Οι λοιμικές ασθένειες στον Ελληνικό χώρο Από τον Επικούριο Απόλλωνα και τον Θουκυδίδη στον Κορωνοϊό -

Οι λοιμικές ασθένειες στον Ελληνικό χώρο

Από τον Επικούριο Απόλλωνα και τον Θουκυδίδη στον Κορωνοϊό

Τα όσα βιώνουμε τις τελευταίες εβδομάδες (και στην Ελλάδα), σχετικά με την εξάπλωση του (περίφημου πλέον για τις επιπτώσεις του) Κορωνοϊού  αποτελούν για πολλούς πρωτόγνωρα δεδομένα. Ωστόσο, αν μελετήσουμε την μακραίωνη Ελληνική Ιστορία, θα δούμε ότι δεν είναι πρώτη η φορά που οι κάτοικοι του ελληνικού χώρου έρχονται σε επαφή με τέτοια φαινόμενα. Και με μεγάλες και δραματικές επιπτώσεις.

Επιχειρούμε μία προσέγγιση, μέσα από τις πηγές που διαθέτουμε αλλά και από αξιόλογες πρόσφατες εργασίες (μεταπτυχιακές και διδακτορικές), για να δώσουμε μία εικόνα του φαινομένου. Και να βοηθήσουμε τον αναγνώστη να βγάλει, να εξαγάγει τα δικά του συμπεράσματα.

Η Ιλιάδα και ο Λοιμός των Αχαιών

Είναι εντυπωσιακό πως η Α ραψωδία της «Ιλιάδος» του Ομήρου, του πρώτου μεγάλου ποιήματος του Δυτικού Πολιτισμού, περιγράφει  έναν λοιμό, ένα νόσημα που μοιάζει με πανώλη. Μία νόσος που επιτίθεται στους Αχαιούς, κατόπιν αιτήματος του ιερέως Χρύση προς τον Απόλλωνα, για να τιμωρήσει την αλαζονεία του ηγέτη των Αχαιών Αγαμέμνονος. Το χτύπημα γίνεται με το τόξο του Απόλλωνος.

Κατά τον Δρ Κων. Τσιάμη (στο βιβλίο του, βλ. βιβλιογραφία, σελ. 72],  το γεγονός ότι ο Απόλλων σκοτώνει πρώτα τα άλογα και τους σκύλους και στην συνέχεια πλήττει τους στρατιώτες θα μπορούσε να εξηγηθεί στο πλαίσιο της επιδημικής ζωονόσου ασθένειας. Ακόμη και στην αρχαία Θήβα η τιμωρία του Οιδίποδος για όσα έχει κάνει (και περιγράφεται αυτή στον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλέους) είναι η λοιμώδης νόσος που πέφτει στην πόλη.

Ο Επικούριος Απόλλων και η βοήθεια των Θεών

Πολλά αφιερώματα των αρχαίων Ελλήνων προς τους Θεούς αφορούσαν την διάσωση από λοιμικές ασθένειες. Τέτοια ιδιότητα θεού-ιατρού είχε ο Απόλλων. Στην Ηλεία υπάρχει ο Ναός του Επικουρίου Απόλλωνος, το πιο σημαντικό δωρικού ρυθμού μνημείο στην Πελοπόννησο.

Αποτελεί έργο του Ικτίνου και είναι μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς (το Α΄ στην Ελλάδα, ήδη από το 1986). Το ότι αποδόθηκε ως Ναός στην Απόλλωνα (που συνδεόταν με την εξάπλωση ή την εξάλειψη νόσων) και με το επίθετο «επικούριος» πιθανόν να σχετίζεται με την εξάλειψη κάποιας λοιμικής ασθενείας που είχε ενσκήψει στην περιοχή της Φιγαλείας. Γι’ αυτό και οι Φιγαλιείς ήδη από τον 7^ο αιώνα π.Χ. (όταν κατασκεύασαν τον πρώτο ναό) τιμούσαν τον Απόλλωνα ως βοηθό θεό, δηλαδή επικούριο.

Τι ήταν η πανώλης ή πανώλη; Τι ισχύει για την πανώλη σήμερα;

Η λέξη πανώλης ή πανώλη (που σήμερα παρουσιάζεται απλοποιημένη ως πανώλη) είναι ένα ουσιαστικοποιημένο επίθετο της Ελληνικής : ο, η πανώλης, το πανώλες. Σταδιακά μετετράπη στην τρομερή λέξη «πανούκλα». Στα αγγλικά αποδίδεται με την λέξη plague.

Σύμφωνα με τον Κων. Τσιάμη (σελ. 30), η  πανώλη νοσολογικά υφίσταται. Έως τις ημέρες μας και κάθε χρόνο [έως το 2010] κατά μέσο όρο 8 κράτη δηλώνουν στον Π.Ο.Υ. κρούσματα πανώλους, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν εμφανίζεται με την ένταση και την έκταση που την χαρακτήριζαν πριν από αιώνες. Το ιατρικό ενδιαφέρον για την πανώλη δεν εκλείπει και είναι ενδεικτικό ότι την περίοδο που ολοκληρώθηκε η μελέτη του (2010), στο λήμμα  plague της ηλεκτρονικής βάσης δεδομένων MedLine εμφανίζονται περίπου 7000 δημοσιεύσεις που καλύπτουν την περίοδο 1960-2009.

Στο κλίμα της Βιοτρομοκρατίας η πανώλη επανήλθε στο προσκήνιο μετά την επίθεση της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001 στην Νέα Υόρκη, ως βιολογικό όπλο μαζί με την ευλογιά και τον άνθρακα.

Ο Λοιμός των Αθηναίων

Στοιχεία για τον Λοιμό αυτόν μάς δίνει ο Θουκυδίδης στο Β’  βιβλίο των «Ιστοριών» του. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο λοιμός εμφανίστηκε ξαφνικά στο λιμάνι του Πειραιώς κατά την διάρκεια του δεύτερου έτους (το 429 πΧ) της εμφύλιας συρράξεως Αθηνών και Σπάρτης. Οι Σπαρτιάτες είχαν εισβάλει στην Αττική και την λεηλατούσαν με επικεφαλής τον Βασιλέα Αρχίδαμο, ενώ οι Αθηναίοι είχαν κλειστεί εντός των τειχών. Το κλίμα αυτό, με τον μεγάλο συνωστισμό, ευνοούσε την μετάδοση τέτοιων ασθενειών.

Ο λοιμός είχε ξεκινήσει από την Αιθιοπία και εξαπλώθηκε στην Αίγυπτο, την Λιβύη και την Περσία. Από την Αίγυπτο έφθασε δια θαλάσσης (όπως συνέβη και στην μεσαιωνική πανώλη) στο λιμάνι του Πειραιώς, για να εξαπλωθεί ταχύτατα προς την πόλη (το άστυ) των Αθηνών. Αρχικά οι Αθηναίοι, βλέποντας τα κρούσματα, πίστεψαν ότι οι Λακεδαιμόνιοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια. Σύντομα όμως διαπίστωσαν ότι επρόκειτο για μια θανατηφόρα ασθένεια.

Ποια ήταν τα σημάδια του Λοιμού στον άνθρωπο;

Σύμφωνα πάντα με τον Θουκυδίδη (βιβλίο Β΄, 47 κε.) οι ασθενείς παρουσίασαν αρχικά υψηλό πυρετό, κεφαλαλγία, ερυθρότητα των οφθαλμών, πταρμό (φτάρνισμα) και βήχα, ενώ η στοματική κοιλότητα και ο φάρυγγας ήταν αιματώδεις. Το σώμα ήταν εξέρυθρο και παρουσίαζε καθολικό φλυκταινώδες εξάνθημα (ακολουθούμε εδώ αυστηρώς την επιστημονική ορολογία, όπως παρατίθεται στην Διδακτορική Διατριβή του Κων. Τσιάμη). Στο τελευταίο στάδιο της νόσου εμφανιζόταν ακατάσχετη διάρροια και οι ασθενείς πέθαιναν  την 7^η ή την 9^η ημέρα από την έναρξη των συμπτωμάτων. Στο κεφάλαιο Β’ 49 ο Θουκυδίδης περιγράφει με φοβερό λόγο τα όσα συμβαίνουν στην Αθήνα και τους πολίτες της.

Ο Θουκυδίδης περιγράφει επίσης μια κατάσταση η οποία θα μπορούσε να ταυτιστεί με το ντελίριο. Αποδεκατίστηκε από τον λοιμό και το Αθηναϊκό εκστρατευτικό σώμα στην Ποτίδαια (τον Ιούλιο του 430 πΧ).

Συνέπειες λοιμού και η επίδραση του Ιπποκράτους

 Για τις συνέπειες του λοιμού αυτού ξέρουμε ότι ήταν σημαντικές, χωρίς να είναι ακριβής ο αριθμός των θυμάτων. Το βέβαιο είναι πως μέγα θύμα του λοιμού ήταν και ο Περικλής (και οι 2 υιοί του), γεγονός που θα επηρεάσει σημαντικά (και αρνητικά για την Αθήνα) την έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Στο ίδιο βιβλίο του έργου του (το Β΄) ο Θουκυδίδης περιλαμβάνει τον Επιτάφιο του Περικλέους και την σκιαγράφηση της προσωπικότητός του. Κατά την Βασιλική Φαμέλου, (στην εργασία της, βλ. βιβλιογραφία, σελ. 43 κε.) υπήρχε επίδραση του Ιπποκράτους στον Θουκυδίδη. Ο  Ιπποκράτης χρησιμοποιεί την νέα προσέγγιση για την επιστημονική μέθοδο. Φαίνεται ότι ο Θουκυδίδης είχε μελετήσει τα Ιπποκρατικά συγγράμματα και χρησιμοποιεί στο έργο του Ιατρική Ορολογία για να ερμηνεύσει πολεμικά γεγονότα, αλλά και να περιγράψει τον λοιμό, σαν να είναι ιατρός. Ο Θουκυδίδης γράφοντας για τον λοιμό περιγράφει την νόσο, στοχεύοντας στο να βοηθήσει τους ανθρώπους να διαγνώσουν τα συμπτώματα ενός επακόλουθου λοιμού. Ήταν σημαντικό να γνωρίζει κανείς την εξέλιξη της ασθένειας, έτσι ώστε να προετοιμάσει τον ασθενή για αυτά τα οποία θα συνέβαιναν, για να γνωρίζει εάν ο θάνατος θα ήταν η αναπόφευκτη έκβαση.

Μία νέα προσέγγιση του  Λοιμού των Αθηνών

Κατά τον Επίκουρο Καθηγητή Ορθοδοντικής ΕΚΠΑ κ. Μανώλη Ι. Παπαγρηγοράκη (σε διαδικτυακή του ανάρτηση με τίτλο «Ο λοιμός των Αθηνών» και ημερομηνία 14 Ιουλίου 2019), και ομάδα ειδικών στην μελέτη οδοντοστοιχιών, η εργαστηριακή έρευνα οστών (μία έρευνα καθαρά ελληνική) από τα θύματα του λοιμού προσδιορίζουν ως αιτία θανάτου τους τον τυφοειδή πυρετό.

Συγκεκριμένα, αναφέρει: «πολλά από τα κλινικά χαρακτηριστικά,, τα σημεία και συμπτώματα που περιγράφονται από τον Θουκυδίδη, ταιριάζουν με τα αντίστοιχα της σύγχρονης μορφής τυφοειδούς πυρετού. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται ο ισχυρός πονοκέφαλος και ο πυρετός, το εξάνθημα, η διάρροια κ.ά.» 

Μία ελληνική ταινία για τον αρχαίο Λοιμό

Ο Λοιμός των Αθηνών και η μορφή που Περικλέους ενέπνευσε και Έλληνες δημιουργούς. Όπως αυτούς της ταινίας «Ιπποκράτης και Δημοκρατία». Στην ταινία ο πατήρ της Ιατρικής εκ της Κω, ο Ιπποκράτης, καλείται, σύμφωνα με το σενάριο, από τον Περικλή στην Αθήνα, για να καταπολεμήσει τον Λοιμό.

Η σκηνοθεσία ήταν του Ντίμη Δαδήρα, το σενάριο του Γιώργου Ρούσσου, η μουσική του Κώστα Καπνίση. Ιπποκράτης στο έργο είναι ο Δημήτρης Παπαμιχαήλ και Περικλής ο Αλέκος Αλεξανδράκης, ενώ η Α’  κυκλοφορία ήταν στις 29 Σεπτεμβρίου 1972, από τον Κινηματογραφικό Οργανισμό Καραγιάννης-Καρατζόπουλος. Μία χρονιά πιο πριν η πρωταγωνιστική τριπλέττα της ταινίας, Παπαμιχαήλ-Αλεξανδράκης-Δανδουλάκη, είχε συμμετάσχει πάλι στην (με τεράστια επιτυχία ως σήμερα) άλλη ιστορική ταινία με θέμα τον Παπαφλέσσα και το 1821. 

Το Βυζάντιο έναντι των επιδημιών

Υπάρχει η ενδιαφέρουσα σχετική διατριβή του ιατρού Κων. Τσιάμη (βλ. βιβλιογραφία). Η  μελέτη αναφέρεται στις 2 πανδημίες πανώλους, τον Λοιμό του Ιουστινιανού και τον Μαύρο Θάνατο, που έπληξαν την Βυζαντινή Αυτοκρατορία.  Η 1^η περίπτωση είναι στην περίοδο 541-750. Τότε η Αυτοκρατορία (επί Ιουστινιανού) βρισκόταν στην απόλυτη ακμή και το απόγειο της δόξας της. Η 2^η περίπτωση είναι στα έτη 1347-1453. Το Βυζαντινό Κράτος βιώνει τον επιθανάτιο αγώνα μιας ανυπόληπτης κρατικής οντότητος στην πολιτική σκηνή του 14^ου και 15^ου αιώνος, στην περίοδο των Παλαιολόγων.

Η Ιουστινιάνειος Πανώλης του 6^ου αιώνος μΧ

Ο «επίσημος» Ιστορικός επί Ιουστινιανού, ο Προκόπιος, στο έργο του «Ιστορία των Πολέμων», μάς μεταφέρει πληροφορίες για τον λοιμό.  Ο Προκόπιος (που ακολουθούσε ως γραμματικός τον Βελισάριο στους Πολέμους του σε Ανατολή και Δύση) επιστρέφει περί το 541-542 μΧ, από την Ιταλία στην Κωνσταντινούπολη. Επομένως είναι ο ίδιος αυτόπτης μάρτυρας όσων συμβαίνουν. Η επιδημία ξεκίνησε από το Πηλούσιον της Αιγύπτου, το 541. Έναν χρόνο μετά έφτασε στην Κωνσταντινούπολη. Ο Προκόπιος σημειώνει ότι η «νόσος απλώθηκε σε όλη την γη» και φαινόταν να χαρακτηρίζεται από μια περιοδικότητα στην εμφάνισή της.

Ο ίδιος γράφει ότι, όπου κατέφθανε η νόσος, ενδημούσε εκεί για κάποιο διάστημα. Στην συνέχεια μεταδιδόταν στις γειτονικές περιοχές ή επέστρεψε ξανά σε εκείνες που είχε ήδη πλήξει και μάλιστα με την ίδια ένταση (βλέπε Τσιάμη, σελ. 89).

Η πορεία της εξαπλώσεως της νόσου

Από το Πηλούσιο της Αιγύπτου η νόσος εξαπλώθηκε προς την Αλεξάνδρεια, για να κατακλύσει σταδιακά και την υπόλοιπη Αίγυπτο, αλλά και ανατολικά προς την Παλαιστίνη. Η νόσος έφθασε στην Αλεξάνδρεια, ίσως στα μέσα Σεπτεμβρίου του 541. Η νόσος έπληξε με σφοδρότητα τους κατοίκους της Αλεξάνδρειας και ειδικότερα τα φτωχά λαϊκά στρώματα. Η Αλεξάνδρεια ερημώθηκε, ενώ σημειώθηκε φυγή των κατοίκων και άλλων πόλεων, καθώς η πανώλη επεκτεινόταν σε όλην την Αίγυπτο.

Η δημογραφική καταστροφή που συνετελέσθη στην Αίγυπτο είχε ως αποτέλεσμα την σταδιακή συρρίκνωση του πληθυσμού της Αλεξάνδρειας και την απώλεια του μητροπολιτικού της ρόλου στην περιοχή, μέχρι την τελική κατάκτησή της από τους Άραβες το 641 μΧ. Η πανώλης έπληξε και άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας. Πιθανόν λόγω της μεταφοράς σιτηρών μεταφέρθηκε η νόσος. Το 542 φθάνει στην Κωνσταντινούπολη και διαρκεί 4 μήνες (από Απρίλιο μέχρι τον Αύγουστο).

Ποια συμπτώματα παρουσίαζε η νόσος; Από τον πυρετό στην τρέλα…

Οδηγός  για το τι έγινε με την ασθένεια αυτή είναι πάντα ο Προκόπιος. Τα πρόδρομα συμπτώματα ήταν κοινά για όλους τους ασθενείς. Υπήρχε χαμηλός πυρετός και σε διάστημα 24 ωρών έως ολίγων ημερών εμφανιζόταν ραγδαία επιδείνωση της γενικής κατάστασης των ασθενών με την εμφάνιση λεμφαδενίτιδας στην μασχαλιαία και την βουβωνική χώρα.

Κατά τον Προκόπιο, η νόσος είχε διαφορετική πορεία σε κάθε ασθενή. Μπορούσε να προκαλέσει κώμα ή μια μορφή παραφροσύνης συνοδευόμενη από αϋπνία, παρακρούσεις και παραισθήσεις. Οι παρακρούσεις και οι παραισθήσεις ευθύνονται για μεγάλο αριθμό θανάτων, αφού πολλοί ασθενείς άκουγαν πνεύματα που τους καλούσαν και τα έβλεπαν να τους καταδιώκουν. Σ’  αυτήν την κατάσταση του ντελίριου που είχαν περιέλθει οι ασθενείς, πολλοί ήταν εκείνοι που έπεφταν σε πηγάδια για να κρυφτούν από τις οπτασίες ή γκρεμίζονταν από τα τείχη της πόλεως.

Ο Προκόπιος παραθέτει την πληροφορία ότι η νόσος δεν ήταν μεταδοτική από άνθρωπο σε άνθρωπο, αφού όσοι έρχονταν σε στενή επαφή με τους ασθενείς (ιατροί και συγγενείς) δεν είχαν νοσήσει. Επίσης αναφέρει ότι στην ακμή της επιδημίας σημειώνονταν μέχρι και 5000 θάνατοι ημερησίως. Πρόβλημα υπήρχε και με την ταφή των νεκρών.

Θύμα και ο ίδιος ο Ιουστινιανός

Ακόμη και ο Ιουστινιανός νόσησε. Οδηγήθηκε στα πρόθυρα του θανάτου, την εξουσία διαχειρίστηκε η ικανή του σύζυγος Θεοδώρα, αλλά, κατά τον Προκόπιο, η εμφάνιση οράματος των Αγίων Αναργύρων έσωσε τελικά τον Ιουστινιανό από βέβαιο θάνατο.

Δεν έμεινε στην Κωνσταντινούπολη η νόσος, αλλά εξαπλώθηκε στην Μικρά Ασία και το 543 έφτασε σε πολλές Επαρχίες του Κράτους. Νέα επιδημία ενέσκηψε το 558 στην Κωνσταντινούπολη. Την πανώλη αυτή του 558 περιγράφουν ο Αγαθίας και ο Ιωάννης Μαλάλας. Η νόσος πλήττει κυρίως παιδιά, εφήβους και άνδρες. Τα φαινόμενα τέτοιων επιδημιών συνεχίστηκαν και στα επόμενα χρόνια στο Βυζάντιο.

Εντυπωσιακά στοιχεία  για την ψυχική στάση πολλών:

Μία δεύτερη περιγραφή της αρρώστιας έχει διασωθεί από τον αυτόπτη μάρτυρα και παθόντα Ευάγριο Σχολαστικό (536-594, εκκλησιαστικό συγγραφέα), στο έργο του «Εκκλησιαστική Ιστορία»:  «Η αρρώστια λέγεται πως άρχισε από την Αιθιοπία. Βήμα προς βήμα διέτρεξε ολόκληρη την οικουμένη, χωρίς να αφήσει ανέγγιχτο κανέναν από τους ανθρώπους. Η νόσος εκδηλωνόταν με διάφορα συμπτώματα. Σε άλλους άρχιζε από το κεφάλι με κόκκινα από το αίμα τα μάτια και με πρησμένο πρόσωπο, κατέβαινε μέχρι τον λαιμό και έστελνε όποιον είχε προσβάλει στον θάνατο».

Ο Ευάγριος επίσης αναφέρει : «Μερικοί φεύγοντας απρόσβλητοι από πόλεις που νοσούσαν μετέδωσαν την νόσο σε άλλους που δεν νοσούσαν. Και όσοι  ήταν πρόθυμοι να προσβληθούν, επειδή είχαν χάσει τα παιδιά τους ή το σπιτικό τους και είχαν ακριβώς γι’ αυτό αναμιχτεί με τους νοσούντες, δεν προσβλήθηκαν λες και η αρρώστια να αντιστρατευόταν την θέλησή τους. Το τι θα επακολουθήσει είναι άδηλο, αφού ο Θεός είναι αυτός που θα κρίνει, που γνωρίζει τις αιτίες κάθε πράγματος και πού αυτές θα οδηγήσουν».

Η θανατηφόρα αρρώστια δεν εξαφανίστηκε μετά το πρώτο χτύπημα, αλλά επανεμφανίζονταν σταδιακά μέχρι το έτος 746 μΧ. Οι άμεσες συνέπειες της πανώλους ήταν δραστική μείωση του πληθυσμού, φτώχεια, πληθωρισμός και λιμός. Οι επιπτώσεις στην κοινωνία, στην οικονομία, στο στράτευμα, στην θρησκεία ήταν σημαντικές και πολλές.  Ο Ιουστινιανός έλαβε δραστικά μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Με νομοθετικά έργα ενίσχυσε την παραγωγή, βοηθά τις εισαγωγές και κρατά χαμηλά τις τιμές.

Τα προβλήματα ήσαν τα εξής:  έλλειψη εργατικών χεριών, τα εδάφη έμεναν ακαλλιέργητα και παρατηρήθηκε έλλειψη τροφίμων.  Συνέπεια όλων αυτών ήταν να υπάρξει λιμοκτονία τα επόμενα έτη. Ο στρατός λόγω λειψανδρίας θα στελεχωθεί με αλλοδαπούς και μισθοφόρους. Τα πληθυσμιακά κενά θα καλύψουν εισβολείς εντός Βυζαντινών εδαφών  (σλαβικά και βουλγαρικά φύλα), που στο  τέλος θα αφομοιωθούν.

Κοινό σημείο των πηγών : Οι συγγραφείς δεν είναι ιατροί

Όλα τα ως άνω περιγραφόμενα περιστατικά συμφωνούν ότι οι ιατροί αδυνατούν να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο. Οι συγγραφείς όμως δεν είναι ιατροί. Το πρόβλημα με την περιγραφή τέτοιων ιστορικών γεγονότων με ιατρικό περιεχόμενο είναι πως οι διασωθείσες πηγές προέρχονται από την γραφίδα ιστοριογράφων και όχι ιατρών ή σχετικών επιστημόνων. Ο Θουκυδίδης μάς δίνει εικόνα του Λοιμού των Αθηνών και ο Προκόπιος (ο ιστοριογράφος της εποχής του Ιουστινιανού) την εικόνα της πανώλους του 6^ου αιώνος μΧ. Το βακτήριο της πανώλους ανακαλύφθηκε μόλις το 1894. 

 Η Ιουστινιάνειος πανώλης στοίχισε, κατά τον Θεοφάνη Μπουλούμη ( σελ. 3 κε),  την ζωή σε σχεδόν 15 εκατομμύρια άτομα σε ολόκληρο τον τότε γνωστό Κόσμο. Αυτό αντιστοιχεί με 10% περίπου του τότε παγκόσμιου πληθυσμού, αν συμπεριλάβει κανείς την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική (κυρίως το βόρειο τμήμα της). Ευθύνη αναφέρεται πιθανόν της Κίνας ή της Αιγύπτου ως τόπου εκκινήσεως της επιδημίας. Υπολογίζεται ότι το 40% κατοίκων της Βασιλεύουσας υπέκυψε (μιλάμε για 200.000 θανάτους σε μία πόλη 500.000 κατοίκων). Άλλες εκδοχές αναφέρουν περί θανάτου των 8/9 της Πόλης.

Η δεύτερη πανδημία πανώλους : Ο Μαύρος θάνατος (14^ος -15^ος αι.)

Το 1348 η πόλη της Γένοβας στην Ιταλία είχε πληγεί από πανώλη. Η πόλη της Γένοβας είχε ναυτική δραστηριότητα σε όλην την Μεσόγειο. Πολλές πόλεις της Ευρώπης υπέστησαν φοβερές απώλειες (Φλωρεντία, Γένοβα, Βενετία, Βρέμη και Αμβούργο υπέστησαν απώλεια άνω του 25% του πληθυσμού).

Η πανώλης των ετών 1347-1400 βρήκε την Βυζαντινή Αυτοκρατορία σε παρακμή (Τσιάμης, σελ. 112 κε.). Από την Ανατολή έρχεται η πανώλης  το 1347 στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί υπήρχε πολιτική αναταραχή, καθώς την εξουσία είχε μόλις αναλάβει ο Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός. Αυτός και ο Δημήτριος Κυδώνης (που βρισκόταν δίπλα του) είναι μάρτυρες της επιδημίας. Αυτοί είναι οι πηγές μας. Η εξέλιξη της νόσου είναι κεραυνοβόλος, σύμφωνα με τον Καντακουζηνό, κάποιοι ασθενείς υποκύπτουν σε μία ώρα, άλλοι σε τρεις ημέρες. Σύμφωνα με τον Κυδώνη, η πόλη χάνει καθημερινά τον πληθυσμό της και οι ζωντανοί δεν είναι πλέον αρκετοί, για να θάψουν τους νεκρούς.

Επιπτώσεις της ασθένειας

Ο Καντακουζηνός περιγράφει μια πολύμορφη ασθένεια. Αν το κακό πλήξει άμεσα το κεφάλι, ο ασθενής πέφτει σε λήθαργο και ακολουθεί γρήγορος θάνατος. Αν εμφανισθεί στους πνεύμονες, η φλόγωση προκαλεί πολύ ισχυρούς πόνους στο στήθος, αιμοπτύσεις και έντονη δίψα. Το ίδιο έτος (1347) η πανώλης θα εμφανισθεί στην Εύβοια, την Κρήτη, την Λήμνο, την Θεσσαλονίκη, την Τραπεζούντα και τις Ενετικές κτήσεις της Ευβοίας, της Μεθώνης και της Κορώνης. Από τις τελευταίες πόλεις μεταφέρεται στα ενδότερα της Πελοποννήσου.

Άμεση συνέπεια της επιδημίας ήταν γενικευτεί η εξαχρείωση από τον μεγάλο αριθμό των νεκρών. Οι περισσότεροι ευγενείς  φεύγουν από την Κωνσταντινούπολη, την πόλη που εγκαταλείπεται στην μοίρα της.

15^ος αιώνας : νέα πανώλης

Νέα κρούσματα πανώλους θα πλήξουν την γεωγραφικά περιορισμένη Αυτοκρατορία στις αρχές του 15^ου αιώνος. Πιο ευάλωτα είναι τα μέρη που έχουν λιμάνι, καθώς οι μεταφορές είναι τρόπος διάδοσης της νόσου.  Αυτή η διαπίστωση οδηγεί το 1417 στο κλείσιμο του Λιμένος της Κωνσταντινουπόλεως. Η πανώλης θα εμφανιστεί  σε πολλά μέρη της Βαλκανικής στα επόμενα έθνη. Ο Κωνσταντίνος Τσιάμης καταγράφει τις πόλεις που επλήγησαν. Το 1431 πλήττεται η Πάτρα και η Κωνσταντινούπολη.

Η αλλαγή των ηθών λόγω της νόσου

Οι πηγές του 14^ου αιώνος περιγράφουν την ηθική αποδιοργάνωση που επέφερε η επιδημία (Τσιάμης, σελ. 133). Ο Κυδώνης το 1361 περιγράφει την φυγή των ευγενών και την αποχή του Κλήρου από τα καθήκοντα του, καθώς αρνείται να ψάλλει τις δέουσες προσευχές στους νεκρούς. Οι ψυχολογικές συνέπειες δεν είναι μικρότερες, όπως είναι εύλογο.

Ο Καντακουζηνός (που έγινε μοναχός στα γεράματα) το 1348 σημειώνει ότι, αν η επιδημία ωθεί κάποιους να μετανοούν και να μοιράζουν τα αγαθά τους στους φτωχούς, κάποιους άλλους τους οδηγεί στην απόλυτη απελπισία ή στην απόλυτη ασυδοσία. Αν και οι ιατροί για πολύ καιρό υποστήριζαν ότι η πανώλης δεν μεταδιδόταν από τον έναν ασθενή στον άλλον, αλλά ότι έπληττε όλους τους ανθρώπους μιας περιοχής, που ανέπνεαν τον μολυσμένο αέρα από κοινού. Το 1347-1348 ο Δημήτριος Κυδώνης σημειώνει ότι οι άνθρωποι αποφεύγουν ο ένας τον άλλο, γιατί φοβούνται την μετάδοση της ασθένειας. Ο ίδιος οικτίρει την ηθική κατάπτωση που ακολούθησε, το γεγονός δηλαδή ότι ο πατέρας από τον φόβο της μεταδόσεως της νόσου δεν θάβει τα παιδιά του, αλλά απλά τα εγκαταλείπει. Συνέβαινε και το αντίστροφο. Το κλίμα προ του 1453 ήταν τέτοιο σε πολλούς, ώστε η Άλωσις της Πόλεως φάνηκε ως εκπλήρωση μιας προφητείας ή το αποτέλεσμα θεϊκής θελήσεως ή οργής.

Τι θα συμβεί σε ανάλογη περίπτωση στο μέλλον;

Ο συγγραφέας, Κωνσταντίνος Τσιάμης, μιλά προφητικά το 2010 για ανάλογα περιστατικά στο μέλλον: «Οι συλλογικοί φόβοι ήταν, είναι και θα παραμένουν ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Και παρά το εξελιγμένο διαγνωστικό και θεραπευτικό οπλοστάσιο της Ιατρικής, κανένας δεν εγγυάται ότι σε μια σύγχρονη θανατηφόρα πανδημία οποιουδήποτε νοσήματος, δεν θα αναδυθεί μια παρόμοια ατομική και συλλογική κοινωνική συμπεριφορά. Μια συμπεριφορά που μπορεί να κινηθεί ξανά στα άκρα, από την φυγή και την εγκατάλειψη έως τα πογκρόμ κατά κοινωνικών, εθνικών ή θρησκευτικών ομάδων.  Γιατί αν η κατάρα των ανθρώπων του Μεσαίωνα ήταν η αμάθεια και οι επιδημίες η ¨αναμενόμενη¨ τιμωρία τους, νομοτελειακά και η κατάρα της ημιμάθειας των ανθρώπων του 21^ου αιώνα περιμένει με την σειρά της την δική της ¨αναμενόμενη¨ τιμωρία».

Ο Άγιος Χαράλαμπος ως προστάτης κατά μολυσματικών ασθενειών

Η Ορθόδοξος Εκκλησία προσεύχεται για την αποφυγή του λοιμού. Αλλά και στην πίστη του εκκλησιάσματος υπάρχουν Άγιοι που συνδέονται με την αντιμετώπιση τέτοιων νόσων.

Ο Άγιος Χαράλαμπος αποτελεί Πολιούχο της πόλεως του Πύργου Ηλείας. Αλλά και σε άλλες πόλεις της Ελλάδος (Πρέβεζα, Φιλιατρά κ.α.) τιμάται αναλόγως. Στον Άγιο αυτόν ιερομάρτυρα αποδίδονται θαύματα απομάκρυνσης μολυσματικών νόσων, όπως η πανώλης. Ο Άγιος αυτός απεικονίζεται σε πολλές εικόνες να πατά την πανώλη, την οποία οι αγιογράφοι παρουσιάζουν με μορφή μαύρου Δαίμονος ή τέρατος. Γι’ αυτό και αποδίδεται Παρακλητικός Κανών προς αυτόν, για προστασία των πιστών από την νόσο.

Καταγεγραμμένα μερικά σχετικά θαύματα του Αγίου Χαραλάμπους

Το έτος 1687 οι Τούρκοι πολιόρκησαν τον Πύργο, αλλά οι κάτοικοι με παρακλήσεις στον Άγιο γλίτωσαν: έπεσε λοιμική νόσος στον στρατό του Αχμέτ Εφέντη και απεσύρθη. Το έτος 1728 ενέσκηψε στην νήσο Ζάκυνθο πανούκλα και οι κάτοικοι στράφηκαν στον Άγιο, ζητώντας την μεσιτεία του. Για την σωτηρία τους αποφάσισαν να οικοδομήσουν Ναό προς τιμήν του Αγίου. Ανάλογο θαύμα κατεγράφη τον 19^ο αιώνα στον Πύργο. Τις αναφορές για τον Άγιο Χαράλαμπο Πύργου και τα θαύματά του διασώζει ο Ιωάννης Βορβίλας στο βιβλίο που αφιερώνεται στον Άγιο.

Στο μικρό βιβλίο «Άγιος Χαράλαμπος πολιούχος Φιλιατρών» (έκδοσις του Ιερού Ναού Εισοδίων Φιλιατρών) αναφέρονται ως θαύματα στα Φιλιατρά την σωτηρία της πόλεως από την πανώλη τα έτη 1686 και 1788-1790, ενώ μετά από λιτανεία το 1918 δεν παρουσιάστηκε κανένα κρούσμα πλέον ισπανικής γρίπης (που ως τότε είχε σκοτώσει άνω των 120 πολιτών των Φιλιατρών).

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΗΓΕΣ

«Ιλιάς» Ομήρου, «Ιστορίαι» Θουκυδίδου, «Περί των Πολέμων» Προκόπιος,  «Ιστοριών βιβλία» Ιωάννου Καντακουζηνού, Έργα-Επιστολές Δημητρίου Κυδώνη, «Εκκλησιαστική Ιστορία »Ευάγριου Σχολαστικού.

ΒΙΒΛΙΑ

1.Άγιος Χαράλαμπος πολιούχος Φιλιατρών, έκδοσις του Ιερού Ναού Εισοδίων Φιλιατρών.

2.Μπουλούμης Θεοφάνης , Η Ιουστινιάνειος πανώλη και οι δημογραφικές, οικονομικές και κοινωνικές της επιπτώσεις στις πληγείσες περιοχές, Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, 2016

3.Παπαγρηγοράκης Ι. Μανώλης, Επίκουρος Καθηγητής Ορθοδοντικής ΕΚΠΑ (σε διαδικτυακή του ανάρτηση με τίτλο «Ο λοιμός των Αθηνών» και ημερομηνία 14 Ιουλίου 2019).

4.Τσέλαλης Αγησίλαος, Ολυμπιακά, Αθήναι 1970.

5.Τσιάμης Β. Κωνσταντίνος, Ιστορική και επιδημιολογική προσέγγιση της πανώλους κατά τους Βυζαντινούς χρόνους (330-1453 μΧ), Διδακτορική Διατριβή Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, Αθήνα 2010.

5.Φαμέλου Βασιλική , Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, «Ο λοιμός της Αθήνας, οι επιπτώσεις και οι επιδράσεις των Ιπποκρατικών συγγραμμάτων στη Θουκυδίδεια Ιστορία», Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Καλαμάτα 2016.

Γεώργιος Διον. Κουρκούτας

Καθηγητής Φιλόλογος