ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΥΣΣΗΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ
Λαμπρός κρίκος στη χρυσή αλυσίδα των Μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας είναι ο συγγραφέας του «Βίου της Οσίας Μακρίνας», αδελφός της, Άγιος Γρηγόριος Επίσκοπος Νύσσης, που η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του σήμερα 10 Ιανουαρίου. Διακρίνεται για το βαθύ θεολογικό και φιλοσοφικό του στοχασμό, τη ρητορική του δεινότητα και τη γλυκύτητα του ύφους του. «Την δε φράσιν, ει τις άλλος ρητόρων, λαμπρός και ηδονής ωσίν-στα αυτιά-αποστάζων», και αλλού, «το δε κάλλος του λόγου και η σύγκρατος-σύνθετη- λαμπρότης, γλυκύτητι κανταύθα διαπρεπώς επιδείκνυται»-Μ. Φώτιος, Βιβλιοθήκη, παρ. 6,7. Από κάποια στιγμή και εξής, αναδεικνύεται αληθινό διαμάντι της ορθής πίστης, και βασικός υπερασπιστής της εναντίον των, Ευνομίου και Απολλιναρίου, και βέβαια των Πνευματομάχων. Πράγμα που λαμβάνοντας υπόψη ο Μέγας Θεοδόσιος τον όρισε «μέτρο και κριτήριο της ορθοδοξίας για όλους», η 3η Οικουμενική Σύνοδος-Έφεσος 431-τον χαρακτήρισε, «άνδρα μετά τον αδελφόν δεύτερον εν τε λόγοις και τρόποις», και η 7η Οικουμενική Σύνοδος-Νίκαια 787-επισφράγισε τα ανωτέρω ονομάζοντάς τον, «Πατέρα των Πατέρων»-«Πατήρ πατέρων παρά πάντων ονομαζόμενος».
Ο Γρηγόριος γεννήθηκε στη
Νεοκαισάρεια του Πόντου το έτος 335, και είναι ο τέταρτος στη σειρά άγιος βλαστός-Μακρίνα
328, Βασίλειος 330, Ναυκράτιος 332, Γρηγόριος 335, Πέτρος Σεβαστείας,
340-ανάμεσα στα εννιά ή δέκα παιδιά του λίαν ευκατάστατου, όσο και ευσεβούς
ζεύγους του διακεκριμένου ρήτορα-δάσκαλος της ρητορικής και
συνήγορος-Βασιλείου, και της λογίας συζύγου του Εμμέλειας. Ζεύγους γαλουχημένου
χριστιανικά στις αντίστοιχες πατρικές οικογένειες, από μεταλαμπάδευση άμεσης
εμπειρίας ακλόνητης πίστης, μαρτυρημένης γενναία στο διωγμό του Μαξιμίνου-311.
Προεξάρχουσα μορφή εδώ, η αξιοσέβαστη από την πλευρά του πατέρα γιαγιά Μακρίνα,
μαθήτρια Αγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας του θαυματουργού. Η οποία, όπως
βεβαιώνει στο όνομα όλων ο Μ. Βασίλειος, κράτησε αλληλοδιάδοχα στη θερμή της
αγκαλιά αυτά τα εγγόνια της και τα γαλούχησε με το γάλα της φλογερής πίστης
της-«Ανατραφήκαμε έχοντας για παραμάνα τη μακάρια και ξακουστή γιαγιά μας
Μακρίνα … που νήπια ακόμα μας γαλουχούσε και μας μόρφωνε με τις αλήθειες της
πίστης»-Επιστολή 204.
Ο Γρηγόριος διδάχτηκε τα
πρώτα γράμματα και τα εγκύκλια από την αδελφή του Μακρίνα-«την ονομάζει
σπουδαίο δάσκαλο της νεότητάς του και οι αναμνήσεις του γι αυτήν είναι γεμάτες
ευγνωμοσύνη»-π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ-και από τον αδελφό του Μ. Βασίλειο, έλαβε
αργότερα μαθήματα ρητορικής. Από τούτο, του έτρεφε βαθύ σεβασμό, και τον
αποκαλούσε, «πατέρα και διδάσκαλό του»-«Πατρὸς δε εμού και διδασκάλου του
θαυμαστού Βασιλείου»-Επιστολή 13. Ενώ για την μετά ταύτα πνευματική και
θεολογική συγκρότηση του αγίου αδερφού του, όχι λιγότερο, για το μεγάλο και
δυναμικό κοινωνικό έργο του τον θαύμαζε απεριόριστα, έφτασε μάλιστα να τον
θεωρεί, «ίσο με τους Αποστόλους, που απλώς ήρθε πολύ αργότερα»-π. Γ. Φλορόφσκυ.
