Εκκλησία και πανδημία: η επόμενη μέρα. Ή μήπως, η επόμενη νύχτα; - π. Βασίλειος Θερμός

 Εκκλησία και πανδημία: η επόμενη μέρα.

Ή μήπως, η επόμενη νύχτα;

π. Βασίλειος Θερμός*

Όταν δημοσιεύθηκε το δεύτερο από τα επίκαιρα κείμενά μου περί της πανδημίας και των ταλαίπωρων «αντιρρησιών συνείδησης», ένας επίσκοπος μού είχε ζητήσει να γίνει τριλογία. Τότε προσπέρασα αμέσως την ιδέα διότι αισθανόμουν ότι δεν είχα να προσθέσω κάτι σε συνέχεια όσων είχα ήδη καταθέσει.

Αλλά κατά το διαρρεύσαν διάστημα, καθώς παρακολουθώ τα τεκταινόμενα εντός του εκκλησιαστικού σώματος και μετέχω στις ζυμώσεις του, πήραν μορφή μέσα μου και πρόσθετοι προβληματισμοί. Αφορούν κυρίως στην ‘κληρονομιά’ την οποία θα αφήσει η πανδημία στην Εκκλησία, μέσω των μέτρων τα οποία τή συνόδευσαν καθώς και των παρενεργειών τους. Τίποτε δεν θα είναι όπως πριν.

Συγγενείς διαιρέθηκαν, φιλίες χάλασαν, πιστοί έχουν διακόψει τις σχέσεις με τον πνευματικό τους. Ούτε λίγο ούτε πολύ, αισθάνομαι ότι όσα διαδραματίσθηκαν (και εξακολουθούν να λαμβάνουν χώρα) στο εν Ελλάδι Σώμα του Χριστού έχουν δημιουργήσει πληγές πάνω του, οι οποίες αναμένουν κατάλληλους θεραπευτικούς χειρισμούς.

Χωρίς χρονοτριβή προχωρώ στην χαρτογράφηση των τραυμάτων, όπως εγώ τά αντιλήφθηκα. Βλέπω λοιπόν τις ακόλουθες κατηγορίες «θυμάτων» της πανδημίας:

-Όσοι είδαν τον ζήλο τους για τη Λατρεία να χαλαρώνει και βρήκαν διέξοδο στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Όσοι είδαν να μειώνεται η πίστη τους εξαιτίας των καταστροφικών συνεπειών της πανδημίας.

Στην ομάδα αυτή περιλαμβάνονται όσοι, για ποικίλους λόγους, ψυχράνθηκαν ως προς την Εκκλησία ή απομακρύνθηκαν εντελώς. Άλλοι επειδή έμειναν για καιρό μακριά από τη φυσική παρουσία. Άλλοι επειδή έχασαν κηρύγματα, συνάξεις, κατηχητικά, κατασκηνώσεις και άλλες ευκαιρίες οι οποίες ακυρώθηκαν. Άλλοι που νόμιζαν ότι ο ιός θα χτυπούσε μόνο τους απρόσεκτους και αδιάφορους, και κατόπιν είδαν να σκοτώνει και προσεκτικούς αλλά ανυπεράσπιστους. Άλλοι επειδή προσδοκούσαν να προφυλαχθούν οι Χριστιανοί αφού προσεύχονταν και κοινωνούσαν, ενώ τώρα βλέπουν έκπληκτοι να αρρωσταίνουν και να πεθαίνουν όπως όλοι.

Ειδικά η τελευταία κατηγορία θυμίζει τον απίστευτο συγκλονισμό τον οποίο βίωσαν ευλαβείς Εβραίοι κατά την εξολόθρευσή τους από τους ναζί, αλλά και όσοι επέζησαν από αυτήν. Όσοι διατηρούσαν ζωηρές στην καρδιά τους τις υποσχέσεις του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη ότι θα φροντίζει τον λαό Του, δοκιμάστηκαν σκληρά από την διάψευση και το βίωμα της απόλυτης εγκατάλειψης. Το πανάρχαιο ζήτημα της θεοδικίας επανήλθε τώρα για κάποιους Χριστιανούς, τηρουμένων των αναλογιών, οι οποίοι καλούνται να ανακαλύψουν ποιος είναι στην πραγματικότητα ο Θεός –πάντως κάτι διαφορετικό από εκείνο που ενόμιζαν…

-Όσοι ενοχλήθηκαν από τους αρνητές των μέτρων και έζησαν με ένταση τον πειρασμό του φόβου και του θυμού καθώς τούς έβλεπαν ανέμελους ή προκλητικά αδιάφορους. Ιδιαίτερη θέση καταλαμβάνουν εδώ όσοι πιστοί είχαν στην οικογένειά τους μέλος με ελαττωμένη ανοσολογική επάρκεια (άτομο σε ανοσοκαταστολή λόγω χημειοθεραπείας ή μεταμόσχευσης) ή γενικώς εξασθενημένο. Στην περίπτωση αυτή η απουσία από τη Λατρεία αναγκαστικά γινόταν υποχρεωτική για ολόκληρη την οικογένεια, αφήνοντας τον χώρο του ναού στους αρνητές για να θριαμβολογούν!

Θα ήθελα να διαβεβαιώσω τους επισκόπους και πρεσβυτέρους μας πως η διαχείριση αυτών των αδελφών μας θα αποτελέσει σημαντικό ποιμαντικό ζήτημα. Ο πόθος τους για συμμετοχή στη Λειτουργία και στις άλλες ακολουθίες, ιδιαίτερα της Μεγάλης Εβδομάδας, προσέκρουε στην πείσμονα άρνηση των αξιοθρήνητων «αντιρρησιών συνείδησης» να φορούν μάσκα. Η απολύτως δικαιολογημένη ενόχληση σε ορισμένους έχει λάβει διαστάσεις οργής. Έχω επανειλημμένα ακούσει τη φράση «Δεν ξέρω πια αν ανήκουμε στην ίδια Εκκλησία με εκείνους»!

Πώς θα διαχειρισθούμε αυτόν τον θυμό; Πώς θα αντιμετωπίσουμε τα συνακόλουθα παράπονά τους από τους εφημερίους οι οποίοι αμέλησαν να επιβάλουν την τάξη; Πώς θα συνεχίσουν να συνυπάρχουν με τους αρνητές μετά την άρση των μέτρων; Πώς θα επουλωθή στις καρδιές τους η τραυματική εμπειρία την οποία αποκόμισαν, πως η Εκκλησία αποτελεί τσιφλίκι των ολίγων οι οποίοι, με την ανοχή των εφημερίων, καταντούν να τρομοκρατούν τους πολλούς;

 

-Όσοι σκανδαλίστηκαν ή απογοητεύθηκαν ή πικράθηκαν από την αυθαίρετη στάση των εφημερίων τους. Μιλάμε για κληρικούς αρνητές των μέτρων, ή ερμηνεύοντες και εφαρμόζοντες τα μέτρα κατά το δοκούν, ή απλώς προσωπολήπτες.

Εδώ περιλαμβάνονται οι σώφρονες και υπάκουοι στη Σύνοδο Χριστιανοί οι οποίοι, για κακή τους τύχη, βρέθηκαν να έχουν εφημερίους αρνητές. Άλλοι εκ των κληρικών αυτών αγνόησαν τα μέτρα σιωπηρά (αυτό στην ψυχολογική γλώσσα λέγεται «παθητική επιθετικότητα») και άλλοι εκφώνησαν πύρινα λόγια εναντίον τους. Πώς λοιπόν θα συνεχίσουν να είναι ποιμένες των ανθρώπων οι οποίοι πίστεψαν στα μέτρα; Πώς μπορούν θα συνεχίζουν να κοιτούν στα μάτια τους ενορίτες τους; Και τι ακριβώς προσδοκούμε από τους πιστούς αυτούς τώρα;

Σε άλλες ενορίες τήρησαν το όριο των παρόντων πιστών αλλά ο προϊστάμενος είχε ειδοποιήσει συγκεκριμένες οικογένειες οι οποίες προσέρχονταν σταθερά και πολύ νωρίς, με αποτέλεσμα κατόπιν η πόρτα να κλειδώνει για τους υπόλοιπους! Σε άλλες ενορίες δεν υπήρξε προτίμηση και ειδοποίηση, αλλά έσπευδαν οι οικογένειες των «ζηλωτών» να κάνουν κατάληψη του ναού (σε κάθε ακολουθία, οι ίδιοι!) εξαντλώντας έτσι το αριθμητικό όριο και συνεπώς εμποδίζοντας άλλους να εισέλθουν – με την ανοχή των εφημερίων. Ποια ακριβώς ζωή περιμένουμε να έχει στο εξής μια τέτοια εκκλησιαστική κοινότητα;

Πολλές ενορίες με αρνητή εφημέριο βίωσαν μια έμμεση διακήρυξη εκ μέρους του, του τύπου «δεν μέ ενδιαφέρετε εσείς» (οι φοβούμενοι και νομοταγείς), «οι άλλοι μετράνε για εμένα πιο πολύ» (οι αρνητές). Οι απλοί Χριστιανοί, που δεν «μετρούσαν», είδαν την υπεροψία στα πρόσωπα των αρνητών συνενοριτών τους, τους δε ιερείς τους είδαν να τήν επιβραβεύουν αφού ήταν τα χαϊδεμένα παιδιά τους. Όταν, λοιπόν, απουσιάζουν θεμελιώδη κριτήρια πνευματικής διάκρισης, όταν αυτοί οι κληρικοί αδυνατούν να διαγνώσουν την ασπλαγχνία και υπερηφάνεια, πώς θα συνεχίσουν να είναι πνευματικοί; Πώς θα διεκδικήσουν σεβασμό ενώ έδειξαν τόση περιφρόνηση;

Το θέμα δεν είναι αμελητέο. Δεν έχουν όλοι οι Χριστιανοί την πολυτέλεια να αλλάξουν ενορία και να εκκλησιάζονται αλλού.

 

-Όσοι εντάχθηκαν στους αρνητές ενσυνείδητα, αποκαλύπτοντας τις ζηλωτικές καταβολές τους ή τις ζηλωτικού τύπου επιδράσεις τις οποίες δέχονταν επί σειρά ετών από συγκεκριμένους πνευματικούς. Από πολλών ετών αρκετοί είχαμε επισημάνει τον σεκταριστικό χαρακτήρα τέτοιων ομάδων, τον οποίο εκείνοι αρνούντο επίμονα, κρυπτόμενοι πίσω από την «υπακοή στην Εκκλησία» την οποία δήθεν εμείς οι «νεωτεριστές» δεν κάναμε. Ήλθε ο κορονοϊός και τούς απογύμνωσε από τα προσχήματα, όμως, αποκαλύπτοντας το πραγματικό τους καθεστώς: ομάδες με όλα τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των σεκτών (προσωπολατρία, απομονωτισμός, ιδιορρυθμία, υπεροψία) εκτός από το περιεχόμενο της πίστης!

Καθώς, μάλιστα, πολλοί από τους αρνητές συμβαίνει να είναι πολύτεκνοι, αντιλαμβανόμαστε ότι πολλαπλασιάζονταν οι εστίες μόλυνσης. Περιττό να τονίσω πόση ζημιά έχει πάθει πλέον στις συνειδήσεις κάποιων Χριστιανών η πολυτεκνία καθεαυτή (ενώ δεν θα έπρεπε), καθώς πλέον τήν συνδέουν με τον φανατισμό.

Ηπιότερη περίπτωση εδώ αποτελούν όσοι δεν χαρακτηρίζονταν από συνειδητό πνεύμα αντίρρησης, αλλά λειτούργησαν ως «κάλαμοι υπό ανέμου σαλευόμενοι», εκτιθέμενοι δηλαδή σε πληθώρα συγχυτικών, εσφαλμένων, επιπόλαιων, ή και παρανοϊκών ερεθισμάτων, κυρίως από το διαδίκτυο. Πηγές των ερεθισμάτων αυτών ήταν και είναι ή πλανεμένοι κληρικοί ή διάφοροι κοσμικοί ακραίοι «αντισυστημικοί».

Όσο και αν υπήρξαν ευάλωτοι επειδή ήταν ακατάρτιστοι ή ανώριμοι, αυτό που μετράει είναι ότι θέλουν να είναι Χριστιανοί και τώρα βρίσκονται σε σύγχυση. Πρόκειται για εκείνους οι οποίοι συγκέντρωναν εναγωνίως γνώμες από κληρικούς: «Πάτερ, εσείς τι λέτε; Να κάνουμε το εμβόλιο;». Τα ποιμαντικά προβλήματα  με αυτούς δεν θα τελειώσουν με τη λήξη της πανδημίας, διότι «έχουν ανοίξει δουλειές» με το διαδίκτυο το οποίο θα συνεχίζει να δηλητηριάζει τη ζωή τους και σε άλλα θέματα.

 

-Όσοι άθελά τους αποκάλυψαν τη σύγχυση και την άγνοια που τούς διακατέχουν σχετικά με τη Λατρεία, τη νηστεία, τη Θεία Κοινωνία.

Η αλλαγή των χρόνιων σταθερών που συνέβη εφέτος με την μετάθεση της ώρας εορτασμού της Αναστάσεως, αποσταθεροποίησε πολλούς και κατέδειξε τη σαθρότητα των λειτουργικών εθίμων. Όπως όταν η άμπωτις τραβά τα νερά και αποκαλύπτει τον βυθό με ό,τι σκουπίδι αυτός έκρυβε μέσα του, έτσι και η ενωρίτερη φετινή Ανάσταση ανέδειξε τις παντός είδους απόψεις που εμφιλοχωρούσαν.

Ευτυχώς αυτή τη φορά δεν είχαμε την ανοησία της επίσημης κρατικής υποδοχής του αγίου φωτός. Δεν έλειψαν όμως οι γελοιότητες. Μαζί με τις εκδηλώσεις τύπου σόου (χτύπημα κατσαρολικών, τρέξιμο μέσα στο ναό με σημαίες, χοροπηδητά ιερέων) τις οποίες –κακώς!- κοντεύουμε να συνηθίσουμε, παρουσιάστηκαν και άλλα. Άλλος έκανε κόλπα στριφογυρίζοντας τον δίσκο! Κάποιοι συνέστησαν τήρηση της νηστείας μέχρι τα μεσάνυχτα, παρά το ότι λειτουργηθήκαμε και κοινωνήσαμε νωρίτερα! Ορισμένοι έψαλαν τον αναστάσιμο όρθρο επαναλαμβάνοντας πολλάκις τα τροπάρια ώστε οι πιστοί να κοινωνήσουν μετά τις 12!

Είναι φορές που μέ εντυπωσιάζει η παχυλή άγνοια που επικρατεί μεταξύ των κληρικών γύρω από τη Λατρεία. Αλλά εδώ, εκτός από την άγνοια, προστίθεται και η ανίερη ευρηματικότητα. Λογικό: όταν η Λατρεία τελείται παθητικά, χωρίς ουσιαστική συμμετοχή των λαϊκών, χωρίς συμψαλμωδία και ζωντανό διάλογο λαού και λειτουργού, τότε καταφεύγουμε σε εξτρεμιστικές ακρότητες κοσμικού τύπου για να δείξουμε τη χαρά μας ή απλώς για να ξεφύγουμε από τη ρουτίνα μας. Η φύση απεχθάνεται τα κενά…

Επίσης αποκαλύφθηκε εκείνο που φωνάζαμε επί χρόνια, πως η επίκληση της Παράδοσης εκ μέρους τους είναι προσχηματική. Οι «επαγγελματίες προστάτες της Ορθοδοξίας» δεν έχουν ιδέα ποια είναι η αληθινή Παράδοση. Αγχώθηκαν και όρθωσαν απαγορευτικό τείχος στην προ του μεσονυκτίου Θεία Κοινωνία στηριζόμενοι στα ρολόγια τα οποία ήλθαν από την επάρατη γι’ αυτούς Δύση πριν από 2 αιώνες! Τα επιχειρήματά τους βασίζονται στην σύγχρονη Δυτική τεχνολογία!

Την ίδια ώρα δεν έχουν διαμαρτυρηθή ποτέ που ολόκληρη τη Μεγάλη Εβδομάδα τελούμε τις ακολουθίες από 8 έως 12 ώρες πριν από τη φυσιολογική τους θέση! Σε σημείο που έχει εντυπωθή πια στον λαό μας: αν ρωτήσουμε τον κόσμο, κάθε ηλικίας, «Ποια μέρα σταυρώθηκε ο Χριστός;» θα απαντήσουν όλοι «τη Μεγάλη Πέμπτη»!…

Ας προσθέσω και κάτι ακόμη εδώ. Μήπως με την απαγόρευση της κυκλοφορίας αργά το βράδυ μάς δόθηκε μια ιστορική ευκαιρία την οποία απεμπολήσαμε; Ήμουν νιός και γέρασα ακούγοντας την εύλογη δυσφορία γύρω μου για τους θορυβώδεις «τουρίστες» της Αναστάσεως. Ούτε αυτοί μετέχουν στο νόημα της εορτής ούτε τους άλλους αφήνουν «εισελθείν». Με τα εκκωφαντικά βεγγαλικά τους κάνουν αισθητή την ατομικότητά τους και σύντομα απέρχονται «ίνα φάγωσι το Πάσχα».

Πάντοτε μάς ενοχλούσε το φαινόμενο. Τι μάς εμπόδιζε λοιπόν τώρα να μεταθέσουμε την όλη τελετή τις πρώτες πρωινές ώρες; Μια τέτοια λύση θα είχε δύο ευεργετήματα: ούτε τις φωνασκίες των φονταμενταλιστών θα εισπράτταμε ότι δήθεν κάνουμε Ανάσταση το Σάββατο, ούτε κανείς από τους ταραξίες θα χαλούσε τον ύπνο του νωρίς το πρωί για να κάνει την επίδειξή του. Μήπως μάς δόθηκε η δυνατότητα οριστικής λύσης του προβλήματος και τήν αρνηθήκαμε; Και αν όντως συνέβη αυτό, μήπως φανερώνει ότι δεν επιθυμούμε κατά βάθος να διαρρήξουμε τους δεσμούς μας με τους φολκλορικώς εορτάζοντες το Πάσχα; Ίσως αυτή η αμφιθυμία να είναι αξιοθαύμαστα διαγνωστική για τον εκκλησιαστικό μας οργανισμό…

 

-Τέλος, μια άλλη κατηγορία που θα αποτελέσει ξεχωριστό ποιμαντικό πρόβλημα είναι οι κληρικοί αντιρρησίες. Αποτελεί τραγική πλάνη η πεποίθησή τους ότι με την άρνηση των μέτρων δίνουν εξετάσεις πίστεως, ενώ στην πραγματικότητα έχουν πέσει θύματα μιας σκληρής ιδεολογίας. Τόσο σκληρής ώστε οι περισσότεροι δεν άλλαξαν στο ελάχιστο ούτε μετά από τη βαρειά νόσησή τους κατά την οποία κινδύνεψε η ζωή τους! Χαιρόμαστε πολύ που διασώθηκαν, αλλά τίς ρύσεται αυτούς από της εμμονής τους;

Μάλλον κανείς, αν αναλογισθούμε την αποκαρδιωτική εξέλιξη που είχε επί έναν αιώνα το παλαιοημερολογιτικό. Ας μην τό θεωρούμε διαφορετικό ζήτημα. Πρόκειται για ακριβώς την ίδια δυναμική. Αν σήμερα δεν οδηγούνται οι αντιρρησίες στο σχίσμα, αυτό οφείλεται στο ότι, εκατό χρόνια μετά, έχει μεσολαβήσει άνοδος του μορφωτικού επιπέδου, οξεία καταδίκη των σχισμάτων από την Θεολογία, καθώς και έλλειψη επισκόπων που θα συνέπρατταν στο σχίσμα (ήταν ο κρίσιμος παράγοντας που διαιώνισε το παλαιοημερολογιτικό αφού οι τότε αποσχισθέντες επίσκοποι χειροτόνησαν άλλους).

Αλλά ας μην ξεθαρρεύουμε με αυτό. Η διατήρηση της μνημόνευσης του επισκόπου από μόνη της, ενώ είναι σημαντική από εκκλησιολογικής πλευράς, δεν λέει απολύτως τίποτε ως ψυχολογικό γεγονός. Οι αρνητές των μέτρων ζουν ήδη σε ψυχική κατάσταση σχίσματος. Στο μυαλό τους και στην καρδιά τους η αληθινή και γνήσια Εκκλησία είναι αυτή την οποία πρεσβεύουν οι ίδιοι. Όλοι οι υπόλοιποι είμαστε συμβιβασμένοι, χλιαροί, εκκοσμικευμένοι, ανθρωπάρεσκοι, πιστοί των εσχάτων ημερών κατά τις οποίες έρχεται η οργή του Θεού επί τους υιούς της απειθείας…

Σε κάποιες δηλώσεις κληρικών κατά την περίοδο των μέτρων, και μάλιστα από της Ωραίας Πύλης, αισθάνεται κανείς ότι «αρπαγμόν ηγήσαντο» τη δύναμη της ιερωσύνης! Ο φανατισμός, ενισχυόμενος από την εξουσιαστική νοοτροπία, έχει τη δύναμη να κάνει το άσπρο μαύρο, και αντίστροφα. Αντί να ντρέπονται από τη συναίσθηση ότι παίρνουν στον λαιμό τους αθώους ανθρώπους, χωρίς ίχνος επίγνωσης της πλάνης τους έχουν το θράσος να «πουλάνε τσαμπουκά» ως θεματοφύλακες της Ορθοδοξίας. Αλλά, όπως γνωρίζουμε, οι αληθινοί Ομολογητές δεν χαρακτηρίζονταν από τέτοιο ήθος!

Μια επιπλέον διάσταση του προβλήματος «κληρικοί αρνητές» βρίσκεται στους συνεφημέριους. Ποιος είναι σε θέση να συλλάβει τα συναισθήματα του κληρικού ο οποίος τηρεί τα μέτρα ενώ συνυπηρετεί με κληρικό αρνητή; Ποιος θα μπορούσε να αισθανθή την αγωνία του, τις εσωτερικές συγκρούσεις του, τη θλίψη του, τον θυμό του; Και πώς θα συνεχίσουν αυτοί τώρα να συλλειτουργούν και να συνεργάζονται στην ίδια ενορία; Κατά μείζονα λόγο αν και το ποίμνιο είναι διχασμένο;

Δεν θα ήθελα να αντιμετωπίζω τα διλήμματα που τώρα αναγκαστικά (φαντάζομαι ότι) βιώνουν οι επίσκοποί μας. Είναι πλέον πολύ πιθανό πως οι αρνητές κληρικοί, με τις προτροπές τους, τις απαγορεύσεις τους, και με το παράδειγμά τους, έγιναν αιτία κάποιων θανάτων! Πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσει κανείς αυτές τις ανθρωποκτονίες εξ αμελείας κατά συρροήν;

Σημαντικό επίσης θα είναι να πεισθούν όσοι κληρικοί άλλαξαν στάση και έπαψαν να είναι αρνητές, επειδή αρρώστησαν οι ίδιοι ή προσφιλή τους πρόσωπα, να διακηρύξουν δημοσίως την αλλαγή τους έτσι ώστε να βοηθηθούν κάποιοι καλοπροαίρετοι λαϊκοί να αλλάξουν και αυτοί.

                                                *

Είμαι βέβαιος ότι τις αγωνίες αυτές συμμερίζονται πληθώρα κληρικών και λαϊκών. Εγώ απλώς ανέλαβα την πρωτοβουλία της καταγραφής, σε νοηματική συνέχεια με τα δύο προηγηθέντα κείμενα.

Οι πανδημίες, μάς λένε οι ειδικοί, αναδιατάσσουν τον κοινωνικό χάρτη. Όπως φαίνεται, η παρούσα πανδημία θα τροποποιήσει δραστικά και τον χάρτη του εν Ελλάδι Σώματος του Χριστού. Θα αρκεσθούμε να παρακολουθούμε το θέαμα; Ή θα επέμβουμε ενεργητικά ώστε να γίνουμε μέρος της λύσης;

Από το πώς θα αντιμετωπίσουμε τις καινούργιες ποιμαντικές προκλήσεις θα εξαρτηθή αν το αύριο θα είναι φωτεινή μέρα ή νύχτα σκοτεινή.

 

π. Βασίλειος Θερμός Ψυχίατρος παιδιών καί εφήβων. Δρ. Θεολογικής Σχολής του Παν/μιου Αθηνών. Αναπληρωτής καθηγητής στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών