Μάθημα Ηθικής - Σταύρος Γιαγκάζογλου

 

 Γιατί άραγε ένα μάθημα φιλοσοφικής «Ηθικής» και όχι διαπολιτισμικής και διαθρησκειακής αγωγής στα σχολεία; Μήπως ο θρησκευτικά «άλλος» γίνεται ακόμη πιο αόρατος στο δημόσιο σχολείο; Μήπως το δικαίωμα των παιδιών στη θρησκευτική εκπαίδευση και γνώση καταργείται στο σχολείο στο όνομα της ουδετεροθρησκείας; Ποια «ηθική» λοιπόν και γιατί; Αν πρόκειται για την ηθική του δυτικού κόσμου και πολιτισμού, η οποία διαποτίστηκε ούτως ή άλλως από τον Χριστιανισμό, τότε γιατί απουσιάζουν οι θεολόγοι από την επιτροπή αυτού του μαθήματος; Τα ερωτήματα είναι πολλά!

Για όλα όσα άρχισαν ήδη να δημοσιοποιούνται για το εναλλακτικό μάθημα «Ηθικής» έναντι του ομολογιακού μαθήματος των Θρησκευτικών είχαμε έγκαιρα προβεί σε επισημάνσεις, όταν το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) καταδίκασε τα πλουραλιστικά Προγράμματα Σπουδών του μαθήματος των Θρησκευτικών του 2017. Με εκείνες τις αποφάσεις του (1749-1752/2019), το ΣτΕ όριζε ότι το μάθημα των Θρησκευτικών οφείλει να αποτελεί ένα είδος κατήχησης «αποκλειστικώς» στα δόγματα, στην ηθική και στις παραδόσεις της Ορθόδοξης πίστης. Συνεπώς, «πρέπει να επιδιώκεται η ανάπτυξη της ορθόδοξης χριστιανικής συνείδησης και ότι το μάθημα αυτό απευθύνεται αποκλειστικά στους ορθόδοξους χριστιανούς μαθητές». Το ΣτΕ αφού νομιμοποίησε ένα κλειστό, ομολογιακό και μονοφωνικό πρόγραμμα Ορθόδοξης κατήχησης στο μάθημα των Θρησκευτικών, ακολούθως υπέδειξε για πρώτη φορά στη νομολογία του την εισαγωγή ενός ισότιμου και εναλλακτικού μαθήματος είτε ηθικής είτε θρησκειολογικής ύλης. 

Είναι καιρός να δούμε σοβαρά την υπόθεση της θρησκευτικής εκπαίδευσης στη χώρα μας πέρα από συνθήματα, συντεχνιακές λύσεις και ιδεολογικές αγκυλώσεις οι οποίες δεν λείπουν και από τις ήδη τεκταινόμενες διευθετήσεις περί εναλλακτικού μαθήματος «Ηθικής» ή αλλιώς, πώς μπορεί να κερδίσει κανείς ιδεολογικά και συντεχνιακά από την de facto και με τη βούλα του ΣτΕ υπονόμευση (κατ’ άλλους νομιζόμενη προστασία) του μαθήματος των Θρησκευτικών στη δημόσια σχολική εκπαίδευση. Πού ερείδεται και πώς εξηγείται άραγε η άποψη έγκριτου περί το εκπαιδευτικό ρεπορτάζ δημοσιογράφου ότι «Η θεσμοθέτηση νέου μαθήματος εκτιμάται ότι θα αυξήσει τις αιτήσεις για απαλλαγή από γονείς μαθητών, οι οποίες σήμερα είναι γύρω στις 10.500 ετησίως» (Καθημερινή 19.7.2024).