Κατόπιν, γράφει ο Καθηγητής της Πατρολογίας Δημήτριος Μπαλάνος θα σπούδασε σε
κάποια «από τις ακμάζουσες τότε φιλοσοφικές σχολές, αλλά δε γνωρίζουμε πού».
Έχοντας κλίση στο ιερατικό
λειτούργημα προχειρίστηκε Αναγνώστης. Φαίνεται όμως ότι το επάγγελμα του ρήτορα
τον γοήτευε πιο πολύ. Γι αυτό το ασκούσε
παράλληλα, και αργότερα σχεδόν αποκλειστικά, πράγμα για το οποίο τον ελέγχει ο
Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος αυστηρά. Προτιμάς, του λέει, «την άδοξον
ευδοξίαν»-την κοινωνική καταξίωση που του παρείχε το επάγγελμα του
συνηγόρου-αφού πιο πολύ σου αρέσει να σε προσφωνούν ρήτορα παρά
χριστιανό-«ρήτωρ ακούειν μάλλον ή χριστιανός»-επιστ.11. Παρά ταύτα εκείνος και
συνέχισε και ανοίχτηκε σε εντατική σπουδή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας με
προτίμηση στον Πλάτωνα, και τον Πλωτίνο, και από τους χριστιανούς στον Ωριγένη,
η διδασκαλία του οποίου τον επηρέασε πέραν του δέοντος. Κατάλαβε όμως το λάθος
του, και άλλαξε πορεία, ύστερα από επιστολική παρέμβαση του Μ. Βασιλείου, που
ποτέ δεν έπαψε να τιμά και να θαυμάζει !
Αλλά ! Και να του παρέχει
πράγματα, ιδιαίτερα όταν μετά την εκλογή του ως Μητροπολίτη Καισαρείας της
Καππαδοκίας-370-με ποιμαντική ευθύνη σε όλη αυτή την ευρεία περιφέρεια, τον
υποχρέωσε στα πλαίσια των σχεδιασμών του να δεχτεί να τον χειροτονήσει Επίσκοπο
της μικρής πόλης Νύσσας, που όμως βρισκόταν στον κομβικό δρόμο
Καισαρείας-Άγκυρας. «Κατά πάσαν ανάγκην υποδέξασθαι την λειτουργίαν εκβιασθείς»-Επιστολή
225 Μ. Βασιλείου. Βέβαια, δεν περίμενε ότι γρήγορα θα βρισκόταν στη δύσκολη
θέση και να τον επιπλήττει, ότι «δε δείχνει την πρέπουσα σε Επίσκοπο, μάλιστα
σε τόσο δύσκολα χρόνια στάση και συμπεριφορά»-Επιστολή 58. Καθώς, μετά το
θάνατο του Μ. Κωνσταντίνου-337-με την αυταρχική υποστήριξη ως το 361 του γιου
και διαδόχου του Κωνστάντιου, ως το 363 Ιουλιανού του Παραβάτη, και ως το 378
του Ουάλη, ο Αρειανισμός κυριολεκτικά αλώνιζε στην Ανατολή ! Άλλωστε τα μέτρα
του τελευταίου χτύπησαν και το Γρηγόριο, που καθαιρέθηκε και εξορίστηκε, αλλά
μετά το θάνατό του, επανήλθε στην έδρα του θριαμβευτικά, πλην και
ανασυνταγμένος πνευματικά-«αθρόως ανεφάνη δήμος, κύκλω περί ημών πεπυκνωμένος,
ως μηδέ κατελθείν του οχήματος εύπορον είναι»-Επιστ. 6.
Αυτό δείχνουν και τα χρόνια
που ακολουθούν ως το θάνατό του-394-που ως συνεχιστής του γενικού
αντί-αιρετικού αγώνα του αδελφού του Μ. Βασιλείου, κάνει από αισθητή μέχρι
κυρίαρχη και αποφασιστική τη θεολογική συμβολή και πνευματική παρουσία του στη
ζωή της Εκκλησίας. Έτσι το Φθινόπωρο του 379 μετέχει στην κατά του Απολιναρίου
Λαοδικείας Σύνοδο της Αντιόχειας, και με εντολή της πηγαίνει να ρυθμίσει θέματα
της Εκκλησίας στην Αραβία και τον Πόντο. Δυο χρόνια μετά, 381 μετέχει στη 2η
Οικουμενική Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης, που καταδίκασε την αίρεση του
Επισκόπου της Μακεδονίου, και ψήφισε το περί Αγίου Πνεύματος όγδοο και τα άλλα
τέσσερα άρθρα του Συμβόλου της πίστεως. Στην ίδια Σύνοδο εκφώνησε τον επικήδειο
στον αποθανόντα Πρόεδρό της, πρόμαχο της ορθόδοξης πίστης Μελέτιο, Επίσκοπο
Αντιοχείας. Τότε είναι που ο Μ. Θεοδόσιος όρισε με Νόμο ως μέτρο Ορθοδοξίας για
την ευρεία περιοχή του Πόντου τη συμφωνία με τη διδασκαλία του Γρηγορίου-«να
θεωρούνται αιρετικοί όσοι δε βρίσκονται σε εκκλησιαστική κοινωνία με το Γρηγόριο
Νύσσης και άλλους δυο Επισκόπους»-Θεοδ. Κωδ. 16,1,3.
Αυτά αρκούν, για να καταλάβουμε ότι, η αναδειχθείσα στο μεταξύ από το σπουδαίο συγγραφικό έργο του μεγάλη θεολογική και φιλοσοφική του μόρφωση, η από τούτο μεγάλη συμβολή του στην καταπολέμηση επικίνδυνων παραλλαγών της αίρεσης του Αρειανισμού, που φύτρωναν τότε σαν μανιτάρια, ως ένα βαθμό και το ότι ήταν αδελφός του Μ. Βασιλείου συντέλεσαν στο να φτάσει τα δεκαπέντε τελευταία χρόνια της επίγειας ζωής του στο κατακόρυφο το κύρος του στην Εκκλησία.
Το συγγραφικό έργο του.
Το συγγραφικό έργο που
κατέθεσε ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης ως πνευματικό θησαυρό στην Εκκλησία των
αιώνων είναι μεγάλο, πολύπλευρο, γόνιμο, έχει βάθος, και δυναμική. Καλύπτει
τους, ερμηνευτικό, δογματικό, και
ασκητικό-πρακτικό θεολογικούς τομείς, ενώ έχουν μεγάλη αξία πολλοί
«Λόγοι» του-π.χ. ο «κατά των τοκογλύφων»-και όχι μικρότερη κάποιες από τις 29
σωζόμενες «Επιστολές» του-π.χ. «Για τις αποδημίες στους Αγίους Τόπους», «Στον
Επίσκοπο Μελιτηνής Λητόιο»-ως θα φανεί από τη συνοπτική ενημέρωση που
ακολουθεί.
Έτσι. α/ στον Ερμηνευτικό τομέα, σημαντικά είναι: 1. «Περί της κατασκευής
του ανθρώπου», που έγραψε λίγο μετά το θάνατο του Μ. Βασιλείου και συμπληρώνει
τις περίφημες ομιλίες εκείνου στην Εξαήμερη Δημιουργία. 2. «Απολογητικός στην
Εξαήμερο», όπου λύνει απορίες και ερμηνεύει κάποια δύσκολα σημεία της. 3.
«Δεκαπέντε ερμηνευτικές Ομιλίες στο Άσμα Ασμάτων», με υψηλή συμβολική αναγωγή,
που αφιερώνει στη λαμπρή Διακόνισσα Ολυμπιάδα. 4. Οκτώ «Ομιλίες στον
Εκκλησιαστή». 5. Οκτώ «Λόγοι στους Μακαρισμούς» κ.α. β/ Στο Δογματικό τομέα. 1. «Λόγοι αντιρρητικοί κατά Ευνομίου», που
έγραψε ύστερα από παρακίνηση του αδελφού του Πέτρου, και επέρχεται καταπέλτης
εναντίον των κακοδοξιών του Επίσκοπου Κυζίκου Ευνομίου. Σχολιάζω παρενθετικά.
Άρειος, Μακεδόνιος, Απολινάριος, Ευνόμιος, Νεστόριος, Ευτυχής, κληρικοί όλοι
προκαλούσαν, και προκαλούν ως σήμερα μεγάλα ή μικρότερα προβλήματα στην
Εκκλησία, «Κύριε ελέησον» ! 2. «Λόγος αντιρρητικός στον Απολινάριο». 3. «Λόγος
Κατηχητικός Μέγας», που είναι η πρώτη αξιόλογη συστηματική έκθεση της
χριστιανικής πίστης μετά το «περί Αρχών» του Ωριγένη. 4. «Μακρίνεια, ή για την ψυχή και την
ανάσταση των νεκρών», έργο όχι άσχετο με το έργο του Πλάτωνα, «Φαιδων», όπου όμως
καταθέτει καθαρά χριστιανικές θέσεις συζητώντας με την αδερφή του Μακρίνα, λίγο
πριν την κοίμησή της… γ/ Στον Ασκητικό-Πρακτικό τομέα. 1. «Η αξία
του παρθενικού βίου», όπου εκθέτει θαυμάσια την υψηλή προοπτική της ασκητικής
βιωτής, από κοντά και τη λύπη του, που δεν ανοίχτηκε στο δρόμο της. και. 2. «Στο
βίο της Οσίας Μακρίνας»-σε νεοελληνική απόδοση στο βιβλίο μου «ΔΙΠΤΥΧΟ-Το
Μοναστήρι των Αγίων Πάντων Σπετσών ...»,Έκδοση Ι.Μ. Ύδρας, Σπετσών … Πειραιάς
2016. δ/ Στους Λόγους του που είναι δογματικοί, εορταστικοί,
εγκωμιαστικοί, επιτάφιοι και ηθικοί, θαυμάζεται η ρητορική του δεινότητα, που
υπολείπεται εκείνης του αδελφού του Μ. Βασιλείου και του Αγίου Γρηγορίου του
Ναζιανζηνού και Θεολόγου. Αναφέρω όμως για τα μεστά του νοήματα, και όχι λίγο
επίκαιρο τον. «Εναντίον των τοκογλύφων». Όπου, χαρακτηρίζει τους τόκους, «τα
μοχθηρά των δανειζόντων τέκνα», και ζητεί από τους πιστούς να μισήσουν, «τον
καπηλικόν τρόπον», ως αληθινοί χριστιανοί, να αγαπήσουν «ανθρώπους και μη το
αργύριον», να αποκηρύξουν την πλεονεξία και τους τόκους και να ανοιχτούν στη
φιλοπτωχία-«Αποτάξαι πλεονασμώ και τόκοις, συντάξαι δε φιλοπτωχία». Τέλος, δ/Από τις 28 σωζόμενες επιστολές του,
μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφερόμενη στις «Ιερές Αποδημίες στους Αγίους
Τόπους». Που, έγραψε μετά την εκπλήρωση του δικού του τάματος να πάει να
προσκυνήσει τους τόπους της «ένσαρκης παρουσίας του Χριστού». Η εμπειρία όμως
που αποκόμισε από όσα είδε και έζησε, και εκεί και κατά το ταξίδι… ήταν κάθε
άλλο παρά αυτή που περίμενε ως Επίσκοπος. Γι αυτό, και διατυπώνει με πολύ
αυστηρότητα ιδιαίτερα αρνητικές θέσεις για το νόημα και τη σκοπιμότητά τους.
«Μια αλλαγή τόπου δε φέρνει το Θεό κοντύτερα. Άσχετα από πού μπορεί να είστε, ο
Κύριος θα έρθει στην ψυχή σας, αν είναι τέτοια, ώστε να μπορεί να κατοικήσει και
να βαδίσει μέσα σας … Η αληθινή Βηθλεέμ
και ο αληθινός Γολγοθάς, και το αληθινό όρος των Ελαιών, και η αληθινή
ανάσταση, όλα βρίσκονται στην καρδιά του ανθρώπου που έχει το Θεό».
Αθανάσιος Κοτταδάκης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου