Ένας θησαυρός κρύβεται στο ελληνορθόδοξο κοιμητήριο στο Λιβόρνο | Χρήστος Ζαμπακόλας

Ένας θησαυρός κρύβεται στο ελληνορθόδοξο κοιμητήριο στο Λιβόρνο | Χρήστος Ζαμπακόλας

___

Ο διδάκτωρ Αρχειονομίας του Ιονίου Πανεστημίου Χρήστος Ζαμπακόλας κατέγραψε όλες τις επιγραφές των περίπου 250 τάφων των Ελλήνων στην πόλη της Τοσκάνης, εκ των οποίων πολλοί αποτελούν εξαιρετικά δείγματα ταφικής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής τέχνης

Μια έρευνα και μια καταγραφή των Ελλήνων που έζησαν και μεγαλούργησαν από τον 16ο αιώνα μέχρι σήμερα

___

Εμείς οι Έλληνες νιώθουμε ένα σκίρτημα υπερηφάνειας όταν μαθαίνουμε ιστορίες για συμπατριώτες μας που άφησαν ένα δυνατό αποτύπωμα στον κόσμο. Αυτό συμβαίνει φυσικά σε κάθε λαό. Εκτός όμως από το καμάρι για τα κατορθώματα των προγόνων μας, σιγοκαίει κι ένας πόνος πως σήμερα, λιγοστεύει η παλιά φλόγα που θα έσπρωχνε το γένος μας ν' αφήσει ένα γόνιμο ίχνος στον πλανήτη. Αφορμή γι αυτές τις σκέψεις αποτέλεσε μια ενδιαφέρουσα έρευνα του επιστήμονα κ. Χρήστου Ζαμπακόλα, ο οποίος είχε την αποστολή να καταγράψει όλες τις επιγραφές των τάφων των Ελλήνων που βρίσκονται θαμμένοι στο κοιμητήριο του Λιβόρνου. Το Λιβόρνο είναι μια όμορφη και ήσυχη πόλη στην Βόρειο Ιταλία στην πανέμορφη Τοσκάνη και μένει σχεδόν άγνωστη στο ευρύ τουριστικό κοινό.

Ωστόσο, από τον 16ο αιώνα κατοικούσαν στο Λιβόρνο πολλοί Έλληνες, οι οποίοι μετέτρεψαν το λιμάνι του σε εμπορικό κέντρο που σίτιζε με σιτάρι την Ιταλία και άλλες γειτονικές χώρες. Ο κ. Ζαμπακόλας διδάκτωρ αρχειονομίας του Ιονίου Πανεπιστημίου μας αναφέρει πώς οδηγήθηκε στην αποστολή της καταγραφής των τάφων:

«Aναμείχθηκα το 2019, όταν το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και μεταβυζαντινών σπουδών Βενετίας, στο οποίο και ανήκει σήμερα το Ελληνορθόδοξο Κοιμητήριο του Λιβόρνου, μου ανέθεσε μια αποστολή για την καταγραφή όλων των επιτάφιων επιγραφών που βρίσκονται στους τάφους-μνημεία του Κοιμητηρίου του Λιβόρνου. Η ανάγκη να γνωρίζουμε τι έχουμε στο Λιβόρνο, οδήγησε σε αυτή την αποστολή το 2019, η οποία ήταν μια υπέροχη ερευνητική εμπειρία.

Όταν αναφερόμαστε σε επιγραφές τάφων δεν εννοούμε μόνο το όνομα, τον τόπο καταγωγής και τις ημερομηνίες γέννησης και θανάτου αλλά και φράσεις, αρχαία ρητά και περιγραφές της ζωής των ανθρώπων με ποικίλο ενδιαφέρον.»

Η περιοχή που βρίσκεται το κοιμητήριο είναι ιδανική, ωστόσο οι τάφοι βαραίνουν από την φθορά του χρόνου. Αυτή η καταγραφή αποτελεί και το πρώτο βήμα για να συντηρηθούν. Ο κ. Ζαμπακόλας έχοντας επισκεφθεί πολλές φορές τον τόπο, περιγράφει:

«Είναι ένας εξαιρετικός χώρος, στις παρυφές της πόλης του Λιβόρνου, αρκετά μεγάλος σε έκταση γύρω από τον ναό της κοιμήσεως της Θεοτόκου με πολύ πράσινο και πάρα πολλά δέντρα. Οι τάφοι γενικά βρίσκονται σε καλή κατάσταση αλλά χρήζουν άμεσης συντήρησης για να μπορέσουν να διασωθούν από τη φθορά του χρόνου και σε κάποιο δεύτερο βήμα να είναι επισκέψιμοι κάτι το οποίο έχει προγραμματιστεί να συμβεί.»

Το ενδιαφέρον είναι ότι οι τάφοι αυτοί αποτελούν έργα τέχνης και δείχνουν εκτός από την εμπορική, και την καλλιτεχνική ανάπτυξη των Ελλήνων της εποχής. Ο κ. Ζαμπακόλας θα μας πει:

 

«Καταρχήν, στο κοιμητήριο του Λιβόρνου έχουμε περίπου 250 τάφους οι οποίοι εκπροσωπούν όλες τις κοινωνικές τάξεις των Ελλήνων του Λιβόρνου που ζούσαν στην εποχή του 19^ου αιώνα έως και τα μέσα του 20^ου. Υπάρχουν οι απλοί επιδαπέδιοι τάφοι, αλλά το εντυπωσιακό είναι πως μεγάλος αριθμός των τάφων είναι εξαιρετικά δείγματα ταφικής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής επηρεασμένα από την ελληνική τέχνη, καθώς βρίσκουμε μνημεία σε σχήμα μικρών αρχαίων ναών και σε εντυπωσιακά μεγέθη. Υπάρχουν επίσης σαρκοφάγοι με ολόγλυφες και ανάγλυφες προτομές.»

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι κάποιοι Έλληνες άδραξαν την ευκαιρία να εξελιχθούν εμπορικά σε μια σημαντική στιγμή της ιστορίας του Λιβόρνου αλλά και των γειτονικών χωρών, όταν δημιουργήθηκε η ανάγκη για μεταφορές τροφίμων και δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες. Ο κ. Ζαμπακόλας μας δίνει σημαντικές πληροφορίες:

 «Το Λιβόρνο αναπτύχθηκε χάρη στην προνοητικότητα των Μεδίκων της Φλωρεντίας, όταν τον 16^ο αιώνα ήθελαν να κάνουν το Λιβόρνο ένα σημαντικό λιμάνι. Αφού έφτιαξαν το λιμάνι, απηύθυναν μια πρόσκληση προς όλους τους εμπόρους για να εγκατασταθούν σε αυτό ελεύθερα, χωρίς να πληρώνουν δασμούς και χωρίς να υπάρχουν περιορισμοί στο θρήσκευμά τους. Στη συνέχεια έφτιαξαν εγκαταστάσεις και δομές σημαντικές για τους εμπόρους, δημιουργώντας έτσι το κατάλληλο κλίμα ώστε να εγκατασταθούν στο Λιβόρνο πάρα πολλοί έμποροι.

Οι Έλληνες είχαν πάει από τα μέσα του 16^ου αιώνα, αλλά το κύμα κορυφώθηκε τον 17^ο αιώνα. Στην αρχή έκαναν το διαμετακομιστικό εμπόριο καθώς ήταν Έλληνες από τα νησιά του Αιγαίου, του Ιονίου και των δυτικών παράλιων της Ελλάδας και στη συνέχεια το ελληνικό στοιχείο της πόλης ενισχύθηκε από το δεύτερο κύμα Ελλήνων που ακολούθησε την καταστροφή της Χίου το 1822. Τότε συναντάμε πολλές μεγάλες οικογένειες εμπόρων (Σκαραμαγκά, Ροδοκανάκη, Μαυροκορδάτου). Το εμπόριο σιτηρών, με κέντρο το λιμάνι του Λιβόρνου, το κρατούν πλέον οι Έλληνες.»

«Τα μνημεία γενικά βρίσκονται σε καλή κατάσταση αλλά χρήζουν άμεσης συντήρησης για να μπορέσουν να διασωθούν από το φθορά του χρόνου και σε κάποιο δεύτερο βήμα να είναι επισκέψιμα, κάτι το οποίο έχει προγραμματιστεί να συμβεί», αναφέρει ο ερευνητής

Στην ταφική αρχιτεκτονική των μνημείων στο Λιβόρνο, καταγράφεται η ιστορία των πατριωτών μας και, όπως συμβαίνει πάντα, τέτοιου είδους υλικό μπαίνει στο αρχείο της παγκόσμιας ιστορίας. Ο ίδιος ο ερευνητής της αποστολής, μας παρουσιάζει μέρος της καταγραφής του:

«Σε πολλά μνημεία βρίσκουμε και στοιχεία της επαγγελματικής σταδιοδρομίας αυτών των ανθρώπων. Για παράδειγμα, σε ορισμένους τάφους συναντάμε ανάγλυφα πλοίων φορτωμένων με εμπορεύματα, πράγμα που μας παραπέμπει άμεσα σε εμπόρους. Σ' ένα συγκεκριμένο εντυπωσιακό μνημείο έχουμε δεμάτια με στάχι που παραπέμπει στο σιτάρι. Παράλληλα, υπάρχουν και αλληγορικές απεικονίσεις διαφόρων πόλεων της Οδησσού, του Λιβόρνου, που δείχνουν τους εμπορικούς σταθμούς που είχαν εγκατασταθεί οι Έλληνες της εποχής.»

Η μεγάλη συνεισφορά στην Επανάσταση, οι ευεργέτες, οι έμποροι και οι άνθρωποι της τέχνης που έζησαν στο ιταλικό λιμάνι

Εν τω μεταξύ, η συνεισφορά των Ελλήνων του Λιβόρνου στην επανάσταση του 1821 ήταν καίρια όσον αφορά στην αφύπνιση των Ελλήνων:

«Οι έμποροι χρηματοδότησαν πολλά βιβλία που γράφτηκαν στο Λιβόρνο, όπως και την λειτουργία σχολείων στην πατρίδα τους. Με την έναρξη της επανάστασης έστελναν χρήματα για την περίθαλψη ορφανών και το σημαντικότερο, στο Λιβόρνο και κυρίως στην Πίζα υπήρχε ένας κύκλος Ελλήνων που δούλευαν για την Ελληνική Επανάσταση. Ο Ιγνάτιος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση, από το 1815 μέχρι και το θάνατο του το 1828 βρισκόταν στη Πίζα και δούλευε για τον ξεσηκωμό των Ελλήνων. Έχει ενταφιασθεί στο κοιμητήριο εντός του ναού του κοιμητηρίου του Λιβόρνου.»

Με την έρευνα του στο Κοιμητήριο του Λιβόρνου ο κ. Ζαμπακόλας ανακάλυψε επιφανείς Έλληνες, ευεργέτες, εμπόρους και ανθρώπους της τέχνης που έζησαν στο Ιταλικό λιμάνι. Ενδεικτικά αναφέρει:

«Ο Θεαγένης Χαρίσης και η οικογένεια του ήταν έμποροι από την Κοζάνη. Ήταν έμποροι σιτηρών και ο ίδιος ο Θεαγένης Χαρίσης είναι γνωστός στο ευρύ κοινό από το Θεαγένειο Νοσοκομείο για το οποίο άφησε ένα τεράστιο κληροδότημα στη Θεσσαλονίκη. Βρίσκεται ενταφιασμένος σε ένα πολύ ωραίο μνημείο, όπου υπάρχει ένα ολόγλυφο γλυπτό γυναικείας μορφής, που πρέπει να είναι κάποιο μέλος της οικογένειάς του.

Έζησε και τάφηκε στο Λιβόρνο η Αγγελική Πάλλη, η οποία είχε Ηπειρωτική καταγωγή και ήταν μια προσωπικότητα του 19ου αιώνα που είχε ασχοληθεί με την ποίηση, έχοντας γράψει πολλά ποιήματα στον χώρο της Ιταλίας. Μεταξύ των ποιημάτων της, συγκαταλέγεται και ένας ύμνος στα ελληνικά προς τον Λόρδο Μπάιρον, ο οποίος, ως γνωστόν, είχε πάει στην Ελλάδα να πολεμήσει.

Εντυπωσιακά επίσης είναι τα ταφικά μνημεία όπου είναι θαμμένα μέλη οικογενειών των πλούσιων εμπόρων που ήρθαν από τη Χίο, όπως της οικογένειας Σκαραμαγκά, Ροδοκανάκη και Μαυροκορδάτου.

Έχουμε και τάφους της οικογένειας των Τοσίτσα από το Μέτσοβο, οι οποίοι έκαναν εμπόριο σιτηρών με έδρα την Αλεξάνδρεια και πολλά μέλη της οικογένειας εγκαταστάθηκαν εν τέλει στο Λιβόρνο, όπου και απεβίωσαν.

Εκτός από τους εντυπωσιακούς μνημειακούς τάφους έχουν μεγάλη σημασία και οι απλοί επιδαπέδιοι τάφοι των ανωνύμων Ελλήνων, οι οποίοι έφτασαν στο Λιβόρνο για την αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής.»

'Οπως πάντα οι πόλεμοι καταστρέφουν τη ζωή και αφανίζουν τις καλές προοπτικές των λαών. Έτσι ο Β' παγκόσμιος πόλεμος ανέτρεψε μαζί με την ειρήνη, την εμπορική και πνευματική ευημερία πoυ ανέπτυξαν μεταξύ άλλων και οι Έλληνες στο βορρά της Ιταλίας, στο λιμάνι του Λιβόρνου. Ο κ. Ζαμπακόλας περιγράφει:

«Το Κοιμητήριο του Λιβόρνου είναι το σημαντικότερο απομεινάρι της ελληνικής άνθισης, αφού η πόλη βομβαρδίστηκε κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και καταστράφηκε ένα μεγάλο μέρος της. Η ελληνική κοινότητα είχε την εκκλησία της Αγίας Τριάδας, η οποία καταστράφηκε και δεν ξαναχτίστηκε. Βομβαρδίστηκαν ανάμεσα σε άλλα και τα κοινοτικά κτίρια των Ελλήνων. Το μόνο αξιόλογο μνημείο που απέμεινε ήταν το Κοιμητήριο.»

Η ίδρυση του συλλόγου και η ανάδειξη του ελληνικού στοιχείου

Ωστόσο τα απομεινάρια των Ελλήνων ρίζωσαν στη συνείδηση των κατοίκων του Λιβόρνου και έτσι ο σημερινός επισκέπτης θα δει ονόματα Ελλήνων δοσμένα στις οδούς της πόλης και άλλα ακόμη που εμποδίζουν τη λήθη:

«Σήμερα ό,τι θυμίζει εκείνο το παρελθόν είναι ονόματα επιφανών Ελλήνων σε κάποιους δρόμους της πόλης, όπως και τα ονόματα εμβληματικών οικογενειών δοσμένα σε διάφορα εντυπωσιακά κτήρια που σήμερα έχουν περάσει σε εταιρίες ή στον Δήμο. Από εκείνη την εποχή παρέμειναν και τα ονόματα ελληνικής προέλευσης, που έχουν ορισμένοι Ιταλοί σήμερα.»

Είναι νόμος πως ό,τι προσφέρθηκε στο παρελθόν υγιώς, έχει την τάση να διατηρείται στον χρόνο, έστω και με απώλειες. Έτσι σήμερα ο Δήμος του Λιβόρνου δίνει μεγάλη έμφαση στην ανάπτυξη και στην προβολή του ελληνορθόδοξου κοιμητηρίου της πόλης. Μάλιστα το Ελληνικό ινστιτούτο της Βενετίας βρίσκεται σε συνεργασία με τον Δήμο και o κ. Ζαμπακόλας δείχνει αισιόδοξος:

«Στο Λιβόρνο σήμερα, εκτός από το ενδιαφέρον από την πλευρά του Δήμου, έχει ιδρυθεί ένας σύλλογος ο "Borgo dei Greci" που πήρε το όνομα από την περιοχή που είχαν εγκατασταθεί οι πρώτοι Έλληνες. Αυτός ο σύλλογος ασχολείται με την ανάδειξη του ελληνικού στοιχείου στην πόλη του Λιβόρνου. Μετέφρασε το βιβλίο της κυρίας Βλάμη για τους Έλληνες του Λιβόρνου στα ιταλικά για να είναι προσβάσιμο σε Ιταλούς ερευνητές και αναγνώστες. Πραγματοποίησε ένα μεγάλο συνέδριο τον Οκτώβριο του 2021 για να αναδειχθούν διάφορες πτυχές της ελληνικής παρουσίας. Τα μέλη του συλλόγου είναι κυρίως Ιταλοί και λίγοι Έλληνες».

* * *

Οι πρόγονοι των Ελλήνων στο Λιβόρνο, αλλά και αλλού στον κόσμο, στο σύνολό τους, είχαν την οξυδέρκεια να δημιουργούν μια πραγματικότητα καθόλου αμελητέα. Είναι παρήγορο πως σήμερα, ακόμη κι αν αυτό δεν προβάλλεται, εξακολουθούν να υπάρχουν ερευνητές, όπως ο διδάκτωρ  αρχειονομίας κ. Χρήστος Ζαμπακόλας,  οι οποίοι, με ειδική γνώση και τη συμβολή φορέων, ξεθάβουν θησαυρούς που πλουτίζουν την επιστημονική κοινότητα, αλλά και εξασφαλίζουν μια συνέχεια στην ελληνική Ιστορία.

___________

Σοφία Χατζή
δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
Ορθόδοξη Αλήθεια, 16.03.2022
 
ακούστε σχετική ραδιοφωνική συνέντευξη