Γιώργος Βογιατζής
Σοφία Χατζή
Ο Ίμβριος διδάκτωρ Γεώργιος Βογιατζής έχει δημοσιεύσει αξιόλογες μελέτες για το θέμα αυτό και κάνει μια ιστορική αναδρομή, αναφερόμενος στις αιτίες αλλά και τις απρόβλεπτες συγκυρίες οι οποίες συνέβαλαν στο τραγικό γεγονός
Ξένοι φοιτητές της Σορβόννης έστελναν κάθε 29 Μαΐου συλλυπητήρια
τηλεγραφήματα στη Βυζαντινολόγο κα Αρβελέρ, προφανώς εμπνευσμένοι και
συγκινημένοι από τη διδασκαλία της ιστορίας της Αλώσεως της Πόλης. Θα
αποφύγουμε τις συγκρίσεις με το τι διδάσκονται οι Έλληνες φοιτητές και πώς, εστιάζοντας
μόνο στον τρόπο που σκάβονταν τα θεμέλια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με την
κατάκτηση της Θράκης από τους Οθωμανούς, έναν αιώνα πριν το 1453.
Οι ιστορικές καταγραφές που υπάρχουν δεν μας βοηθούν να σχηματίσουμε μια σαφή εικόνα για τις ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες κατακτήθηκε και εποικίστηκε η Θράκη από τους Οθωμανούς. Η βυζαντινή και η οθωμανική ιστοριογραφία, η καθεμιά για διαφορετικούς λόγους, παρέχουν ανεπαρκείς πληροφορίες. Το αρχειακό υλικό που αφορά αυτή την εποχή είναι λιγοστό. Ο Ίμβριος διδάκτωρ Γεώργιος Βογιατζής, σπουδάζοντας ιστορία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Βυζαντινολογία και Τουρκολογία στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης ερεύνησε την κατάκτηση της Θράκης από τους Οθωμανούς και δημοσίευσε αξιόλογες μελέτες.
Θελήσαμε να μεταφέρουμε στους αναγνώστες μια ιστορική αναδρομή με
αιτίες και απρόβλεπτες συγκυρίες που συνέβαλαν στην τραγική κατάκτηση της Θράκης.
Ο κ. Βογιατζής μάς μίλησε αναφερόμενος στην ιστοριογραφία της εποχής:
«Οι Βυζαντινοί ιστοριογράφοι
γνώριζαν εξ αποστάσεως τους Τούρκους και δεν είχαν σαφή εικόνα για τις
δραστηριότητές τους. Παραμένοντας στο ασφαλές περιβάλλον της οχυρωμένης
Κωνσταντινούπολης, αγνοούσαν τις λεπτομέρειες όσων συνέβαιναν σε μικρή
απόσταση, στη θρακική ενδοχώρα. Έτσι, η αφήγησή τους παρουσιάζει κενά, ακόμη
και σε ό,τι αφορά σημαντικά γεγονότα, όπως η πολιορκία και η χρονολογία άλωσης
της κυριότερης πόλης της Θράκης, της Αδριανούπολης.
Από την άλλη πλευρά, τα παλαιότερα οθωμανικά ιστορικά έργα που έχουν σωθεί, γράφηκαν από ανθρώπους οι οποίοι έζησαν αρκετές δεκαετίες μετά την κατάκτηση της Θράκης και γι’ αυτό δεν είχαν άμεση αντίληψη των σχετικών γεγονότων. Και επιπλέον, εξυπηρετούσαν έναν συγκεκριμένο σκοπό: να επαινέσουν την ευσέβεια και τη γενναιότητα του σουλτάνου και να τονίσουν την υπεροχή των “πολεμιστών της πίστης” που νικούσαν τους “άπιστους” και κατακτούσαν τις χώρες τους.»
«Αρχές Μαρτίου του 1354, ένας ισχυρός σεισμός έπληξε την περιοχή και καταστράφηκαν
τα τείχη πολλών πόλεων. Χωρίς την προστασία των οχυρώσεων, οι θρακικές πόλεις
του Ελλησπόντου δεν ήταν πλέον σε θέση να προβάλουν αντίσταση»
Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο που δεν αναφέρεται στην οθωμανική ιστοριογραφία,
είναι οι συνθήκες κάτω από τις οποίες πέτυχαν οι κατακτητές να περάσουν από τη
Μικρά Ασία στη Θράκη. Ο κ. Βογιατζής
θα μας μιλήσει για μια μεγάλου μεγέθους φυσική καταστροφή που ωφέλησε τους
Οθωμανούς.
«Πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι
Οθωμανοί δεν διέθεταν αξιόλογες ναυτικές δυνάμεις, και οι βυζαντινές πόλεις στη
θρακική πλευρά της Προποντίδας ήταν καλά οχυρωμένες. Για τους Οθωμανούς
ιστορικούς αυτό ήταν απλώς μια από τις μεγάλες επιτυχίες του σουλτάνου και των
στρατευμάτων του. Στην πραγματικότητα, όπως γνωρίζουμε από τις βυζαντινές και
τις δυτικές πηγές, η έλευση των Οθωμανών στα θρακικά παράλια πραγματοποιήθηκε
με μεγάλη άνεση και δεν απαίτησε ούτε γενναιότητα ούτε στρατηγικές ικανότητες,
αφού υπήρξε αποτέλεσμα μιας ιστορικής συγκυρίας.
Στις αρχές Μαρτίου του 1354, ένας
ισχυρός σεισμός έπληξε την Ανατολική Θράκη και στάθηκε αιτία να καταστραφούν τα
τείχη πολλών πόλεων. Μέσα στη σύγχυση που επικράτησε και χωρίς την προστασία
των οχυρώσεων, οι θρακικές πόλεις του Ελλησπόντου δεν ήταν πλέον σε θέση να
προβάλουν αντίσταση. Οι Οθωμανοί πέρασαν με ευκολία τα Στενά και κατέλαβαν την
Καλλίπολη και τις γειτονικές περιοχές. Εκατό περίπου χρόνια πριν την Άλωση,
χάρη σε μια φυσική καταστροφή, το προγεφύρωμα για την κατάκτηση της Θράκης, και
στη συνέχεια ολόκληρης της ΝΑ Ευρώπης, ήταν έτοιμο.»
Η εικόνα που επικρατεί σχετικά με τις οθωμανικές κατακτήσεις βασίζεται
στα δεδομένα που έχουμε υπόψη μας από την εποχή της Άλωσης της
Κωνσταντινούπολης και έπειτα. Γιατί
συμβαίνει αυτό; Ο κ. Γιώργος Βογιατζής θα εξηγήσει:
«Δεν αναφέρεται συχνά πως έναν αιώνα περίπου πριν από την Άλωση, οι Οθωμανοί δεν είχαν κυριαρχήσει ολοκληρωτικά στη Μικρά Ασία. Ταυτόχρονα, οι πρώτοι σουλτάνοι, για να εξασφαλίσουν τη βιωσιμότητα του κρατιδίου, ήταν αναγκασμένοι να δείχνουν ανοχή απέναντι στους τυχοδιώκτες πολεμιστές που δρούσαν παράλληλα με τα τακτικά στρατεύματα. Δεν μας εκπλήσσει, λοιπόν, το γεγονός ότι οι Οθωμανοί ιστορικοί υποτιμούν ή και αποσιωπούν τελείως οτιδήποτε θα μπορούσε να βλάψει τη φήμη των σουλτάνων, όπως η παραδοχή της σημασίας του καθοριστικού ρόλου των δερβίσηδων και των τυχοδιωκτών πολεμιστών. Οι δε Δερβίσηδες ασκούσαν μεγάλη επίδραση στον λαό.»
Όσον αφορά τον υπόδουλο χριστιανικό πληθυσμό στην περιοχή, ο συνομιλητής
μας θα τονίσει τα οφέλη που αποκόμισαν οι σουλτάνοι από τη μειονότητα των
χριστιανών, καθώς οι χριστιανοί ήταν άριστοι γεωργοί και έμποροι:
«Καθώς οι Οθωμανοί, όπως και η πλειονότητα των Τούρκων της Μικράς Ασίας, κατάγονταν από νομαδικές φυλές που είχαν μεταναστεύσει από την Κεντρική Ασία ήταν εξαρτημένοι από τις παραγωγικές και εμπορικές δραστηριότητες του εντόπιου χριστιανικού πληθυσμού και, επομένως, οι σουλτάνοι έπρεπε να είναι κατά το δυνατόν διαλλακτικοί απέναντί του. Η οθωμανική κεντρική εξουσία κατόρθωσε να επικρατήσει και να επιβληθεί ολοκληρωτικά μόνο μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.»
Το σουνιτικό ισλαμικό δόγμα ως πρόσχημα επιβολής ελέγχου και οι πολίτες
β’ κατηγορίας!
Το οθωμανικό κράτος διαμόρφωσε κι εκμεταλλεύτηκε τη θρησκεία για να
πετύχει τους επεκτατικούς του σκοπούς. Για τον τρόπο που αντιμετώπισε η
κεντρική θρησκεία τις ισλαμικές αιρέσεις της εποχής ο Ίμβριος ερευνητής είναι
σαφής:
«Eίχε καθιερωθεί ως θρησκεία του κράτους
το επίσημο σουνιτικό ισλαμικό δόγμα και αυτό χρησιμοποιήθηκε από τους
σουλτάνους ως πρόσχημα για να επιβάλουν τον έλεγχό τους στα τάγματα των
δερβίσηδων, πολλά από τα οποία ασπάζονταν μια μορφή λαϊκού Ισλάμ, ανάμικτου με στοιχεία
από άλλες θρησκείες, ανάμεσά τους ο Χριστιανισμός και η προϊσλαμική πίστη των
Τούρκων. Τέλος, για τους μη μουσουλμάνους υπηκόους τους, οι σουλτάνοι
καθιέρωσαν το καθεστώς του πολίτη β΄ κατηγορίας, που πρακτικά σήμαινε λιγότερα
δικαιώματα και περισσότερες υποχρεώσεις και περιορισμούς σε σύγκριση με τους
μουσουλμάνους.»
Πότε άνοιξε όμως ο δρόμος για την κατάκτηση της Θράκης; Κυριαρχεί η
εντύπωση ότι το Βυζάντιο πριν την άλωση ήταν ισχυρό. Ο κ. Βογιατζής επικαλείται
την ιστορική αλήθεια:
«Η κατάκτηση της Θράκης άρχισε το
1354. Η σουλτανική εξουσία ήταν αδύναμη και οι Οθωμανοί ένιωθαν να απειλούνται
από την ισχυρή τότε Σερβία, αλλά και από τους Δυτικοευρωπαίους, που επιθυμούσαν
να υπερασπιστούν τα οικονομικά τους συμφέροντα στη Βαλκανική και την Ανατολική
Μεσόγειο. Το Βυζάντιο είχε συρρικνωθεί εδαφικά και αποδυναμωθεί, αλλά η
Κωνσταντινούπολη παρέμενε αδούλωτη. Αυτό σήμαινε ότι για τους πρώτους
σουλτάνους δεν είχε έρθει ακόμη η ώρα να επιβάλουν τον έλεγχό τους στους
τυχοδιώκτες πολεμιστές και στους δερβίσηδες. Οι πρώτοι αποτελούνταν από
Τούρκους που είχαν συρρεύσει από όλα τα κρατίδια της Μικράς Ασίας για να πάρουν
μέρος στις επιδρομές που διενεργούσαν οι Οθωμανοί στα γειτονικά τους βυζαντινά
εδάφη. Σ’ αυτούς εντάχθηκαν και όσοι Βυζαντινοί προτίμησαν να ασπαστούν τη
θρησκεία των κατακτητών, για να επωφεληθούν από τον πλούτο που τους υποσχόταν η
επεκτατική πολιτική των σουλτάνων.
Οι τυχοδιώκτες πολεμιστές δρούσαν ανεξέλεγκτοι και ενδιαφέρονταν αποκλειστικά για το υλικό κέρδος. Σε αντίθεση με τους σουλτάνους, δεν είχαν κατά νου κάποιο μακρόπνοο σχέδιο, δεν τους απασχολούσε η δημιουργία διοικητικών δομών στα εδάφη που κατακτούσαν. Στο πρόσωπο των εντόπιων δεν έβλεπαν μελλοντικούς υπηκόους που θα τους κατέβαλλαν φόρο και θα τους πρόσφεραν υπηρεσίες. Αντίθετα, θεωρούσαν ότι οι υποτελείς χριστιανικοί πληθυσμοί θα τους απέφεραν άμεσα κέρδη, αν οικειοποιούνταν τις περιουσίες τους και αν πωλούσαν τους ίδιους στα σκλαβοπάζαρα.»
Τους αποδυνάμωσαν χρησιμοποιώντας την πίστη και τους Αγίους
Λαμβάνοντας υπόψη το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν οι τυχοδιώκτες
πολεμιστές στην κατάκτηση της Θράκης, μπορούμε να αναλογιστούμε πόσο
καταστροφική υπήρξε η δράση τους για τους εγχώριους πληθυσμούς.
«Όντως έτσι συνέβη με τους τυχοδιώκτες, αλλά και οι δραστηριότητες των δερβίσηδων, αν
και ειρηνικές, συνέβαλαν εξίσου στην αποδυνάμωση του εντόπιου θρακικού
πληθυσμού. Αντλώντας συνεχώς ανθρώπινο δυναμικό από τη γειτονική Μικρά Ασία, τα
τάγματα των δερβίσηδων ανέλαβαν να οργανώσουν την οικονομική και την κοινωνική
ζωή στα κατακτημένα εδάφη της Θράκης. Υποδέχονταν τους ομοεθνείς τους νομάδες
Τούρκους που μεταφέρονταν ως έποικοι και τους βοηθούσαν να εξοικειωθούν με το
νέο περιβάλλον τους και την ενασχόληση με τη γεωργία.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, απαραίτητη
ήταν η καλλιέργεια φιλικών σχέσεων με τους εντόπιους κατοίκους, ώστε να υπάρξει
ομαλή και επωφελής για τους κατακτητές συμβίωση των νέων με τους παλαιούς
πληθυσμούς. Οι δερβίσηδες επέδειξαν ιδιαίτερη ικανότητα στην επίτευξη του
συγκεκριμένου στόχου. Επιστράτευσαν τη δική τους ιδιότυπη θρησκευτική πίστη,
τονίζοντας τα στοιχεία του Χριστιανισμού που είχαν και οι ίδιοι προηγουμένως
ασπαστεί. Κυρίως επέμεναν στην προσκύνηση των αγίων, την οποία το επίσημο
σουνιτικό Ισλάμ του κράτους καταδίκαζε και απέρριπτε. Επέλεγαν τόπους όπου
μέχρι τότε οι χριστιανοί τιμούσαν τους αγίους τους και διέδιδαν ότι τα ίδια
ιερά πρόσωπα ήταν και δικοί τους άγιοι. Αυτό δημιούργησε την αίσθηση ότι υπήρχε
ένα σημαντικό κοινό στοιχείο στις δοξασίες των κατακτημένων και των κατακτητών
και, μακροπρόθεσμα, διευκόλυνε τη μετάβαση αρκετών χριστιανών στο Ισλάμ,
αποδυναμώνοντας περαιτέρω τους εγχώριους πληθυσμούς.»
* * *
Κάπως έτσι έπεσε η Θράκη κι εδώ θα ευχαριστήσουμε τον Βυζαντινολόγο και
Τουρκολόγο κ. Γιώργο Βογιατζή, ελκύοντας από τα γραπτά του Μιχαήλ Ψελλού τα
λόγια που του είχε πει ο Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός τον 11ο αιώνα, όταν ανακηρύχθηκε
αυτοκράτορας και του έγινε μεγαλειώδης υποδοχή από μοναχούς, λαό, τη σύγκλητο
και τις συντεχνίες: «Mου φαίνεται φιλόσοφε πολύ
απατηλή η ξαφνική μου ευτυχία και δεν ξέρω κατά πόσο θα είναι και το τέλος το
ίδιο καλό.» Ο αυτοκράτορας που κατά τον Ψελλό «δεν του κλεβόταν το μυαλό», είδε
με καχυποψία την αλλαγή της τύχης του. Έναν αιώνα μετά, αλλά και σήμερα το 2021
η στάση του Ισαάκιου θα ήταν άξια μίμησης, αν και σπάνια η γνώση του
παρελθόντος φωτίζει τα σκοτάδια των παθών του παρόντος.
__________
δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 14.04.2021
___
Ο Γ. Βογιατζής δημοσίευσε τις
μελέτες «Η πρώιμη Οθωμανοκρατία στη Θράκη
– Άμεσες δημογραφικές συνέπειες» και «Από
το Μαντζικέρτ στη Βιέννη – Αναγνώσεις της Ιστορίας των Τούρκων από το 1071 έως
το 1529»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου