Βυζαντινή τέχνη και εξεικόνιση της αγιότητας. Είναι εφικτή; - π. Δημητρίου Χ. Σαββόπουλου

Βυζαντινή τέχνη και εξεικόνιση της αγιότητας. 

Είναι εφικτή;

 
Τα τελευταία χρόνια πολλοί θιασώτες της βυζαντινής αγιογραφίας χωρίς να το καταλάβουν γίνονται εικονομάχοι και απαξιώνουν ή ακόμη και καταστρέφουν κάθε εικόνα που δεν αποδίδεται με την εικαστική τεχνοτροπία της βυζαντινής παραδόσεως, γιατί δήθεν είναι Δυτικής προελεύσεως και δεν απεικονίζει την αγιότητα των προσώπων, όπως όφειλε!
Η αντίληψη ότι ο εξεικονισμός του Αγίου, με τον βυζαντινό ζωγραφικό τρόπο, έχει να κάνει με την καταγραφή κάποιας υπεραισθητής πραγματικότητας ή με την καταγραφή κάποιας ιδιαίτερης πνευματικής κατάστασης, πού χαρακτηρίζει κάποια πρόσωπα, είναι αρκετά διαδεδομένη και κατά κύριο λόγο συνιστά και το ύφος των εικόνων. Πιστεύουν δε ότι η βυζαντινή αγιογραφία ανάγει τον νου μας στον ουρανό, ενώ η κλασική ζωγραφική τέχνη, που απεικονίζει με πιο φυσικό τρόπο τους αγίους, κατεβάζει το νου μας στη γη.
Την θεωρεία αυτή την ανέπτυξαν διεξοδικά πολλοί σύγχρονοι θεολόγοι. Στην πρωτοπορία όμως αυτής της ερμηνείας για την εικόνα, βρίσκεται η ρωσική θεολογική σκέψη, με κυριότερο εκπρόσωπό της τον Λεωνίδα Ουσπένσκυ.  Έφερε στο προσκήνιο την άποψη, ότι η μορφή ενός αγίου δεν είναι αρκετή για να εικονίσει το πρόσωπο αυτό, γιατί η εικόνα ως έκφραση μιας πνευματικής καταστάσεως του προσώπου, πρέπει να ορίζεται ως γεγονός με ειδικό εικαστικό τρόπο, ώστε να περιγράφει το υπερβατικό περιεχόμενό της. [1] Προσπάθησαν έτσι να ανάγουν την τοποθέτηση αυτή σε δογματική διδασκαλία της εκκλησίας μας, για να δώσουν την εντύπωση ότι κρατούν την παράδοση.(!)
Η ερμηνευτική αυτή προσέγγιση, ότι δηλαδή καταγράφουμε μ’ έναν ιδιαίτερο ζωγραφικό τρόπο (ύφος) την Αγιότητα, δεν έχει κανένα έρεισμα στις πηγές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Όσο κι αν ψάξουμε στα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας, που είναι οι πλέον αρμόδιοι να μιλήσουν για θέματα εκκλησιαστικής τέχνης, αλλά και γενικότερα εκκλησιαστικών παραδόσεων, δεν θα δούμε πουθενά αποτυπωμένη την άποψη αυτή, -ότι δηλαδή ο εξεικονισμός των Αγίων είναι η καταγραφή της Αγιότητας με κάποιο ζωγραφικό τρόπο. Ανεξάρτητα πάντως από την απουσία ερεισμάτων στις πηγές, η άποψη αυτή έχει και άλλα προβλήματα.
Η Εκκλησία δεν καταγράφει το αόρατο καθεαυτό, διότι κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο. Το αόρατο δεν μπορεί να καταγραφεί από τη μεριά του ανθρώπου, διότι αυτό θα σήμαινε ότι υπάρχει αναλογία ανάμεσα στον κτιστό και στον άκτιστο κόσμο.(!) [2]
Η Ορθόδοξη Εκκλησία ουδέποτε καθόρισε ένα τύπο τεχνοτροπίας, για την εικονογράφηση. Αυτό μαρτυρείται από την ιστορία και από την διδασκαλία των αγίων μας. 
Αρχικά να πούμε ότι τα πρώτα 600 χρόνια του Χριστιανισμού, η βυζαντινή τέχνη ήταν άγνωστη στον Χριστιανικό κόσμο και οι εικόνες αγιογραφούντο κατά τον συνήθη κλασσικό τρόπο της κάθε εποχής, αρχής γενομένης από τις Κατακόμβες.
Η βυζαντινή τέχνη κατά τους αρχαιολόγους ερευνητές είναι η ένωση δυο μεγάλων κλάδων ζωγραφικής, της ειδωλολατρικής αρχαιότητος, δηλαδή: α) Της Ελληνιστικής κλασσικής τέχνης και β) Της Ασιατικής των Σασσανιδών της Περσίας. Εξ αυτής της ενώσεως, προήλθε η ζωγραφική, η κατόπιν ονομασθείσα Βυζαντινή. [3]
