Η ορθόδοξη θεολογία και οντολογία του Ρώσσου σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι - ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΓΕΙΩΤΗΣ

ΑΝΤΡΕΙ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ

Πραγματικά η τέχνη είναι μια προσευχή.  Είναι η προσευχή μου…

Η ορθόδοξη θεολογία και οντολογία του Ρώσσου σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι

1.        
1.Εισαγωγή:
Ο Αντρέϊ Ταρκόφσκι τόσο ως σκηνοθέτης, όσο και ως συγγραφέας, δεν αρνήθηκε την ύπαρξη πεποιθήσεων στον βίο του που συγκρούονταν με τον υλισμό και τη μονομερή επιστημολογία του Σοβιετικόν καθεστώτος και τις περί Τέχνης πεποιθήσεις της ΜΟΣΦΙΛ που έλεγχε τον σοβιετικό κινηματογράφο στα χρόνια που δημιουργούσε στη Ρωσία.  Η ζωή, η μαρτυρία, η τέχνη του καθώς και το σύνολο συγγραφικό του έργο ορίζουν ένα βίο και μια πορεία ένθεη και συμβατή με τη Ρωσική παράδοση συνολικά σε ένα συνεχή διάλογο μαζί της και ταυτόχρονα με το σύγχρονο του κόσμο, «ανατολικό» και «δυτικό».
2.       Το οριακό ερώτημα:
Κατά καιρούς είχε εκφραστεί από επικριτές, πολέμιους, υμνητές, συναδέλφους του δημιουργούς, μελετητές και κριτικούς του έργου του, το ερώτημα και ο προβληματισμός γύρω από τη σχέση του με την Χριστιανική θεολογία και ιδιαίτερα με την Ορθόδοξη Χριστιανική θεολογία της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί απλοϊκά και με μια απλουστευτική απάντηση.  Ο Αντρέϊ Ταρκόφσκι ως άνθρωπος και ως δημιουργός, ακολούθησε μια πορεία.  Η διαδρομή του σύντομου σχετικά βίου του ήταν μια πορεία αναζήτησης της προσωπικής και συλλογικής αλήθειας.
3.       Οι ρίζες της προσωπικής του πίστης και οντολογίας
Η απάντηση στο ερώτημα της σχέσης του μεγάλου δημιουργού με τη χριστιανική θεολογία, δεν μπορεί να απαντηθεί αν δεν αναζητήσουμε τις ρίζες της προσωπικής του πίστης και οντολογίας.  Η πολυετής μελέτη του συνολικού του έργου και των κειμένων του, θεωρητικών και εξομολογητικών μας οδηγούν στην εξής διακλάδωση ριζών που πολυμερώς και συνδιαστικώς περιλαμβάνει τη σχέση με τη μητέρα του Μαρία Ιβάνοβνα, την περιπετειώδη σχέση με τον πατέρα του Ρώσσο ποιητή Αρσένι Τηρκόφσκι.  Κατόπιν τη μαθητεία του κοντά στο μεγάλο δημιουργό και δάσκαλο κινηματογράφου Μιχαήλ Ρομ ο οποίος επέμενε στην εσωτερική ενδοσκαφή και την εύρεση του βαθύτερου εαυτού από τους μαθητές του.
Η διακλάδωση των ρίζων της πίστης και των αναζητήσεων του μας οδηγεί στις συνεχείς μελέτες και αναγνώσεις του. Ο Αντρέϊ Ταρκόφοκι ως μελετητής και αναγνώστης αποτελεί φαινόμενο. Το έχει σημειώσει και ο μελετητής και μεταφραστής του Αλέξανδρος Ισαρης Η αντίγνωση και η μελέτη ως μια μεγάλη διφυής περιπέτεια. Πρώτη δυσκολία κάποτε τεράστια να ανακαλύψεις στην τότε Σοβιετική Ένωση το βιβλίο ή το χειρόγραφο σύγγραμμα. Με μεγάλες θυσίες. Κάποτε ημικαταστρεμμένο από την πολυχρησία και τη συνεχή μετακίνηση κρυφίως και παρανόμως. Κατόπιν να βυθιστείς στο βιβλίο, στις γραμμές του και ό,τι κρύβεται όπισθεν τους.
Μια άλλη ρίζα της πίστης και των αναζητήσεων του σκηνοθέτη ήταν η συνεχής πάλη ή καλύτερα ο διάλογος αναζήτησης και απόκρισης στο αισθητικό ερώτημα της δημιουργίας, της ποίησης με την ευρύτερη έννοια και της σχέσης της με τον Δημιουργό της Κτίσεγης, τον Θεό.  Η ρίζα αυτή τον καθοδηγούσε και στις δημιουργικές αναζητήσεις του στον κινηματογράφο, το θέατρο, τη συγγραφή και στην εύρεση της προσωπικής του πορείας και αποστολής.
4.       Ο πρώιμος υπαρξιακός και θεολογικός διάλογος με τον Αντρέϊ Ρουμπλίωφ
Η δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του Αντρέϊ Ταρκόφσκι φέρει τον τίτλο «Αντρέϊ Ρούμπλιωφ»..  Αποτελεί με την περάτωση της την απαρχή του εσταυρωμένου του βίου.  Οι σοβιετικές αρχές κινηματογράφου διαβλέπουν το ρωσικό και θεολογικό βάθος της ταινίας και απαγορεύουν για πολλά έτη την κυκλοφορία της.  Η ταινία αποτελεί μια κατάφαση στην ιστορική και δημιουργική πορεία του μεγάλου σκηνοθέτη και δημιουργού Ταρκόφσκι στην Ορθόδοξη Εκκλησία.  Έναν ύμνο στον μεγάλο Ρώσο Αγιογράφο και Άγιο Αντρέϊ Ρούμπλιοφ.  Μια ξενάγηση στην περιπέτεια υπαρξιακή και εικαστική κάθε αληθινού ορθόδοξου αγιογράφου.
Η ταινία τελειώνει με μια ολιγόλεπτη έγχρωμη ξενάγηση στο έργο του μεγάλου Αγιογράφου, έναν ύμνο στην εικονογράφιση της Αγίας Τριάδος.  Το έμπειρο μάτι των σοβιετικών διωκτών του Ταρκόφσκι εντόπισε αμέσως την όμορφη και ταπεινή συνάμα ομολογία ορθόδοξου χριστιανικής πίστεως του νεαρού ακόμα σκηνοθέτη.
Η ταινία αποτελεί μια άριστη κατάφαση της θεολογίας της εικόνας και της ορθόδοξης Αγιογραφίας ενώ υπομνηματίζει την υπαρξιακή μελέτη της θεολογίας της Αγίας Τριάδος από το Ρώσσο σκηνοθέτη.
5.       Ο συνεχής υπαρξιακός και θεολογικός διάλογος με τον Νντοστογιέφσκυ
Μετά τα χρόνια των γυρισμάτων του Αντρέϊ Ρουμπλίωφ, απασχολεί υπαρξιακά, οντολογικά και θεολογικά τον Ταρκόφσκκι ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας, μυστικός και θεολόγος Φιόντορ Ντοστογιέφσκυ.  Χωρίς σχεδόν σταματημό τον προβληματίζει ο Ντοστογιέφσσκι ως άνθρωπος, ως συγγραφέας και ως μορφή.  Ως  τρόπος βίου.  Ακόμη και η φωνή του.  Οι λεπτομέρειες κατά την ματαιωμένη εκτέλεση των συντρόφων του και του ιδίου.  Το «χέρι» του Θεού.  Τί προηγήθηκε, τί ακολούθησε.
Και όλα αυτά σε μια Σοβιετική Ένωση όπου τα βιβλία του Ντοστογιέφσκυ ήταν «διωκόμενα» και δυσάρεστα.  Τα άπαντα του Ντοστογιέφσκι ήταν ανάγκη να τα αναζητήσει στη μαύρη αγορά για να μπορέσει να τη μελετήσει.
Καρπός της μελέτης των έργων του Ντοστογιέφσκυ ήταν ένας συνεχής μυστικός διάλογος μαζί του και τη θεολογία του.  Προτάσεις για θεατρικό ανέβασμα, κινηματογραφικά σενάρια, επιστροφή του έργου του Ντοστογιέφσκι σε νέες μορφές τέχνης στη ζωή των Ρώσων του εικοστού αιώνα.
Αυτή η περίοδος διαλόγου προσωπικού με τον Ντοστογιέφσκυ θα καρπίσει. ως προβληματισμός στις ταινίες του και ως ωρίμανση στη σχέση του με το Θεό και την προσωπική πνευματική του ζωή.
6.       Η προσευχή και η θεολογική ανάγνωση του κόσμου ως καρπός της
Η θέαση της δημιουργίας της τέχνης ως προσευχής αποτελεί την ώριμη βασική πεποίθηση του Αντρέϊ Ταρκόφκσι.  Τα μεγάλα ποιητικά έργα, η δική του τέχνη, οι ταινίες του είναι σύμφωνα με τον ίδιο η προσευχή του.  «Πραγματικά η τέχνη είναι μια προσευχή.  Είναι η προσευχή μου.  Κι αν η προσευχή μου ενδιαφέρει κάποιον τότε η τέχνη μου είναι χρήσιμη.  Το χρέος του ανθρώπου είναι να υπηρετεί.  Ο κόσμος φτιάχτηκε πάνω σ’  ένα μοναδικό τύπο σχέσεως Χάρις στον Θεό, τη διακονία».
Αυτή η σιγουριά των Ταρκόφσκυ στην σύνδεση προσευχής και τέχνης-δημιουργίας-ποίησης τον οδηγεί με τρόπο μυστικό εις το θεολογείν με λόγο, εικόνα, διάλογο στις ταινίες του.  Ο δημιουργός-καλλιτέχνης ως πρόσωπο συνομιλεί με το Δημιουργό Θεό.
Στις κινηματογραφικές δημιουργίες του Αντρέϊ Ταρκόφκσυ η προσευχή-δημιουργία συναντά την Κτίση.  Τα σταχια  στους κάμπους.  Τα μοναχικά δέντρα στις πεδιάδες.  Το νερό, ως βροχή, ως δώρον θεϊκό.  Η αναγωγή, η μεταφορά από το δημιούργημα στον Δημιουργό της Κτίσεως.
Η θεολογική ανάγνωση του κόσμου, των ανθρώπων και της κτίσεως αποτελεί καρπό της προσωπικής και προσευχητικής πορείας του σκηνοθέτη.  Από το ταμείο της ψυχής και της υπάρξεως του προχωρεί στο έργο του, στο εργόχειρο των ταινιών του.  Η συνείδηση ενός προσευχόμενου δημιουργού εικονίζει αγάπη, ελπίδα και θυσιάστικότητα ως καρπον προσευχής.
7.       Η υπέρβαση των θεωριών του σύγχρονου συρμού.  Η ένθεη ανάγνωση της πραγματικότητας
Ο Αντρέϊ Ταρκόφσκι μεγάλωσε σύμφωνα με τη δική του μαρτυρία αλλά και με βάση τα ευρήματα της πολυετούς έρευνας για την παιδική, εφηβική και νεανική του ζωή σε ένα κλίμα χαρμολύπης.  Η παιδική του ηλικία ήτο φτωχική σχεδόν ασκητική.  Η απουσία του πατέρα και οι αγώνες της μητέρας του για επιβίωση της οικογένειας επηρέασαν τον τρόπο που θα αντιμετώπιζε μελλοντικά τη ζωή και τη σύγχρονη του πραγματικότητα.
Ο ίδιος μαρτυρεί την οριακή παρέμβαση της μητέρας του όταν στην νεανική του ηλικία παρεσύρθει από τον συρμό της εποχής σε έναν τρόπο βίου που ελόγχευε κινδύνους .Τότε με τη συμβουλή της μητέρας του ακολούθησε ένα συνεργείο  γεωλόγων σε μια σημαντική ερευνητική αποστολή.  Εκείνο το οριακό έτος σκληρής εργασίας στη ρωσική φύση.
του έδωσε την ευκαιρία να στοχαστεί εν τη κακοπάθεια και να αποφασίσει να ακολουθήσει την οδό της δημιουργίας και της Σχολής Κινηματογράφου.
Όλες αυτές οι εμπειρίες του μέχρι την ενηλικίωση του θα  ορίσουν και τις μελλοντικές αναζητήσεις του οι οποίες δεν θα παρεσύροντο από τον «δυτικό» και «ανατολικό» συρμό θεωριών.  Η πορεία του θα ήτο πλέον προσωπική και σε διάλογο με το Θεό, τη θεολογία, την Εκκλησία τις πηγές της και την σοφία της παράδοσης του τόπου, τον πλούτο της Ρωσικής παράδοσης.
Στη Σχολή Κινηματογράφου μαθητεύοντας κοντά στο σοφό Μιχαήλ Ρομ θα βοηθηθεί να ανεύρει εντός του την προσωπική του αλήθεια. Αυτή η ενδοσκαφή στο Πανεπιστήμιο, στην Κρατική Σχολή Κινηματογράφου της Μόσχας θα τον οδηγήσει κλιμακωτα και μέσα από συνεχή μελέτη στην πνευματική και ένθεη αναγνωση της πραγματικότητας μακριά από το διαλεκτικό υλισμό της Σοβιετικής Πραγματικότητας και την καπιταλιστική θέαση του βίου σε πολλές εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητος στις χώρες του Δυτικού Συνασπισμού.
8.       Οι διώξεις μετά τον «Αντρεϊ Ρουμπλιώφ».
Η πρώτη αποκάλυψη της πνευματικότητας του Αντρέϊ Ταρκόφσκι.
Μετά το τέλος των γυρισμάτων του Αντρέϊ Ρούμπλιωφ και την παράδοση της κόπιας για έλεγχο από τις αρμόδιες Σοβιετικές  αρχές κινηματογραφίας, ξεκινούσε ουσιαστικά ο εσταυρωμένος βίος του χαρισματικού σκηνοθέτη.  Η σοβιετική πολιτιστική γραφειοκρατία δεν έβλεπε με θετικό τρόπο αναζητήσεις κινηματογραφικές που αναδείκνυαν όψεις του ρωσικού ανθρωπίνου βίου προ της Οκτωβριανής κομμουνιστικής επανάστασης.  Ενός βίου με αρετές, φωτεινή διάρκεια και ελπίδα.
Έτσι ο άριστος μαθητής του Μιχαήλ Ρόμ, ο βαθύς αναζητητής του παγκόσμιου πανανθρώπινου στοχασμού και της πολύριζης εντόπιας ιστορίας θα αποκτούσε κομμουνιστές διώκτες.
Η θεολογία και η εμβάθυνση της σε βάθος αιώνων χριστιανικής ρωσικής παράδοσης θα διωκόταν από τον διαβόητο Γέρμας και τους ακολούθους του στην σοβιετική κινηματογραφική αρχή και γραφειοκρατία.
Παρά τις δυσκολίες ο Ταρκόφσκυ συνεχίζει την αναζήτηση και ενδόσκαφή.. όπως μαρτυρούν τα χειρόγραφα ημερολόγια του και το κορυφαίο σύγγραμμα του «Σμιλεύοντας τον χρόνο».
Επίλογος ημιτελούς διάλογου
Εδώ τελειώνει προσωρινά  μια νέα διερεύνηση της σχέσης του Αντρέι Ταρκόφσκι
με τις πηγές και τη βίωση της Χριστιανικής μας παράδοσης.Η παρούσα εργασία αποτελεί συνέχεια δύο εκτενών εργασιών που γράφτηκαν και δημοσιεύτηκαν αρχικά από το 1989 μέχρι το 1992.Ελπίζουμε σε μια συνέχιση αυτής της καταβύθισης στην μαρτυρία ζωής και τέχνης ενός ανθρώπου που φώτισε εν μέσω βασάνων πολλών τον εικοστό αιώνα της Ευρώπης  και της οικουμένης ολόκληρης

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΓΕΙΩΤΗΣ