ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ “WOKE” και η κουλτούρα του εξοστρακισμού - Κουτελάκη Ειρήνη

 

ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ “WOKE” και η κουλτούρα του εξοστρακισμού

 Κουτελάκη Ειρήνη

Σε διάστημα δώδεκα ετών, η Δύση έχει δει τέσσερα διαδοχικά κινήματα ευρείας απήχησης, που φέρονται κατά της αδικίας και υπερασπίζονται την πρόοδο - από την εξέγερση του MeToo μέχρι το κίνημα των Black Lives Matter. Όλες αυτές οι διαμαρτυρίες, παρότι έχουν μια γνήσια βάση, δεν έχουν αφήσει αρκετό χρόνο για τον απαραίτητο προβληματισμό, οδηγώντας στην ανάπτυξη μιας αίσθησης ανυπομονησίας, και κάποιους να βλέπουν παντού συστημικές αποτυχίες του φιλελεύθερου καπιταλισμού.

Αναφερόμαστε σε λέξεις πολύ καινούργιες, αλλά που αποτελούν πλέον μια κοινωνική πραγματικότητα: “Wokeism” (αφύπνιση, επίγνωση), “cancel culture” (κουλτούρα του εξοστρακισμού), «πολιτική ορθότητα» είναι μόνο μερικές από αυτές, που όμως περικλείουν ένα μέρος του φαινομένου.

Το κίνημα Woke περιγράφει όσους και όσες θέλουν να κάνουν τον κόσμο να αποκτήσει επίγνωση της μοίρας που η Δύση επιφυλάσσει στους «μη λευκούς», στους «μη αρσενικούς», στους «καταραμένους της γης», στους «φυλετικοποιημένους» - δηλαδή στους μετανάστες, στους απογόνους των Αφρικανών, στους μουσουλμάνους, σε άτομα τρανς και στις γυναίκες.

Στο όνομα των παραπάνω, οι Woke, όπως λέγονται, απαγορεύουν το δικαίωμα του λόγου σε ομιλητές σε πανεπιστήμια, οι απόψεις των οποίων δε συμφωνούν με τις δικές τους, ή καταστρέφουν αγάλματα προσωπικοτήτων, τις οποίες κατηγορούν ότι συμμετείχαν στην καταπίεση των ομάδων αυτών. Με λίγα λόγια, μάχονται για την «από-αποικιοποίηση» των πνευμάτων και τον «εξοστρακισμό» (cancel) όλων των δημοσίων παρεμβάσεων όσων θεωρούν ότι δε συνάδουν με τη γραμμή τους.

Ως ιδεολογικός ορισμός, το Woke είναι πρόσφατο, αλλά μπορεί να ανιχνευτεί ήδη από το 1860, όταν υπήρξε ένα κίνημα αφύπνισης κατά της σκλαβιάς, το Wide Awake, που υποστήριζε τον υποψήφιο στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ εκείνη τη χρονιά, Αβραάμ Λίνκολν. Οι σκοποί και οι μέθοδοι του νεανικού εκείνου δικτύου παρουσίαζαν μεγάλη ομοιότητα με την παρούσα αναταραχή: Οι οπαδοί του εμφανίζονταν απρόσκλητοι με τρομπέτες στο σπίτι πολιτικών στη διάρκεια της νύχτας και άναβαν πυρσούς, ώστε να απαιτήσουν υποστήριξη για τον σκοπό τους. Στόχευαν εσκεμμένα στους νέους, καλώντας τους μαζικά να «αφυπνιστούν».  

Το κίνημα Woke και η κουλτούρα του εξοστρακισμού είναι ενδημικά στον κόσμο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Στο twitter, οι χρήστες άρχισαν να χρησιμοποιούν το hashtag #StayWoke (μείνε αφυπνισμένος), προτρέποντας άλλους χρήστες να επαγρυπνούν σχετικά με τα κοινωνικά ζητήματα. Όταν το Black Lives Matter - το διεθνές κοινωνικό κίνημα που σχηματίστηκε το 2013 στις ΗΠΑ, με σκοπό του τη μάχη κατά του ρατσισμού και της βίας κατά των μαύρων, ιδιαίτερα υπό τη μορφή της αστυνομικής βίας· η ονομασία του, οι Μαύρες Ζωές έχουν Σημασία, σηματοδοτούν την καταδίκη των άδικων φόνων μαύρων ατόμων από την αστυνομία και απαιτούν τον σεβασμό στη ζωή των μαύρων ατόμων, όπως συμβαίνει και με τους λευκούς – έγινε κίνημα και εμβληματικό hashtag που χρησιμοποιήθηκε από χιλιάδες χρήστες του Twitter για να οργανώσει και να ρίξει φως στην ιστορία ακόμη περισσότερων μαύρων που έχασαν τη ζωή τους, επικράτησε παράλληλα και το κίνημα Woke. Όταν αποκαλούσαν κάποιον «Woke» τότε, σήμαινε ότι αυτός καταλάβαινε αυτές τις συστημικές αδικίες και ήταν αποφασισμένος να κάνει κάτι γι’ αυτές.

Από τον ρατσισμό, η ιδεολογία του Woke επεκτάθηκε και περιλαμβάνει τις αδικίες προς κάθε τάξη και ομάδα ταυτότητας. Προέρχεται από μια κοινωνιολογική θεωρία που ονομάζεται διατομεακότητα, και που υποστηρίζει ότι η κοινωνία είναι μια πολυεπίπεδη ιεραρχία μιας πλειοψηφίας καταπιεστών και μιας μειοψηφίας καταπιεσμένων επί τη βάσει ταυτοτήτων όπως η φυλή, η θρησκεία, το φύλο και ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Στην κορυφή βρίσκονται η πιο προνομιούχοι – οι ετεροφυλόφιλοι, λευκοί άνδρες. Κάτω από αυτούς βρίσκονται γυναίκες, έγχρωμοι, μειονοτικές θρησκείες, η κοινότητα LGBTQIA κ.τ.λ. Όσο πιο χαμηλά βρίσκεται κανείς στην ιεραρχία, τόσο μεγαλύτερες και οι αξιώσεις του για διορθώσεις εκ μέρους της κοινωνίας. Επρόκειτο για μια ακαδημαϊκή θεωρία που συνδεόταν με τον φεμινισμό κατά τα τέλη του 1980, και που σταδιακά διαδόθηκε στα πανεπιστήμια, για να συναντήσει την αφύπνιση του Woke στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όταν ξέσπασε το MeToo το 2017, η διατομεακότητα ήταν η βάση πάνω στην οποία απαιτήθηκε οι γυναίκες που ισχυρίζονταν ότι δέχθηκαν σεξουαλική επίθεση, να γίνουν πιστευτές. Ωστόσο, μπορεί και οι ίδιες οι γυναίκες να γίνουν καταπιεστές για κάποιον χαμηλά στην ιεραρχία.

Η διατομεακότητα βάζει τις ομάδες ταυτότητας στο κατώτερο μέρος της ιεραρχίας, και επομένως οποιοσδήποτε εκφράσει απόψεις που δε συμβαδίζουν με τα πιστεύω τους, σύμφωνα πάντα με τα κριτήρια των οπαδών του Woke, γίνεται καταπιεστής, ιδιαίτερα αν πρόκειται για λευκό άτομο, και μάλιστα πλούσιο. Όπως αναφέραμε παραπάνω, το κίνημα Woke διαδόθηκε με την ταχύτητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αρκεί να εκφράσει κανείς μια άποψη, με την οποία μερίδα των χρηστών δεν συμφωνεί, ή αποδίδει σε αυτήν νοήματα που εξ αρχής δεν υφίσταντο, και διάφοροι ακτιβιστές που θεωρούν τον εαυτό τους καλό, ευγενικό και προοδευτικό εξαπολύουν επιθέσεις προς το πρόσωπο που εξέφρασε την άποψη αυτή, θεωρώντας ότι έχουν το δικαίωμα να αστυνομεύουν τον λόγο του, κατηγορώντας το για μίσος, και ξεσηκώνοντας τον δημόσιο χλευασμό εναντίον του.

Το κίνημα της αφύπνισης απέκτησε ισχύ λόγω της βασικής ιδέας της δικαιοσύνης, με την οποία κανείς δεν μπορεί να διαφωνήσει, αλλά στην πράξη είναι ατίθασο και πρόθυμο να δεχτεί μόνο εξτρεμιστικές θέσεις. Δεν υπάρχει μετριοπάθεια: θεωρεί ότι είναι καλό να είναι κανείς όλο και πιο αφυπνισμένος, και είναι καλό να βλέπει κανείς παντού την αδικία. Αν κάποιος επισημάνει ότι υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες στο περιβάλλον που μετριάζουν την αδικία, τότε είναι αφελής και συμπλέει με το κατεστημένο. Κυριαρχεί και στον πραγματικό κόσμο, όταν συμβεί κάποιο αρκετά σοκαριστικό γεγονός, όπως ήταν η δολοφονία του George Floyd στις ΗΠΑ, αλλά όταν ο θυμός διαλύεται, χάνει τη γοητεία του, γιατί απαιτεί την καταστροφή κανόνων χάρη στους οποίους λειτουργούν οι πολιτισμένες κοινωνίες. Και όσοι βρέθηκαν να αμφιταλαντεύονται για το αν το κίνημα της αφύπνισης ορθώς διεκδικεί όσα διεκδικεί, βλέπουν τότε ότι στην πραγματικότητα πρόκειται για μια μη πρακτική και αδύνατη θεραπεία για την κοινωνία.

Η ιδεολογία του Woke θέλει να εξαναγκάσει τις αντίθετες απόψεις στη σιωπή και να ακυρώσει κοινωνικά τους ανθρώπους με τις απόψεις των οποίων διαφωνεί. Επιπλέον, όπως συνέβη και με το MeToo, η νοοτροπία αυτή συνοδεύεται από απαιτήσεις να εξοστρακιστούν όσοι θεωρεί ότι «αμάρτησαν». Πρώτα απαιτεί να απολογηθούν όσοι εκφράζουν αντίθετες απόψεις, και όταν η απολογία τελικά προσφέρεται, η μορφή της δεν θεωρείται ποτέ αρκετά ικανοποιητική. Οι οπαδοί των ιδεολογιών αυτών, από την άλλη πλευρά, δεν προσδιορίζουν ακριβώς ποια μορφή κάνουν αποδεκτή, και επομένως καμία απολογία δεν γίνεται ποτέ δεκτή.

Τα άτομα που βρίσκονται στο στόχαστρο των επιθέσεών τους δεν αντιμετωπίζουν μόνο τη δημόσια ταπείνωση. Με την ορμή που έχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ακόμη και εταιρείες ή και κυβερνήσεις αναγκάζονται να ενεργήσουν εναντίον τέτοιων ατόμων. Ένα παράδειγμα είναι η συγγραφέας της σειράς βιβλίων Harry Potter, η J.K. Rowlings, που αντιμετώπισε ένα τεράστιο κύμα αναίτιων επιθέσεων στο twitter, όταν εξέφρασε τις απόψεις της, αλλά εδώ η διαφορά έγκειται στο ότι πρόκειται για μια πλούσια συγγραφέα, που τα βιβλία της είναι σε μεγάλη ζήτηση και επομένως μπορεί να αντέξει αυτή την κουλτούρα του εξοστρακισμού. Υπάρχουν όμως και τόσοι άλλοι άνθρωποι που υπέστησαν μόνιμη ζημιά, όταν αποκλείστηκαν εφ’ όρου ζωής από δημόσιες εκδηλώσεις επειδή κάτι από το παρελθόν τους έγινε αντιληπτό σήμερα από το διαδικτυακό κίνημα Woke. Η τιμωρία που υπέστησαν δεν έχει αναλογικότητα: Περισσότερο και λιγότερο σοβαροί «αντίπαλοι» της ιδεολογίας Woke αμαυρώνονται και εξαναγκάζονται στην εξορία, ακόμη και στην ανεργία. Μέσα στο κλίμα αυτό, και με τους οπαδούς του Woke να φτάνουν στα άκρα απαιτώντας και καταφέρνοντας ακόμη και την απόλυση από τη θέση εργασίας τους καθηγητών πανεπιστημίων και άλλων, πέρα από την ψυχική οδύνη που προκαλούν από τις μαζικές λεκτικές επιθέσεις και πιέσεις τους, γίνεται εξαιρετικά επικίνδυνο, ιδιαίτερα για ανθρώπους του πνεύματος, να εκφράσουν οτιδήποτε αντίθετο με τους Woke. Συντάκτες, δημοσιογράφοι, στελέχη επιχειρήσεων και διασημότητες – ουσιαστικά οποιοσδήποτε εκτίθεται στις δημόσιες διαδικτυακές πλατφόρμες -  πρέπει να φοβάται ότι, αν κάνει ένα λάθος βήμα, δε θα επανέλθει ποτέ.

Το σενάριο αυτό είναι πραγματικά ανθυγιεινό τόσο για μεμονωμένους ανθρώπους, όσο και για την κοινωνία γενικότερα, διότι εκείνο που συγκρατεί και διατηρεί τον πολιτισμό μας είναι μια σειρά από επιτυχείς συζητήσεις. Αν δεν μπορούμε να συζητάμε μεταξύ μας, αλλά επικρατεί η βία, δεν μπορεί να υπάρξει πρόοδος. Θα πρέπει να επιλέξουμε, λοιπόν: Βία ή συζήτηση;

Από το περιοδικο Ανοιχτοί Ορίζοντες τευχ.1129\Μαιος-Ιουνιος 2021

Πηγή