Ἡ συγχωρητικότητα - Μητροπολίτου Φλωρίνης π. Αυγουστίνου Καντιώτου

 

 Ἡ συγχωρητικότητα

Toῦ Μητροπολίτου Φλωρίνης π. Αυγουστίνου Καντιώτου

«Κύριε, ποσάκις ἁμαρτήσει εἰς ἐμὲ ὁ ἀδελφός μου καὶ ἀφήσω αὐτῷ; ἕως ἑπτάκις;» (Ματθ. 18,21)

Ἡ εἰρήνη, ἀγαπητοί μου, εἶνε μυριοπόθητη. Ἀλλ᾽ ὅσο εἶνε ποθητή, τόσο στὴν πρᾶξι εἶνε δυσ­κατόρθωτη. Ἡ Ἱστορία εἶνε γεμάτη φρικτοὺς πολέμους ἐξ αἰτίας ἰδιοτελῶν συμφερόντων καὶ ἀδικι­ῶν. Οἱ ἄνθρωποι μὲ τὰ πάθη τους ἀποδεικνύονται ἀγριώτεροι κι ἀπὸ τὰ θηρία.

Καὶ ὅμως θὰ μποροῦσε νὰ ἐπικρατήσῃ στὸν κόσμο ἡ εἰρήνη. Πῶς; Ὄχι ἀσφαλῶς μὲ ἕνα πόλε­μο. Ἡ Ἱστορία μαρτυρεῖ, ὅτι κανένας πόλεμος δὲν ἔβαλε τέρμα στοὺς πολέμους· ἡ εἰρήνη ποὺ ἐπιβάλλεται μὲ τὴ βία τῶν ὅπλων εἶνε σὰν χάρτι­νος πύργος. Ὑπάρχει ἄλλος τρόπος, ὑπάρχει «ὁ­δὸς εἰρήνης» (Ψαλμ. 13,3=῾Ρωμ. 3,17)· εἶνε τὰ λόγια ποὺ εἶπε ὁ Χριστός· «Κα­θὼς θέλετε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄν­θρωποι, καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως» (Λουκ. 6,31). Ὑπάρχει πιὸ ἀ­σφα­λὴς τρόπος;

Καὶ ἂν στὴ γῆ δὲν ἐπικρατῇ ἡ παγ­κόσμιος εἰ­ρήνη, στὴν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ ἔπρεπε νὰ ἐ­πι­­κρατῇ, καὶ μάλιστα εἰρήνη βαθειά, ποὺ σὰν ποτα­μὸς θὰ δροσίζῃ τὶς ψυχές (βλ. Ἠσ. 48,18). Αὐτὸ εἶνε εὔ­κολο. Μπορεῖ νὰ ἔχουν καὶ οἱ Χριστιανοὶ διαφο­­ρὲς ὡς ἀ­τελεῖς ἄνθρωποι, ἀλλὰ συναισθάνον­­ται, ἀ­γωνίζονται καὶ ἔχουν ἀπὸ τὸν Κύριο ἕνα κανόνα γιὰ τὴν ἐξομάλυνσι διαφορῶν καὶ τὴν εἰρήνευσι.

Τί λέει ὁ κανόνας αὐτός; Ὀφείλεις, Χριστιανέ, νὰ ζῇς εἰρηνικὰ μὲ τοὺς ἀδελφούς σου. Ἂν ἕ­νας ἀ­δελφὸς σὲ ἀδικήσῃ, μὴ διακόψῃς σχέσεις· συναν­τηθῆτε οἱ δύο σας μόνοι καὶ προσπαθῆστε μὲ πνεῦ­μα ἀγάπης νὰ λύσετε τὴ διαφορά· ἂν τὸ ἐπιτύ­χετε, νικήσατε τὸ σατανᾶ. Ἂν ὅμως ἐ­­κεῖ­νος δὲν θελήσῃ ν᾽ ἀκούσῃ, πάρε μαζί σου ἕ­ναν ἢ δύο ἄλλους ἀδελφούς, ὥστε νὰ ὑ­πάρχουν καὶ μάρτυρες, συναντηθῆ­τε μαζί του καὶ προ­σπαθῆστε νὰ συμ­φιλιωθῆτε. Ἂν καὶ πάλι δὲν ἀκούσῃ, ἀνάφερε τὸ ζήτημα στὴν Ἐκ­κλησία, νὰ βοηθήσουν ὅλοι μὲ ἐπὶ κεφαλῆς τοὺς προεστῶτες. Ἂν παρακούσῃ καὶ τὴν Ἐκκλησία, τότε πλέον αὐτὸς ἀποκόπτεται καὶ δὲν θὰ ἔχετε σχέσι μαζί του (βλ. Ματθ. 18,15-17).
Οἱ μαθηταὶ τοῦ Χριστοῦ ἄκουγαν τὴ διδασκαλία του περὶ ἀγάπης καὶ ἀνεξικακίας, ἦταν ὅμως ἀκόμη στὸ πνεῦμα τῆς παλαιᾶς διαθήκης ποὺ ἔ­λεγε «Ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου καὶ μισήσεις τὸν ἐ­χθρόν σου» καὶ «ὀφθαλμὸν ἀντὶ ὀφθαλμοῦ καὶ ὀ­δόντα ἀντὶ ὀδόντος» (Ματθ. 5,43· 5,38. Ἔξ. 21,24. Λευϊτ. 24,20. Δευτ. 19,21). Ἀλ­­λὰ ὁ Πέτρος ἐνθουσιάζεται ἀπὸ τὴν ἀ­­­νωτερότητα τῆς καινῆς διδαχῆς καὶ ἐρωτᾷ τὸν Διδάσκαλο· «Κύριε, ποσάκις ἁμαρτήσει εἰς ἐμὲ ὁ ἀδελφός μου καὶ ἀφήσω αὐτῷ; ἕως ἑπτάκις;» (Ματθ. 18,21). Τὸ νόημα τῆς ἐ­ρωτήσεως εἶνε· Ναί, Κύριε, εἶ­μαι πρόθυμος νὰ δεί­ξω ἀνεξικακία, ἀλλὰ μέχρι ποῦ πρέπει νὰ φτάσῃ ἡ συγχωρητικότητά μου; οἱ ῥαββῖνοι, στηριζόμενοι σὲ χωρία τῆς Παλαιᾶς Δι­αθήκης (βλ. Ἀμ. 1,3. Ἰὼβ 33,29-30), λένε νὰ συγχωροῦμε μέχρι τρεῖς φορές· ἐγὼ ἀκούγοντάς σε προχωρῶ πιὸ πέ­ρα καὶ λέω ἑπτὰ φορές· δὲν φτάνει;… Ὁ Πέτρος ξεπερνώντας τὰ ὅρια τῶν ῥαββίνων περίμενε ν᾽ ἀ­κούσῃ ἔπαινο ἀπὸ τὸν Κύριο· ἦταν ὅ­μως ἀκόμη μακριὰ ἀπὸ τὸ πνεῦμα τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Κύρι­ος ἀ­παντώντας τοῦ δείχνει ἕναν ἀπέραντο ὠκεανὸ ἀγάπης, γιὰ τὸν ὁποῖο δὲν ὑπάρχουν ἀριθμοὶ μετρήσεως. Ἡ ἀγάπη δὲν εἶνε φειδωλή, δὲν μετριέ­ται· σκορπίζει ἀφειδῶς τὰ δῶρα της, εἶνε μεγάλη ὅπως καὶ ὁ Θεός· διότι «ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστί» (Α΄ Ἰω. 4,16). Ὄχι λοιπὸν «ἑπτάκις», Πέτρο, ἀλλὰ «ἑβδομηκοντάκις ἑ­πτά» (Ματθ.18,22), δηλαδὴ ἀπεριόριστα, συνεχῶς καὶ διὰ παντὸς ν᾽ ἀγαπᾷς καὶ νὰ συγχωρῇς. Μπορεῖς τόσο;
Ὁ Πέτρος ἄκουσε καὶ σιώπησε. Τί νὰ σκεπτόταν; Ἀπὸ τὸ ἕνα μέρος ἡ ἰουδαϊκὴ παράδοσι μὲ τὴν περιωρισμένη ἀγάπη καὶ συγχώρησι, ἀπὸ τὸ ἄλλο ἡ διδασκαλία τοῦ λατρευτοῦ Διδασκάλου, ποὺ τοῦ ἔδειχνε ὄχι σταγόνες ἀγάπης ἀλλὰ ἕναν ὠκεανὸ ἀ­πέραντο. Πῶς νὰ τὸν διαπλεύσῃ τὸ μικρὸ βαρκάκι τῆς ἑβραϊκῆς ψυχῆς; Ἔπρεπε ἡ ψυχή του νὰ δεχθῇ Πνεῦμα ἅγιο.

* * *

Ὀ Κύριος, γνωρίζοντας τὴ διάθεσι τοῦ Πέτρου, δὲν ἀρκέστηκε μόνο στὴν ἀνωτέρω προτροπή, ἀλ­λὰ ἔρχεται τώρα καὶ μὲ μία ὡραία παραβολή, τοῦ βασιλέως καὶ τοῦ ἀσπλάχνου δούλου (βλ. ἔ.ἀ. 18,23-35), νὰ παραστήσῃ ἐποπτικώτερα τὴ διδασκαλία του. Ἐδῶ φαίνεται ἀπὸ τὸ ἕνα μέρος ἡ εὐσπλαχνία τοῦ παμβα­σιλέως Κυρίου, ὁ ὁποῖος εἶνε πρόθυμος νὰ σβήσῃ ἀπὸ τὰ βιβλία τῆς αἰωνιότητος ἕνα τεράστιο χρέος ἁμαρτιῶν (ποὺ παριστάνεται μὲ μύρια τάλαντα, πο­σὸ ποὺ ξεπερνᾷ τὰ δύο ἑκατομμύρια χρυσὲς λίρες), κι ἀπὸ τὸ ἄλλο ἡ ἀσπλαχνία τοῦ ἀνθρώπου πού, ἐνῷ στὸν ἴδιο δόθηκε ἄ­φεσις ἀναριθμήτων ἁ­μαρτιῶν, ἐν τούτοις αὐτὸς δὲν ἐννοεῖ νὰ συγχωρή­σῃ τὸν ἀδελφό του, ἀλλὰ τὸν πιέζει καὶ τὸν πνίγει γιὰ ἕνα ἐ­λά­χιστο χρέος (ποὺ εἰκονίζουν τὰ ἑκατὸν δηνάρια, περίπου ἑκατὸ δραχμές). Ὅποιος διαβάζει τὴν παραβολὴ δὲν μπορεῖ νὰ μὴ φωνάξῃ· Ὤ εὐ­σπλαχνία Θεοῦ, ὤ ἀ­σπλαχνία ἀνθρώπου!
Ἡ εὐσπλαχνία τοῦ Θεοῦ! Ζαλίζεται ὁ νοῦς μας ὅταν ἀναλογιζώμαστε τὸ μέγα αὐτὸ μυστήριο. Τί δὲν ἔκανε ὁ Θεὸς γιὰ τὸν ἄνθρωπο! Κι ὁ ἄνθρωπος πῶς φέρεται ἀπέναντί του; τὸν εὐχαριστεῖ, τὸν δοξάζει, τὸν σέβεται, τὸν λατρεύει;
Ἀλλοίμο­νο! κάθε λεπτὸ τῆς ὥρας γίνεται ἕνα πλῆθος ἁ­μαρτιῶν. Νά μπροστὰ σὲ ὅλους ἡ πλάστιγγα τῆς θείας δικαιοσύνης. Ἁμαρτωλοί, ἐλᾶ­τε· ζυγιστῆ­­τε ὅλοι, μικροὶ καὶ μεγάλοι, φτωχοὶ καὶ πλού­­σιοι, λα­ὸς καὶ ἄρχοντες, ἀγράμματοι καὶ ἐπιστήμονες. Ἕνας, ποὺ ζυγίστηκε, βρέθηκε νὰ χρωστάῃ «μύρια τάλαντα» (ἔ.ἀ. 18,24). Καὶ ἂν ἀθροίζον­ταν τὰ χρέη ὅλων, μπορεῖτε νὰ φανταστῆτε τί Ἱ­μαλάια ἁμαρτι­ῶν θὰ σχηματίζονταν; Γιὰ ὅλα αὐ­τὰ τὰ ἁμαρτήματα, τὰ ἀνομήματα, τὰ ἀδικήματα, τὰ ἐγκλήματα, τὶς βλαστήμιες καὶ τὶς ἄλλες ἀσέβειες, γιὰ ὅλα τὰ βδελυρὰ καὶ ἀποτρόπαια, ποὺ δι­αρκῶς μαζεύονται, θά ᾽πρεπε ν᾽ ἀνοίξουν οἱ κα­ταρράκτες τοῦ οὐρανοῦ, νὰ σειστῇ ἡ γῆ, νὰ πλημ­μυρίσουν ποταμοὶ καὶ θάλασσες, νὰ σβήσῃ ὁ ἥ­λιος, νὰ πέσουν τὰ ἄστρα… Ἀλλὰ ὁ Θεὸς μακρο­θυ­μεῖ! Κ᾽ ἐπειδὴ ὁ ἄνθρωπος δὲν μπο­ρεῖ νὰ ἐξοφλήσῃ τὸ χρέος του, ἀντὶ νὰ ῥιχτῇ αὐτὸς στὶς αἰ­ώνιες φυλακές, ὑψώνεται στὸ σταυ­ρὸ ὁ μονογε­νὴς Υἱὸς τοῦ Θεοῦ καὶ μὲ τὴν ὑψίστη ἐξιλαστήριο θυσία του λυτρώνει τὸν φταίχτη.
Συναμαρτωλὲ ἀδελφέ μου! Σκέφτηκες ποτὲ τὴν ἄπειρη εὐσπλαχνία τοῦ Θεοῦ; Ἤσουν ἔνοχος, χρωστοῦσες μύρια τάλαντα. Ἑκατὸ χρόνια νὰ ζοῦσες σὲ μιὰ σπηλιὰ μὲ προσευχές, νηστεῖες καὶ ἄσκησι σκληρή, ἦταν ἀδύνατο νὰ λυτρωθῇς μό­νος σου, ἂν δὲν ἐρχόνταν στὸν κόσμο ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ. Σώθηκες μὲ τὸ αἷμα Ἐκείνου. Μιά σταγόνα, ἕνα ἠκεκτρό­νιο τοῦ τιμίου αἵματός του φτά­νει γιὰ νὰ σβήσῃ τὸ πλῆθος τῶν ἁμαρτημάτων σου. Στὸ Ὄνομα Ἐκείνου ὁ ἱερεὺς σοῦ δίνει τὴν ἄφεσι τῶν ἁμαρτιῶν.
Ναί, παίρνεις ἄφεσι ἁμαρτιῶν. Ἀλλὰ ὑπὸ ἕναν ὅ­ρο, ποὺ θέτει ὁ Κύριος στὴν παραβολή· νὰ συγχω­ρῇς κ᾽ ἐσὺ ἀπ᾽ τὴν καρδιά σου ἐκεῖνον ποὺ φταίει σ᾽ ἐ­­σένα. Πῆρες ἕναν ὠκεανό, δῶσε κ᾽ ἐ­σὺ μιὰ σταγόνα. Σοῦ χαρίστηκε ἕνα δισεκατομμύ­ριο, πο­λὺ εἶνε νὰ χαρίσῃς μιὰ δραχμή; Τὸ ἀ­παι­τεῖ τὸ οὐράνιο συμφέ­ρον σου· γιατί ὄχι καὶ τὸ ἐπίγειο. Γιατὶ σὲ ῥωτῶ· ποιός κάνει ἥσυχο ὕπνο, ἐ­κεῖνος ποὺ δὲν συγχωρεῖ ἢ ἐκεῖνος ποὺ ἀπ᾽ τὴν καρδιά του συγχωρεῖ τὸν ἀδελφό του; Ἐκείνου ποὺ συγ­χωρεῖ δροσίζει τὴν καρδιά του ἡ αὔρα τοῦ ἁγίου Πνεύματος· ἐκείνου ποὺ δὲν συγχωρεῖ τὴν δαγκώνει τὸ ἀπαίσιο φίδι τῆς ἐκδικήσεως.