Ουδέποτε διανοήθηκε κανείς στο παρελθόν να διατυπώσει απόψεις όπως, ότι: «Την στιγμή που το αναπαριστώμενο πρόσωπο είναι φορέας της θείας Χάρης, η εικόνα οφείλει να μας φανερώσει την αγιότητά του∙ διαφορετικά δεν θα είχε νόημα. Αν αναπαριστάνοντας την ανθρώπινη φύση του σαρκωμένου Θεού η εικόνα δεν μας έδειχνε παρά μόνον την ιστορική πραγματικότητα, όπως κάνει για παράδειγμα η φωτογραφία, θα σήμαινε πως η Εκκλησία βλέπει τον Χριστό με τα μάτια του απίστου πλήθους που τον περιτριγύριζε». (Λ. Ουσπένσκυ: «Η Θεολογία της Εικόνας στην Ορθόδοξη Εκκλησία» Εκδ. Αρμός, σελ.200-201).
Ακόμη πιο τραβηγμένη είναι η άποψη που υποστηρίζουν κάποιοι άλλοι, ότι η βυζαντινή αγιογραφία, έχει την δυνατότητα να παρουσιάζει τις εξαϋλωμένες μορφές των Αγίων και να παριστά τον Χριστό ως «Θεάνθρωπο»!!!
Και ο κοινός νους αντιλαμβάνεται το παράλογο και αιρετικό της θεωρίας αυτής, διότι στην βυζαντινή τέχνη, αγιογραφούνται εκτός των Αγίων, της Θεοτόκου, του Χριστού και των Αγγέλων και άλλα πρόσωπα, που δεν έχουν σχέση με τον Χριστό, όπως ειδωλολάτρες, αιρετικοί, δήμιοι, οι οποίοι έκαναν μαρτύρια στους Αγίους. Ακόμη οι σταυρωτές του Χριστού, όπως ο Ιούδας Ισκαριώτης, ο Πόντιος Πιλάτος, οι Φαρισαίοι κ.α.
Όλοι αυτοί με μόνον το γεγονός ότι έχουν ζωγραφισθεί στη βυζαντινή τέχνη,  με εξαϋλωμένες μορφές, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είναι άγιοι!!!
Κοινό όμως χαρακτηριστικό αυτών των σύγχρονων οπαδών της «βυζαντινολατρείας», όσον αφορά τον τρόπον της εξεικονίσεως, είναι η αναφορά τους στο υπερβατικό περιεχόμενο. Κατ΄αυτούς η ιστορική μορφή καθ΄εαυτήν, δεν θεωρείται εικόνα,  αλλά απλή θρησκευτική ζωγραφική, επειδή δήθεν δεν εκφράζει την αγιότητα των εικονιζομένων προσώπων!!!
Αλλά τι είναι η αγιότητα; Η Αγιότητα μεσ΄ την Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είναι τίποτε άλλο, παρά η κοινωνία ενός προσώπου με τον Χριστό και η κατά Χάρη ένωσή του με Αυτόν, ως συνεπεία του αγώνα του να καθαρθεί από τα πάθη του και να αναδείξει την ανθρώπινη φύση του αυθεντική και χαριτωμένη.
Αυτή τη σχέση των αγίων, η Εκκλησία μας την πιστοποιεί με την παρουσία των εικόνων τους μέσα στον Ναό, αλλά και με τη ζωντανή επικοινωνία, δια της προσευχής, των πιστών μέσα σε αυτόν και όχι μόνο, όταν ζητάμε τις πρεσβείες τους προς τον Θεό, λόγω της παρρησίας τους προς Αυτόν.
Αν λοιπόν η Αγιότητα εκφραζόταν μ’ ένα μοναδικό ζωγραφικό τρόπο, θα είχαμε σοβαρά προβλήματα στην ερμηνεία της εικονογραφικής τέχνης που αντιστοιχεί στην ιστορία της Βυζαντινής ζωγραφικής. Μία τέτοια ερμηνευτική προσέγγιση της καταγραφής της Αγιότητας σε σχέση με τον ζωγραφικό τρόπο, δεν μπορεί να ερμηνεύσει το φαινόμενο των θαυματουργών εικόνων, πολλές εκ των οποίων στην Ορθόδοξη Εκκλησία, είναι ζωγραφισμένες με τον κλασσικό (νατουραλιστικό) τρόπο όπως π.χ. Ο Ευαγγελισμός της Παναγίας της Τήνου κ.α.
Η Ορθόδοξος Εκκλησία καθόρισε ως δόγμα την τιμή και προσκύνηση των Ιερών Εικόνων και όχι την καθιέρωση της Βυζαντινής τέχνης.
Ο Άγιος Νεκτάριος λέγει: «ἡ τιμή καί ἡ προσκύνησις τῶν ἁγίων εἰκόνων εἶναι ὄχι μόνον δόγμα ἱερόν τῆς ἁγίας ἡμῶν Ἐκκλησίας, κεκυρωμένον καί ὑπό τῆς Ζ´ ἁγίας Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ἀλλά καί παράδοσις, ἀρχαιοτάτη ἀποστολική καί πατερική, διατηρηθεῖσα ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ διά μέσου ὅλων τῶν αἰώνων καί τῶν διωγμῶν» [4]
 
Η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος  στα Πρακτικά της με σαφήνεια επισημαίνει ότι η Εκκλησία  στις εικόνες του Χριστού δεν ζωγραφίζει παρά τη μορφή, το είδος με το οποίο το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος φανερώθηκε στη γη: «H γουν αγία του Θεού Εκκλησία ως παρέλαβε παρά των αγίων Αποστόλων και πατέρων αυτό το είδος το οραθέν τοις ανθρώποις αναζωγραφεί.» [5] Επίσης καθώρισε:  «Τη ανθρωπίνη ουν φύσει του Χριστού αναζωγραφομένου, δήλον ότι καθώς η αλήθεια έδειξε, κατά το όνομα μόνον ομολογούσιν οι χριστιανοί κοινωνείν την ορωμένην εικόνα τω αρχετύπω, και ου κατά ουσίαν». Στην συνέχεια η Σύνοδος διευκρινίζει: «Ανωτέρα περιγραφής εστί, καθώς είπομεν, η θεία φύσις, η δε ανθρωπίνη, περιγεγραμμένη και ουδείς των εύ φρονούντων περιγραπτήν λέγων την ανθρωπείαν φύσιν, ταύτη συμπεριγράφει την απερίγραπτον ούσαν». Με απλά λόγια οι Πατέρες της Νικαίας μας διασαφίζουν ότι το στοιχείο που αναζωγραφείται στις τεχνικές εικόνες δεν είναι άλλο από τη μορφή που είδαν οι άνθρωποι. Η Σύνοδος δεν θέτει άλλη προϋπόθεση για τη δημιουργία της εικόνας.
Ο άγιος Νικηφόρος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, που διώχθηκε από τους εικονομάχους για την υπεράσπιση της τιμής των εικόνων, ορίζει ως εξης το έργο της ζωγραφικής: «Έτι η γραφή (ζωγραφική), το σωματικόν είδος του γραφομένου παρίστησι, σχήμά τε και μορφήν αυτού εντυπουμένη και την εμφέρειαν» [6] Η ρεαλιστική αυτή διατύπωση του ομολογητή πατριάρχη συμπληρώνεται με τον θαυμάσιο ορισμό του για την εικόνα του Χριστού η οποία «ομοίωμα αυτού εστί, και τω σώματι αυτού προσέοικε, και τον τύπον του σώματος αυτού ημίν κατεπαγγέλλεται» [7]. Η εικόνα δηλ. δεν είναι τίποτε άλλο από ένα ομοίωμα που παριστάνει τον σωματικό τύπο του προσώπου Του.
Ο όσιος Θεόδωρος ο Στουδίτης ένας άλλος υπέρμαχος των ιερών εικόνων γράφει για την εξεικόνιση του Χριστού: «Ει Αδάμ ο πρώτος άνθρωπος τω είδει περιγράφεται, άρα και ο Χριστός ο δεύτερος Αδάμ, Θεός ων και άνθρωπος, εξ ίσου τω σωματικώ είδει εικονισθήσεται» [8]. Και αλλού συμπληρώνει: «Ει τις την περιγραφήν της σωματοειδούς θέας του Λόγου μη ονομάζει εικόνα Χριστού, ή Χριστόν ομωνύμως…αιρετικός εστίν»  [9].
Συμπέρασμα: Η μορφή καθεαυτή (ασχέτως από την τεχνοτροπία που θα εικονίσουμε τον Χριστό ή έναν άγιο), συνιστά εικόνα, αρκεί να φέρει εξωτερικά τα βασικά υποστατικά γνωρίσματα του εικονιζόμενου. [10] 
Ο αγιογράφος δεν αυτοσχεδιάζει όταν ιστορεί την μορφή ενός αγίου. Η φυσική εικόνα του προσώπου, προηγείται της τεχνητής εικόνας που δημιουργεί ο ζωγράφος. Οι εικόνες ανήκουν στην Αποστολική και Πατερική παράδοση και δεν είναι επινόηση του αγιογράφου. [11] 
 
Βάση για την αποτύπωση της μορφής του Χριστού αποτελεί η αχειροποίητη εικόνα του Χριστού στο Άγιο Μανδήλιο [12] και οι σχετικές διηγήσεις των Αγίων Πατέρων. [13] Το γεγονός αυτό εγγυάται την ταυτότητα της εικόνας και του εικονιζομένου, που είναι η ακριβής αναπαράσταση του φυσικού προσώπου του Χριστού.
Κατά τον Μέγα Φώτιο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (820-893 μ.Χ.), ο ρόλος της τέχνης της εικονογραφίας δεν συνίσταται μόνο στην παρουσίαση των μορφών αλλά και στο να χαρακτηρίζονται οι μορφές από «ιεροπρέπεια». Γι αυτό συνιστά την διατήρηση της καθαρότητας των προσώπων και την απομάκρυνση στοιχείων «υλικής ακοσμίας» και «ανθρωπίνης περιεργείας». [14]
Η μορφολογία των εικόνων πρέπει να είναι τέτοια, ώστε να αρμόζει στο χαρακτήρα των εικονιζομένων αγίων. Με τη λέξη «ιεροπρέπεια» [15]  εννοείται η απλή, σεμνή και απέριττη μορφολογία του εικονιζομένου,  το σοβαρό και ήρεμο ύφος του προσώπου, η αποφυγή εγκαλλωπισμού των μορφών, αλλά και της έκφρασης συναισθημάτων, που συνδέονται και παραπέμπουν στον παρόντα κόσμο της ηδονής και της οδύνης.
Η μετωπικότητα [16]  επίσης των μορφών βοηθάει και υπηρετεί την άμεση σχέση μεταξύ εικονιζομένου και θεατή. Επίσης  η συστολή και ο περιορισμός των κινήσεων του σώματος.  Οι μετρημένες και εύτακτες κινήσεις του σώματος, προσδίδουν ισορροπία στη σύνθεση.
Κατά κανόνα πρέπει να αποφεύγονται περιφερειακά στοιχεία που αποσπούν την προσοχή του θεατή και δεν έχουν ουσιαστική σχέση με το εικονιζόμενο πρόσωπο. Συνήθως αυτά αποτελούν ανθρώπινη επινόηση και αφαιρούν από την αισθητική ποιότητα του έργου.
Τα χρώματα επίσης πρέπει να έχουν φωτεινότητα και λαμπρότητα, όπως αρμόζει σε ιερά πρόσωπα. Με τον τρόπο αυτό υπερβαίνονται οι διασπαστικές τάσεις στη σύνθεση και επικρατεί ρυθμός και ευταξία. Αυτές οι βασικές προϋποθέσεις μπορούν αν ο καλλιτέχνης το επιδιώξει να αποδώσουν κάλλιστα την ιεροπρέπεια των εικονιζομένων άσχετα με την τεχνοτροπία (μορφολογία) της εικόνας.
 
Τελειώνοντας να σημειώσουμε ότι η αποδοχή της κλασσικής ζωγραφικής τέχνης των αγίων, δεν σημαίνει αδιάκριτη αποδοχή της αναγεννησιακής τεχνοτροπίας που αναπτύχθηκε στη Δύση τον 16^ο αιώνα. Ο λόγος είναι ότι οι καλλιτέχνες της Δύσης δεν χρησιμοποιούσαν σταθερά πρότυπα για την εξεικόνιση αγίων, αλλά διάφορα μοντέλα της αρέσκειάς τους, γι αυτό και έχουμε πάμπολλες εναλλαγές των μορφών (κυρίως του Χριστού και της Θεοτόκου, που ήταν η συνήθης θεματολογία τους). Ουσιαστικά λοιπόν καμία αναφορά στην ιστορική μορφή των προσώπων!!
Η ελευθεριότητα αυτή οδήγησε και σε ένα άλλο ατόπημα, να παρουσιάζονται οι άγιοι με τρόπο προκλητικό, με ακάλυπτο το σώμα τους, ευτραφείς ή  καλογυμνασμένοι ως αθλητές, σύμφωνα με το ιδεώδες του ωραίου που επικρατούσε στην εποχή τους, ώστε να μην αμφισβητείται η ομορφιά και το κάλλος τους από κανέναν!
Ο εξωραϊσμός αυτός έμμεσα παρέπεμπε στην αποδοχή του «αλάθητου», που πρέπει να το αποδεχθείς θέλοντας και μη. Ο τονισμός επίσης του όγκου των σωμάτων, της ψευδαίσθησης του βάθους, οι δυναμικές και συχνά αδέξιες κινήσεις των προσώπων, ακόμη και η έκφραση εντόνων συναισθημάτων, αποιεροποίησαν την τέχνη της Δυτικής αγιογραφίας και την απομάκρυναν απ΄τον λειτουργικό της ρόλο, ως σκεύος πνευματικής αναφοράς και προσευχής.
 
Συμπερασματικά να πούμε  ότι κανένας Πατέρας της Εκκλησίας δεν φαίνεται να εξαρτά την εικόνα ή την ιερότητά της, από την ύπαρξη κάποιου ζωγραφικού τρόπου (τεχνοτροπίας). «Η τεχνοτροπία της εικόνας δεν είναι στοιχείο ουσίας, όσο κι αν έχει σημαντικότατο ρόλο στην τεχνητή εικόνα. Είναι στοιχείο περί την ουσία και γι αυτό μεταβλητό και τρεπτό με βάση τα πνευματικά, κοσμικά, πολιτιστικά και άλλα δεδομένα. Έτσι, το στοιχείο αυτό χάνει τον δογματικό χαρακτήρα που του έχουν αποδώσει ορισμένοι σύγχρονοι θεολόγοι». [17]
……………………………………………………… 
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
 
[1] Για τις απόψεις αυτές Βλ. «Η Θεολογία της Εικόνας» Λ. Ουσπένσκυ, μτφρ. Σπύρου Μαρίνη, Εκδόσεις: Αρμός, Αθήνα 1998. Του ιδίου  «Η Εικόνα», μτγρ. Φ. Κόντογλου 2^η έκδ. Εκδόσεις: Αστήρ, Αθήνα 1985].
[2] Το μόνο που μπορούμε βάσιμα να ισχυριστούμε είναι ότι τα αόρατα (Αγία Τριάδα, ψυχή, αγγέλους, δαίμονες, κλπ.) συμβολικά και συμβατικά τα εξεικονίζουμε, λόγω της συγκατάβασης του Θεού στους αγίους Του, να μετέχουν σε αυτές τις πραγματικότητες  με ποικίλες αποκαλύψεις. Η μετοχή αυτή είναι αμυδρά και ανθρωποπαθής  στους αγίους, κατά το μέτρο της δεκτικότητας και της Χάριτος που λαμβάνουν, αγωνιζόμενοι να ευαρεστήσουν στον Θεό. Τις Θείες λοιπόν αποκαλύψεις που μαρτυρούν για διδακτικούς ή ποιμαντικούς λόγους και τις περιγράφουν με λόγια, ο αγιογράφος τις περιγράφει με σχήματα και χρώματα, όχι ως προς την ουσία, αλλά ως προς την φαινομενική μορφή που επιτρέπει ο Θεός να ιδούν. 
[3] Περισσότερα βλέπε Κ. Καλοκύρη «Η ζωγραφική της Ορθοδοξίας» 1972, Θεσσαλονίκη, σελ. 33.
 
[4] Ἁγ. Νεκταρίου μητρ. Πενταπόλεως, «Μελέτη περί τῶν Ἁγίων Εἰκόνων», ἔκδ. Ὀρθοδόξου Τύπου, Ἀθῆναι 1997. Σελ. 291.
 
[5] J.D. Mansi 13,340 D.
 
[6] Αντιρ. Β΄, P.G. 100,357 D.
 
[7] Αντιρ. Γ΄, P.G. 100,428 C.
 
[8]  Αντιρ. Γ΄, P.G. 99,420 ΑΒ.
 
[9]  Αντιρ. Α΄, P.G. 99,349 C.
 
[10]  «Η δε του ενσωμάτου είδους, ήτοι μορφής φέρουσα τα ιδιώματα και όσα άλλα των έξω γνώριμα μόνη τεχνητή εικών Χριστού και εστί και λέγεται». Οσίου Θεοδώρου Στουδίτη, Κεφάλαια κατά εικονομάχων, 99,496 Β.
 
[11]  «Ου ζωγράφων εφεύρεσις η των εικόνων ποίησις, αλλά της καθολικής εκκλησίας έγκριτος θεσμοθεσία και παράδοσις…μενούνγε αυτών (=των πατέρων) η επίνοια και η παράδοσις, και ου του ζωγράφου. Του γαρ ζωγράφου η τέχνη μόνον∙ η δε διάταξις πρόδηλον των δυναμένων πατέρων» Πρακτικά Ζ΄ Οικουμ. Συνόδου J.D. Mansi 13, 252 BC.
 
[12] Βλ. Μέγας Συναξαριστής τομ. Η΄, 16^ης Αυγούστου.
 
[13] Βλ. Σχετική αναφορά του πατριάρχη Νικηφόρου στο: Έλεγχος και Ανατροπή, στο J. Featherstone, “Refutation” 25,3-11. Ακόμη στον Αντιρρητικό λόγο του Α΄, P.G. 100,260 A. Επίσης του Ευσεβίου Καισαρείας Ἐκκλησιαστική Ἱστορία βιβλ. Α´, κεφ. ιγ´.
 
[14] Ι. Βαλέττα, μν. έργ. «Φωτίου του σοφωτάτου και αγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Επιστολαί», Λονδίνο 1864, Επιστολή ΟΣΤ΄, σελ. 401.
 
[15]  Βλ. αναλυτικά για την έννοια της «ιεροπρέπειας» και της μορφολογίας των εικόνων στο σπουδαίο έργο του καθηγητή Βυζαντινής Τέχνης στο Α.Π.Α. κ. Γεώργιου Κόρδη, «Ιεροτύπως», Εκδόσεις: Αρμός, Αθήνα 2002. Κεφ.Γ΄& Δ΄.
 
[16] Όταν λέμε «μετωπικότητα»  δεν εννοούμε την στατική και απόλυτα συμμετρικά τοποθετημένη μορφή, πάνω στον κάθετο άξονα της ζωγραφικής επιφάνειας, γιατί αυτή η θέση της μορφής μοιάζει αδρανής, χωρίς ενέργεια. Το βλέμμα του εικονιζομένου μοιάζει μετέωρο, δεν συναντά τον θεατή αλλά τον προσπερνά και φαίνεται να αναφέρεται σε κάτι που υπάρχει πίσω από αυτόν. Στην προκειμένη περίπτωση όταν αναφερόμαστε στη «μετωπικότητα», εννοούμε τη «δυναμική μετωπικότητα» που σημαίνει ελαφρά κίνηση της κεφαλής προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά. Η στάση αυτή δείχνει όχι μόνο κίνηση αλλά συμβάλλει σημαντικά στην προβολή της μορφής προς τον θεατή και στη δημιουργία κοινωνίας μαζί του. Βλ. περισσότερα στο έργο του Γιώργου Κόρδη «Εν ρυθμώ», Εκδόσεις «Αρμός» Αθήνα 2000. Σελ.35-41.
 
[17] Γεώργιου Κόρδη, «Ιεροτύπως», Εκδόσεις: Αρμός, Αθήνα 2002. Σελ.262.
 

π. Δημητρίου Χ. Σαββόπουλου