρό του. Στὸ βάθος σὲ μικρότερη κλίμακα ἀπεικονίζεται λίμνη, ἴσως τῆς Τιβεριάδος, ὅπου διακρίνονται μικρὰ ψαροκάικα καὶ μικρὴ πόλη στὰ δεξιά. Στὸ γαλάζιο φόντο ἀναγράφεται μὲ κόκκινα κεφαλαῖα καὶ μικρὰ γράμματα ἡ ἐπιγραφή: Ο ΑΠΟСΤΟΛΟС / ΑΝΔΡΕΑС. Στο άνω μέρος αριστερά ο Χριστός μέσα σε νεφέλη κρατεί με το αριστερό χέρι ανοικτό ειλητάριο και με το δεξί ευλογεί και στα αριστερά άγγελος Κυρίου κρατεί τον σταυρό του μαρτυρίου και στεφάνι. Δίπλα ἀπὸ τὸ ἀριστερὸ πόδι τοῦ ἀποστόλου ὑπάρχει κάθετα ἡ ὑπογραφὴ τοῦ ζωγράφου Ν.Ν.Ζ καὶ ἡ επιγραφή Αφιέρωμα Χ(ατζη) Αναστάση ψάλτη 1933. Βασίλης Βασιλείου, Νικόλαος Παπαστεφάνου και Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου, Ο βίος και το έργο δύο αγνώστων αγιογράφων του 19ου και 20ου αι. στην Κύπρο, σ. 252-253.
[14] Π.χ. Λιβάδια, Ναός Αγίας Παρασκευής, Λάρνακα, Ναός Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, (παλαιός ναός), Αραδίππου, Ναός Απ. Λουκά, Δευτερά (Πάνω), Ναός Αγίου Γεωργίου, Λιοπέτρι,Ναός Απ. Ανδρέα, και αλλού.
[15] Από την ακολουθία του αγίου, Ιδιόμελον της Λιτής.

Πηγή: Μητρόπολη Κιτίου