* * *

Ὅλοι, ἀγαπητοί μου, ὅσοι φέρουν τὸ ὄνομα τοῦ Χριστιανοῦ πρέπει νὰ εἶνε πρόθυμοι νὰ δώσουν συγχώρησι σὲ ὅποιον ἔφταιξε μέν, ἀλλ᾽ ἀ­να­­γνωρίζει τὸ σφάλμα του καὶ λέει· Συγχωρῆστε με γιὰ ὅ,τι κακὸ σᾶς ἔκανα καὶ στὸ ἑξῆς ἀλλάζω δι­αγωγή… Τί; νὰ μὴ δώσουμε συγγνώμη σὲ τέτοιον ἄνθρωπο; νὰ κλείσουμε τὰ σπλάχνα μας; νὰ γίνουμε θηρία; Αὐτὸ καὶ μόνο φτάνει γιὰ νὰ μᾶς κλείσῃ τὴν θύρα τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν.
Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς ἀναφέρει στὶς διδαχές του (βλ. ἡμέτ. ἔργ. σσ. 163 κ.ἑ.) τὸ ἑξῆς φοβερὸ παράδειγμα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν διωγμῶν. Δύο Χριστι­ανοὶ φίλοι, ὁ ἱερέας Σαπρίκιος καὶ ὁ Νικηφόρος, εἶ­χαν μεταξύ τους μία διαφορά· ὁ Νικηφόρος ἔ­φταιξε σὲ κάτι στὸν Σαπρίκιο, κατόπιν μετανόησε καὶ ζητοῦσε συγχώρησι, ὁ ἄλλος ὅμως δὲν τὸν συγχωροῦσε. Ὁ Σαπρίκιος ὡ­μολόγησε τὸν Χρι­στό, τὸν ἔπιασαν καὶ τὸν ὡ­δηγοῦσαν πλέον στὸ μαρτύριο. Ὁ Νικηφόρος ἔ­τρεχε πίσω του κλαίγοντας καὶ ζητώντας συγχώρησι, ἀλ­λὰ ὁ Σαπρίκιος ἔμενε ἀμετάπειστος. Γι᾽ αὐ­τὴ τὴν σκληροκαρδία του ὅμως, ἐνῷ τὸ ξίφος τοῦ δη­μίου ἦταν ἕτοιμο νὰ πέσῃ καὶ νὰ τοῦ χαρίσῃ τὸ στεφάνι τοῦ μάρτυρος, ἡ θεία χάρις τὸν ἐγκατέλει­ψε· δείλιασε καὶ ἀρνήθηκε τὸν Χριστό. Καὶ τότε τὴ θέσι του πῆρε ὁ ταπεινὸς Νικηφόρος, ποὺ μαρτύρησε ἀντὶ αὐτοῦ (ἑορτάζει στὶς 9 Φεβρουαρίου).
Δὲν φτάνει, ἀδελφοί, νὰ συγχωροῦμε μόνο ἐ­κείνους ποὺ μετανοοῦν καὶ ζητοῦν συγγνώμη· στὸν κύκλο τῆς ἀγάπης καὶ συγχωρήσεως πρέπει νὰ βάλουμε κ᾽ ἐκείνους ποὺ ἐξακολουθοῦν νὰ μᾶς μισοῦν καὶ θέλουν τὸ κακό μας. –Νὰ παρα­δοθοῦμε, θὰ πῆτε, στοὺς σφαγεῖς μας, ν᾽ ἀφήσουμε νὰ πατή­σουν ἐπὶ τῶν πτωμάτων μας;… Ὑ­πάρχουν γι᾽ αὐ­τοὺς «αἱ τεταγμέναι ἐξουσίαι», ποὺ δὲν φέρουν «εἰ­κῇ τὴν μάχαιραν» (῾Ρωμ. 13,1-4) καὶ θὰ ἐκπληρώσουν τὴν ἀποστολή τους. Ἐσὺ μὴ γίνεσαι κράτος, μὴ γίνεσαι μάχαιρα, μὴν τρέφεις μέσα σου τὸ φίδι τῆς ἐκδικήσεως. Ὕψωσε τὴν καρδιά σου στὸν Ἐσταυρωμέ­νο, ποὺ γιὰ τοὺς δη­μίους του εἶπε «Πάτερ, ἄφες αὐ­τοῖς· οὐ γὰρ οἴ­δασι τί ποιοῦσι» (Λουκ. 23,34). Τότε μόνο μπορεῖς νὰ λὲς «Πάτερ ἡμῶν, …καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφειλήματα ἡμῶν, ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀ­φειλέταις ἡμῶν» (Ματθ. 6,12). Διαφορετικά, γίνεσαι θεομ­παίχτης· καὶ ὁ «Θεὸς οὐ μυκτηρίζεται» (Γαλ. 6,7).
Ὅποιος δὲν συγχωρεῖ ἁμαρτάνει σοβαρά. Καὶ συ­χνὰ δυστυχῶς γιὰ τὸ ἁμάρτημα αὐτὸ δὲν ὑπάρχει συναίσθησι. Πολὺ κοπιάζουν οἱ πνευματικοὶ νὰ πείσουν μαλωμένους νὰ συμφιλι­ωθοῦν. –Ὁποιονδήποτε ἄλλον κανόνα βάλτε μου, ἀλλὰ νὰ συγχωρή­σω αὐτὸν ποὺ μὲ ἔ­βλαψε; ποτέ!… Τρομερὸ δαιμόνιο ἡ ἐκδίκησι· ἡ συγχωρητικότητα θεωρεῖται ἀ­δυναμία, ἐνῷ κατὰ τοὺς λόγους τοῦ Χριστοῦ εἶνε ἀρετή, ἡρωισμὸς τοῦ πνεύματος.
Πρὸς ἐσᾶς τέλος, ἐργάτες τοῦ Εὐαγγελίου, στρέ­φο­μαι· γιατὶ ἐσεῖς δοκιμάζεστε περισσότερο. Ὁ κόσμος τῆς ἀπιστίας καὶ τῆς δι­αφθορᾶς δὲν σᾶς συγχωρεῖ, γιατὶ ὑψώνετε φραγγέλλιο, μαστιγώνετε τὶς κακίες τους, στηλιτεύετε τὰ ἁμαρτήματά τους. Ἂν ἦ­ταν δυ­νατόν, θὰ σᾶς σταύρωναν στὴν πλατεῖα τῆς πόλεως· ψέματα, διαβολὲς καὶ συκοφαν­τίες εἶνε τὸ νόμισμα μὲ τὸ ὁποῖο σᾶς πληρώνει ὁ κόσμος τοῦ σα­τανᾶ. Ἐσεῖς λοιπὸν τί θὰ κάνετε; θὰ ζητήσετε ἐκ­δίκησι; Ὄχι. Ἀνυποχώρητοι στὶς ἀρχὲς τοῦ Εὐ­αγ­γελίου, ἐνῷ εἶστε δριμεῖς ἐλεγκταὶ τῆς πλάνης καὶ τῆς κακίας, νὰ εἶστε ὅμως συμπαθεῖς καὶ συγχω­ρητικοὶ πρὸς ἐκείνους ποὺ σᾶς μισοῦν καὶ σᾶς ἀ­νεβάζουν σὲ σταυρό. Παρακαλέστε τὸν Κύριο νὰ σᾶς δώσῃ ἀνεξικακία. Συγχωρῆστε. Πῆτε κ᾽ ἐσεῖς τὰ λόγια τοῦ πρωτομάρτυρος Στεφάνου «Κύριε, μὴ στήσῃς αὐτοῖς τὴν ἁ­μαρ­τίαν ταύτην» (Πράξ. 7,60). Ὑπάρχουν κάτι ἀρωματώδη δέντρα, ποὺ ὅ­ταν τὰ κόβουν περιλού­ζουν μὲ εὐωδιὰ τὸ τσεκούρι ποὺ τὰ χτυ­πᾷ. Ἔτσι κ᾽ ἐσεῖς, ἀρωματώδη δέντρα μέσα στὴν Ἐκ­κλη­σία τοῦ Χριστοῦ, νὰ λούζετε μὲ τὸ ἄρωμα τῆς οὐράνιας συγγνώμης τὸν κόσμο ποὺ σᾶς πληγώνει καὶ σᾶς σταυρώνει.