                                                    ***

Αναρτώ στη συνέχεια, μία σχετική παράγραφο από μελέτη μου με τίτλο «Παλινωδίες και αδιέξοδα στη θρησκευτική εκπαίδευση…» που είχα αρχικά δημοσιεύσει το 2020 στα «Νομοκανονικά» (1/2020), και η οποία περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου «Θεολογία και Πολιτισμός, Δοκίμια για τη σχέση θεολογίας, πολιτισμού και εκπαίδευσης σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο», εκδ. Gutenberg, 2021:

2. Το ΣτΕ προτείνει διδασκαλία ισότιμου μαθήματος για όσους απαλλάσσονται από το ΜτΘ 

 Σύμφωνα με το ΣτΕ, «οι ετερόδοξοι, αλλόθρησκοι ή άθεοι μαθητές έχουν δικαίωμα πλήρους απαλλαγής από το μάθημα με την υποβολή σχετικής δήλωσης, η οποία θα μπορούσε να γίνει με μόνη την επίκληση λόγων θρησκευτικής συνείδησης, η δε Πολιτεία οφείλει, εφόσον συγκεντρώνεται ικανός αριθμός μαθητών που απαλλάσσονται, να προβλέψει τη διδασκαλία ισότιμου μαθήματος προκειμένου να αποτραπεί ο κίνδυνος ‘ελεύθερης ώρας’».

Η θέση αυτή του ΣτΕ αναγνωρίζει, εμμέσως πλην σαφώς, ότι η συνταγματική αναφορά για την ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης αφορά, πέραν της Ορθοδοξίας, και άλλες ιστορικές παρουσίες ετεροδόξων και ετεροθρήσκων στην Ελλάδα (1). Γι’ αυτό και η απόφαση του ΣτΕ προτείνει ισότιμο, δηλαδή, ομολογιακό μάθημα «εφόσον συγκεντρώνεται ικανός αριθμός μαθητών που απαλλάσσονται». Μάλιστα, η απόφαση του ΣτΕ κάνει λόγο ή προτείνει ρητά τη δημιουργία ενός νέου ξεχωριστού μαθήματος είτε (φιλοσοφικής) ηθικής είτε θρησκειολογίας. Στην περίπτωση αυτή δημιουργούνται νέα δεδομένα στο ελληνικό δημόσιο σχολείο. Αφενός, επιβάλλεται ένα αποκλειστικό και στενά κατηχητικό μάθημα για την Ορθόδοξη πίστη, και από την άλλη, παρέχονται οι δυνατότητες εμφάνισης ενός άλλου παράλληλου μαθήματος, το οποίο θα συγκεντρώνει όλους όσοι δεν επιθυμούν μία στενή ομολογιακή διδασκαλία. Στην περίπτωση αυτή, όμως, η απόφαση του ΣτΕ ανοίγει τον δρόμο για να δημιουργηθεί όχι μόνο ό,τι ακριβώς νομίζει ότι αποκλείει και καταπολεμά, δηλαδή ένα μάθημα Θρησκευτικών με επίκεντρο την Ορθόδοξη Παράδοση, ωστόσο, περιεκτικό και πλουραλιστικό για τη θρησκευτική ετερότητα, αλλά την εισαγωγή ενός απόλυτα ουδετερόθρησκου και εκκοσμικευμένου μαθήματος. Το εν λόγω ή τα εν λόγω μαθήματα προφανώς θα ανταγωνίζονται το κλειστό και κατηχητικό αυτό μάθημα με απρόβλεπτες συνέπειες για το δημόσιο σχολείο. Σε κάθε περίπτωση, ούτε αυτό ακόμη το προτεινόμενο από το ΣτΕ ως «ισότιμο» μάθημα δεν μπορεί να είναι υποχρεωτικό για καμία κατηγορία μαθητών, εφόσον κανείς δεν είναι πλέον υποχρεωμένος να δηλώσει τι είναι και τι δεν είναι.

Πράγματι, η  εν λόγω απόφαση του ΣτΕ, η οποία επιχείρησε να ενσωματώσει τη σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ και το άρθρο 2 του ΠΠΠ της ΕΣΔΑ, χρειάζεται να συνεκτιμηθεί σε συνδυασμό με τις πρόσφατες αποφάσεις της Ανεξάρτητης Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα για τη μη αναγραφή του θρησκεύματος στα σχολικά έγγραφα, οι οποίες έγιναν άμεσα δεκτές από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, το οποίο προχώρησε ακαριαία στις σχετικές  υπουργικές αποφάσεις για την απάλειψη της αναγραφής του θρησκεύματος σε όλους τους τίτλους σπουδών. Μάλιστα, η εν λόγω Ανεξάρτητη Αρχή πρόσφατα (12.2.2020) ζήτησε με επιστολή της από το Υπουργείο Παιδείας να προβεί στην κατάργηση του πεδίου «Θρήσκευμα» και από το ενιαίο πληροφοριακό σύστημα μηχανογραφικής υποστήριξης των σχολικών μονάδων και των διοικητικών δομών της εκπαίδευσης «my school». Μετά από αυτές τις εξελίξεις, η επίκληση λόγων θρησκευτικής συνείδησης (2) σε συνδυασμό με τη σχετική απόφαση της Ανεξάρτητης Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα και με την άμεση υπουργική απόφαση για την απάλειψη της αναγραφής του θρησκεύματος από τους τίτλους σπουδών, σύντομα και από την ηλεκτρονική πλατφόρμα του «my school», πρακτικά μπορεί να οδηγήσει κάθε μαθητή στην απλή επίκληση λόγων συνείδησης (όπως ακριβώς στην περίπτωση των εγκυκλίων απαλλαγής στα Θρησκευτικά επί υπουργίας Ευρ. Στυλιανίδη το 2008). Κατά συνέπεια, το ΜτΘ καθίσταται de facto προαιρετικό για όλους, άρα και για τους Ορθόδοξους μαθητές. Άλλωστε, από που και πώς θα τεκμαίρεται ότι κάποιος είναι ή δεν είναι Ορθόδοξος; Και βάσει ποιας κανονιστικής διάταξης θα υποχρεώνεται κάποιος να αποκαλύπτει το θρήσκευμά του και να παρακολουθεί το ορθόδοξο ή το καθολικό, ή το προτεσταντικό ή το ισλαμικό ή το εβραϊκό ομολογιακό ή το θρησκειολογικό (ισότιμο) μάθημα, παρά μόνο κατά τη βούληση και επιθυμία του; Άραγε, η εν λόγω απόφαση προστατεύει όντως έστω ένα μονοομολογιακό και κατηχητικό μάθημα ή το εκθέτει μελλοντικά σε μια σειρά απρόβλεπτους κινδύνους, οι οποίοι όχι απλώς το αποδυναμώνουν με την προϊούσα εμπέδωση της προαιρετικότητάς του στο σχολικό ωρολόγιο πρόγραμμα, αλλά και το υποσκάπτουν μορφωτικά, στενεύοντας τον θεολογικό και παιδαγωγικό του ορίζοντα σε απλή κατήχηση για μικρό αριθμό μαθητών και οδηγώντας το σε σταδιακό μαρασμό, αφού δεν θα μπορεί να σχετίζεται και να παρακολουθεί τον παλμό και τις εξελίξεις που διέπουν τις μαθησιακές διαδικασίες και τα σύγχρονα προγράμματα σπουδών, καθώς και τον διεπιστημονικό διάλογο των διαφόρων γνωστικών πεδίων (ιδιαίτερα μαθήματα) και δράσεων (άλλα διευρυμένα προγράμματα της εν γένει σχολικής και κοινωνικής ζωής) της όλης εκπαιδευτικής διαδικασίας. 

Η ενδεχόμενη ύπαρξη παράλληλων μαθημάτων για άλλα δόγματα ή θρησκεύματα είναι δυνατόν να διαμορφώσει καταστάσεις ομοσπονδοποίησης του ΜτΘ στα σχολεία, όπου διάφορα μαθήματα Θρησκευτικών είναι δυνατόν στο μέλλον να αναπτύσσονται μονοδιάστατα και να ανταγωνίζονται το ένα το άλλο, προκαλώντας εντάσεις μισαλλοδοξίας και εστίες θρησκευτικού φονταμενταλισμού στο ελληνικό δημόσιο σχολείο. Από το χωριστό μάθημα για κάθε θρησκεία, υπάρχει ο κίνδυνος να εμφανισθεί στο άμεσο μέλλον ένα πρωτόγνωρο για την Ελλάδα φαινόμενο, αυτό της θρησκευτικής ομοσπονδοποίησης του σχολείου. Η δε θρησκευτική ομοσπονδοποίηση του σχολείου μπορεί να οδηγήσει μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα στην παράδοση της ευθύνης του θρησκευτικού μαθήματος από την Πολιτεία στις επιμέρους θρησκευτικές κοινότητες. Το ζητούμενο δεν πρέπει και δεν μπορεί να είναι η κοινοτιστική, εθνοτική και θρησκευτική πολυδιάσπαση του δημόσιου σχολείου η οποία εγκυμονεί πολιτικούς, κοινωνικούς, θρησκευτικούς και εθνικούς κινδύνους (3), αλλά η καλλιέργεια πνεύματος συνεργασίας, αλληλοκατανόησης και καταλλαγής. Η προοπτική ομοσπονδοποίησης και εισαγωγή πολλών ομολογιακών ή πολλών τύπων του ΜτΘ ανοίγει περαιτέρω τη διαδικασία της προαιρετικότητας και της σταδιακής εξόδου από το μορφωτικό και γνωσιακό πλαίσιο του δημόσιου σχολείου, όπως εν πολλοίς συμβαίνει στη Γερμανία, όπου το πολλαπλό ομολογιακό μάθημα διδάσκεται προαιρετικά το απόγευμα, από επισκέπτες διδάσκοντες που δεν είναι μέλη του Συλλόγου των Διδασκόντων του σχολείου. 

Άμεσα και πρακτικά δεν μπορεί να υπάρξει για όλους ιδιαίτερο μάθημα Θρησκευτικών (ετερόδοξοι χριστιανοί, ετερόθρησκοι) και, συνεπώς, πολλοί μαθητές θα αποκλείονται εκ των πραγμάτων προς το παρόν από τη σχολική θρησκευτική εκπαίδευση στο δημόσιο σχολείο. Στο εγγύς μέλλον, όμως, η απόφαση του ΣτΕ ανοίγει τον δρόμο όχι απλώς για ένα μάθημα ηθικής ή θρησκειολογίας, αλλά για διεκδίκηση ισότιμου μαθήματος για κάθε θρησκευτική μειονότητα. Πιθανώς το μόνο μάθημα Θρησκευτικών που θα μπορεί να συγκεντρώνει ικανό αριθμό ετερόθρησκων μαθητών σε ορισμένα σχολεία θα είναι μόνο ένα μάθημα για το Ισλάμ. Είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε μία τέτοια εξέλιξη ή ετοιμαζόμαστε να την αντιμετωπίσουμε υποστηρίζοντας νομικά ένα κλειστό και μονοφωνικό μάθημα; Ενδεχομένως, μπορεί να θεωρείται βέβαιο από εκείνους που προσέφυγαν στο ΣτΕ κατά των νέων ΠΣ ότι διασφαλίζοντας νομικά ένα απόλυτα κλειστό και ομολογιακό μάθημα, το ενδεχόμενο εισαγωγής άλλων τύπων μαθήματος Θρησκευτικών να μην μπορεί να τελεσφορήσει στην πράξη, ώστε εν τέλει το ορθόδοξο μάθημα να βγει κερδισμένο και ενδυναμωμένο ως προς την παρουσία και οριστική κατίσχυσή του στο ελληνικό δημόσιο σχολείο. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν συνάγεται ούτε από την σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα ούτε από αυτές καθαυτές τις αποφάσεις του ΣτΕ. Σε όλα τα παραπάνω, χρειάζεται να προσθέσουμε ακόμη μία ρεαλιστική παράμετρο: Επί του παρόντος, υπάρχει απόλυτη αδυναμία στο ελληνικό σχολείο να διαχειριστεί τα νέα δεδομένα, αφού οι μαθητές που θα απαλλάσσονται θα πρέπει να παρακολουθούν ένα «ισότιμο» μάθημα, καθόσον δεν θα συμμετέχουν σε ένα άλλο από τα ήδη υπάρχοντα μαθήματα ούτε θα ορίζει ο Σύλλογος Διδασκόντων πώς θα απασχολούνται κατ’ ιδίαν, όπως στο παρελθόν. Μοιραία, αυτό θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια στη σταδιακή έξοδο του ΜτΘ από το ωρολόγιο πρόγραμμα και στη μετατροπή του σε οιονεί επιλεγόμενο μάθημα.

………………..

  (1) Ο Ν.1566 προβλέπει μάθημα για Ρωμαιοκαθολικούς ακόμη και για Προτεστάντες, ανάλογα με την πυκνότητα του μαθητικού πληθυσμού. Ν. 1566/85, άρθρο 14,17: «Με την παραπάνω διαδικασία μπορεί να ανατίθεται η διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών σε αξιόλογο αριθμό αλλόδοξων μαθητών των σχολείων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, σε ιδιώτες που έχουν πτυχίο Θεολογικής σχολής αντίστοιχου δόγματος Α.Ε.Ι. της αλλοδαπής και απολυτήριο ελληνικού λυκείου ή εξατάξιου γυμνασίου». Άρα, η ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης αφορά, πέραν της Ορθοδοξίας, και άλλες ιστορικές παρουσίες ετεροδόξων και ετεροθρήσκων στην Ελλάδα.

(2) Η πρόσφατη απόφαση του ΣτΕ προτείνει και συγκεκριμένο λεκτικό για την απαλλαγή των μαθητών ως εξής: «Λόγοι θρησκευτικής συνείδησης δεν επιτρέπουν τη συμμετοχή (μου ή του παιδιού μου) στο μάθημα των θρησκευτικών». Βλ. Απόφαση 1749/2019, {16. 

(3) Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου Παιδείας, το μεγαλύτερο ποσοστό αλλοθρήσκων και αλλοδόξων μαθητών παρακολουθούν κανονικά το κοινό μάθημα των Θρησκευτικών, ενώ το ποσοστό απαλλαγών από το μάθημα είναι εξαιρετικά μικρό. Αυτό οφείλεται, αφενός, στο ενδιαφέρον τους να ενημερωθούν για τον πολιτισμό και τη θρησκεία του τόπου στον οποίο διαβιούν και, αφετέρου, οφείλεται στο ότι το μάθημα παρέχει υπεύθυνα αυτή τη μαθησιακή δυνατότητα. Μάλιστα, με την εφαρμογή των νέων ΠΣ καταγράφθηκε σημαντική μείωση των απαλλαγών. Είναι εθνικά και κοινωνικά συμφέρον οι αλλόθρησκοι μαθητές να ενημερώνονται υπεύθυνα για τον πολιτισμό και την επικρατούσα θρησκεία του τόπου στον οποίο ζουν, φυσικά, με απόλυτο σεβασμό στη δική τους θρησκευτική ταυτότητα, ενώ είναι παντελώς αδύνατο οι θρησκευτικές κοινότητες των ανά τη χώρα διαβιούντων αλλοδόξων και αλλοθρήσκων να αναλάβουν πλήρως τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας του μαθήματος. Αυτό είναι ένα εξαιρετικά ευαίσθητο θέμα, το οποίο η Ελληνική Πολιτεία οφείλει να διαχειριστεί με τη δέουσα προσοχή. 

Σταύρος Γιαγκάζογλου

 

https://www.facebook.com/share/p/6qufT5zUzXYp5gRA/?mibextid=WC7FNe