Η δολοφονία του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας - Ενδεικτικές προτάσεις ανάγνωσης από τη Βιβλιοθήκη Πύργου

Από τις 27 Σεπτεμβρίου 1831 μέχρι σήμερα, δεν έχει αναδειχθεί καμία πολιτική προσωπικότητα που να συγκεντρώνει τόσα χαρίσματα και αρετές: πολιτική οξύνοια, διπλωματική διορατικότητα, ψυχική ευγένεια, εσωτερική καλλιέργεια, απαράμιλλη αυταπάρνηση, υψηλό παιδαγωγικό ιδεώδες, αταλάντευτη πρόσδεση στην Ορθόδοξη πίστη, αναφέρει ο βιογράφος του Ιωάννη Καποδίστρια.
[…] Είχε γενναιόδωρα δαπανήσει όλη την αξιόλογη περιουσία του για να υπερασπιστεί την πατρίδα του και δεν κράτησε για τον εαυτό του παρά τα απολύτως αναγκαία για την επιβίωσή του». Δεν δίστασε να υποθηκεύσει ολόκληρη τη μεγάλη ακίνητη πατρική περιουσία του στην Κέρκυρα, να δαπανήσει όλα τα χρήματά του για να στηρίξει το νεοσυσταθέν κράτος, να ζήσει ο ίδιος με τρόπο λιτό φέρνοντας τον εαυτό του και την υγεία του στα όρια, όπως αναφέρει και η Γενική Εφημερίδα της Κυβερνήσεως: «… Ο γιατρός του είπε να βελτιώσει λίγο την τροφή του, ήταν επείγουσα ανάγκη για την υγεία του. Κι εκείνος απήντησε αποφασιστικά: Τότε μονάχα θα βελτιώσω την τροφή μου, όταν θα είμαι βέβαιος ότι δεν υπάρχει ούτε ένα Ελληνόπουλο που να πεινάει …». Ο δε Μακρυγιάννης γράφει για να δείξει τον τρόπο ζωής του: «Ο Κυβερνήτης έτρωγε επί 4 ημέρες μία κότα». […]
Ο Καποδίστριας θα μείνει για την πατρίδα μας η ευκαιρία που χάθηκε...

1.      Ιστορικαί αναμνήσεις (Νικόλαος Δραγούμης), εκδ. Ερμής 1973.
Ο Νικόλαος Δραγούμης (1809-1879) εργάστηκε στο γραφείο του Καποδίστρια και αργότερα, επί Όθωνα, υπηρέτησε σε διάφορες δημόσιες θέσεις. Όταν αποχώρησε από από την πολιτική ίδρυσε το λογοτεχνικό περιοδικό Πανδώρα. Στα 1874 δημοσίευσε τα απομνημονεύματά του με τίτλο “Ιστορικαί Αναμνήσεις”.
Ένα σημαντικό κεφάλαιο των απομνημονευμάτων του Δραγούμη αναφέρεται στις εμπειρίες του από τα χρόνια που υπηρέτησε δίπλα στον Καποδίστρια. Να θυμίσουμε πως όταν ο Καποδίστριας ήρθε ως κυβερνήτης στην Ελλάδα (8/1/1828), μεγάλο μέρος της Πελοποννήσου βρισκόταν ακόμα υπό τον έλεγχο των στρατευμάτων του Ιμπραήμ, παρά τη νικηφόρα για τις Μεγάλες Δυνάμεις ναυμαχία του Ναυαρίνου, ενώ ο Κιουταχής είχε καταλάβει όλη τη Στερεά.
Για την κατάσταση που βρίσκονταν οι Έλληνες τον Οκτώβριο του 1827, τρεις μήνες δηλαδή πριν την άφιξη του Καποδίστρια, ο Δραγούμης μεταφέρει στο βιβλίο του τη μαρτυρία του Άγγλου μοίραρχου Χάμιλτον ο οποίος είδε γυναίκες και παιδιά να πεθαίνουν εξαιτίας της ασιτίας αφού κανείς δεν τρεφόταν με κάτι καλύτερο από βραστά λάχανα. Μάλιστα οι περισσότεροι ζούσαν σε σπήλαια, στα οποία είχαν καταφύγει για να γλυτώσουν από τις σφαγές του Ιμπραήμ.
Μετέβημεν, γράφει ο Άμιλτον εκ Κιτριών μηνί Οκτωβρίου 1827, “προς τους Έλληνας, υποδεχθέντας ημάς μετά μεγίστου ενθουσιασμού. Και πώς να περιγράψω την ένδειαν αυτών Γυναίκες και παιδία αποθνήσκουσιν ανά πάσαν στιγμήν εξ εντελούς ασιτίας, και μόλις ευρίσκεται τις τρεφόμενος κάλλιον ή διά βραστών λαχάνων. Υπεσχέθην να στείλω ποσότητά τινα άρτου εις τα σπήλαια όπου κατέφυγον οι ταλαίπωροι εκείνοι. Αλλ’ αν ο Ιβραΐμ μείνη ενταύθα, πλέον του τριτημορίου των κατοίκων θα εξολοθρεύση ο λιμός”.
Αναλαμβάνοντας Κυβερνήτης της Ελλάδας, ο Καποδίστριας ξεκίνησε περιοδείες με σκοπό να γνωρίσει “εκ του πλησίον” τις ανάγκες της χώρας. Έτσι στις 3 Απριλίου του 1828 έφτασε με αγγλικό πλοίο στο Καλαμάκι κι από εκεί κατευθύνθηκε στην Κόρινθο. Η πόλη ήταν έρημη, τα σπίτια γκρεμισμένα και ο ίδιος με τη συνοδεία του αναγκάστηκαν να καταλύσουν σε καλύβες. Την ίδια κατάσταση αντίκρισε και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου. Τα στρατιωτικά αποσπάσματα του Ιμπραήμ είχαν μεταβάλει την Πελοπόννησο σε αληθινή έρημο. Ούτε δένδρο δε συναντούσαν στο δρόμο! Ο Καποδίστριας ξεκουραζόταν συνήθως σε σκηνές ή καλύβες και καθόταν στον “οκλαδία” του, δηλαδή ένα φορητό σκαμνάκι αναδιπλούμενο.
Ηκροάτο δε μετά θαυμασίας υπομονής τους προσερχομένους, ων οι πλείστοι ήσαν ποιμένες βεβαιούντες ότι και διά μόνης της φήμης του ονόματος του Κυβερνήτου έπαυσαν αι αρπαγαί των ποιμνίων. Επειδή δε η πόλις ήτο παντέρημος και κατηδαφισμέναι αι οικίαι, και αυτός και οι περί αυτόν κατέλυσαν εν καλύβαις και σκηναίς. Την δ’ επιούσαν ανεχωρήσαμεν εις Άγιον Γεώργιον.
[…] Και αληθώς εταλαιπωρείτο, διότι αι μεν οδοί ήσαν άβατοι, τα δε χωρία κατεστραμμένα, πόλεις δε ουδαμού, και ο στενός οκλαδίας ον έφερε μεθ’ εαυτού χάριν νυκτερινής αναπαύσεως επήγνυτο εντός σκηνής ή πενιχράς καλύβης. Η ερήμωσις ενί λόγω ήτο τοιαύτη, ώστε ούτε δένδρον απηντώμεν χάριν αναψυχής. “Πολυάριθμα στρατιωτικά αποσπάσματα”, έγραφον αγανακτούντες το 1827 οι τρεις ναύαρχοι προς τον αθετήσαντα τον λόγο αυτού Ιβραΐμ “διατρέχοντα πανταχού την Πελοπόννησον ερημούσι, καταστρέφουσι, καίουσιν, εκριζούσι τα δένδρα, τας αμπέλους, πάντα τα προϊόντα της γης και φιλοτιμούνται να μεταβάλωσι την χώραν εις αληθή έρημον”. Αληθεστάτη μεν, αλλά και πάλιν ασθενής εικών της αραβικής θηριωδίας.
Στην ίδια περιοδεία ο κόσμος νόμιζε πως Κυβερνήτης ήταν ο ταχυδρόμος διότι φορούσε “χρυσοπόρφυρο ένδυμα” και ίππευε καμαρωτό άλογο! Αυτόν λοιπόν προσκυνούσαν όλοι πέφτοντας στο έδαφος. Ο Καποδίστριας ερχόταν πιο πίσω με καμπούρικο άλογο, “ουχί ζωηρότερον του πώλου του Ιησού” και συνηθισμένα ρούχα.
Ο Κολοκοτρώνης, που ήταν κι αυτός στη συνοδεία του Καποδίστρια, συμβούλεψε τότε τον Κυβερνήτη να φορέσει επιτέλους τη στολή του. Και τη φόρεσε ο Καποδίστριας, μόνο που η στολή του ήταν πιο φτωχική κι απ’ των δασονόμων ακόμη!
Προηγείτο δε οδηγός ο κύριος των ταχυδρομικών ίππων, φορών ένδυμα ελληνικόν χρυσοπόρφυρον και αναβαίνων ίππον υψαύχενα. Και διά τούτον οι συρρέοντες εις προϋπάντησην του Κυβερνήτου, συνηθισμένοι εις τας πολυτελείς και πομπικάς παρατάξεις των πασάδων και τας χρυσοϋφάντους στολάς των τετυφωμένων καπιτανέων και κοτζαμπασίδων, εκλαμβόντες τον κοκκινοφόρον και κυδρούμενον ταχυδρόμον αντ’ εκείνον, προσεκύνουν αυτόν πίπτοντες εις έδαφος.
Δεν εννόουν πώς ήτο δυνατόν αρχηγός έθνους να αναβαίνη ίππον κυφαγωγόν, ουχί ζωηρότερον του πώλου του Ιησού, και να φορή ένδυμα οίον οι πολλοί. Αλλ’ ουδέ αψίδες ή θριαμβικά τόξα ανηγείροντο ως σήμερον, ουδέ μουσικαί επαιάνιζον, ουδέ πυροτεχνήματα εξηκοντίζοντο εις ουρανούς, καθ’ όσον αι επιδείξεις αύται, γινόμεναι επιμελεία και αξιώσει των αρχών, διαθρύπτουσι μεν την ματαιότητα, βλάπτουσιν όμως τους ηγέτας των εθνών, αποκρύπτουσαι το αληθές φρόνημα. Οι δε λαοί ακούοντες απροσδοκήτως ότι ήρχετο ο Κυβερνήτης, έτρεχον αυθόρμητοι εις προϋπάντησιν αυτού, ουχί κράζοντες γεγωνυία τη φωνή Ζήτω! αλλά κλαίοντες σφραγιζόμενοι διά του σημείου του σταυρού, και βάλλοντες μετανοίας και καίοντες λιβανωτόν και ευλογούντες τον Θεόν, τον σώσαντα αυτούς υπό της δουλείας και της ολεθριωτέρας αναρχίας.
Ιδών δε ο Κολοκοτρώνης ότι ο λαός προσεκύνει τον ταχυδρόμον Καρδαράν, πλησιάσας είπε:
“Το πράγμα υπερεξοχώτατε, δεν πάγει καλά. Πρέπει ο κόσμος να γνωρίση τον Κυβερνήτη του”.
“Και τι θέλεις να κάμω”
“Να βάλ’ η υπερεξοχότης σου τη στολήν σου”.
Και πεζεύσας εις μικράν τινα και σκιεράν κοιλάδα, ανέλαβε την στολήν αυτού, πενιχροτέραν και της των δασονόμων της αντιβασιλείας.

2.      Η δολοφονία του Καποδίστρια, περ. Ιστορικά θέματα, τχ. 23
Στην υπόθεση της δολοφονίας του Καποδίστρια παραμένουν ορισμένα αναπάντητα ερωτήματα σχετικά με τους δράστες. Η σχέση του Καποδίστρια με τους Μαυρομιχαλαίους υπήρξε πράγματι θυελλώδης. Δεν πρέπει να λησμονούμε όμως ότι ο Πετρόμπεης ήταν από τους πρώτους που προσπάθησαν να πείσουν τον Καποδίστρια να εγκαταλείψει την Αυλή του τσάρου και να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας, γεγονός που αποδεικνύεται και από την κωδικοποιημένη αλληλογραφία τους από το 1818.
Μια δεύτερη διαπίστωση αφορά τη στάση της αγγλικής κυβέρνησης, η οποία 180 χρόνια μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια συνεχίζει να θεωρεί τον φάκελο της υπόθεσης που υπάρχει στα Βρετανικά Αρχεία «άκρως απόρρητον», μη επιτρέποντας την πρόσβαση σε αυτόν. Τι έχουν λοιπόν να κρύψουν οι Άγγλοι, οι οποίοι σε άλλες περιπτώσεις δίνουν πολύ εύκολα στη δημοσιότητα απόρρητα αρχεία τους και μάλιστα νεώτερων χρόνων Εξάλλου ακόμη και οι υποστηρικτές της θεωρίας ότι οι Μαυρομιχαλαίοι ήταν πληρωμένοι δολοφόνοι, πιστοποιούν έμμεσα την ύπαρξη συνωμοσίας, αφού κάποιοι θα πρέπει να κίνησαν τα νήματα από το παρασκήνιο πληρώνοντας τους Μαυρομιχαλαίους και στήνοντας το σκηνικό, όπως πραγματικά ήθελαν.
Η δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια ήταν η πρώτη πολιτική δολοφονία αρχηγού κράτους στη Νεώτερη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδας. Η ανάμιξη της Αγγλίας και της Γαλλίας θεωρείται πλέον δεδομένη. Το νέο ελληνικό κράτος ξεκινούσε τον ελεύθερο βίο του με μία πράξη που αποτελούσε ταυτόχρονα μήνυμα και προειδοποίηση προς κάθε κατεύθυνση. Αμέσως μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, ακολούθησε χάος και αναρχία. Ο επικεφαλής της Προσωρινής Διοίκησης, Αυγουστίνος Καποδίστριας, ο οποίος αποτελούσε σκιά του νεκρού αδελφού του, αδυνατούσε να επιβάλει την τάξη. Το χάος αυτό άνοιξε τον δρόμο για την επιβολή της «Ελέω Θεού» βασιλείας του Όθωνα. Ίσως σ’ αυτό να απέβλεπαν οι Μεγάλες Δυνάμεις με τη δολοφονία του Καποδίστρια, του ανθρώπου ο οποίος με απίστευτους διπλωματικούς ελιγμούς, τους «εγκλώβισε» στην αναγκαιότητα της αναγνώρισης του ελληνικού κράτους και ο οποίος δεν ήταν εύκολο να δεχθεί μοναρχίες και απολυταρχικά καθεστώτα τέτοιου τύπου. Λίγο πριν το τέλος του, είχε αναφέρει στον Γάλλο ιστορικό και περιηγητή Μισό, όταν ρωτήθηκε αν η Ελλάδα έμελλε να γίνει βασίλειο ή δημοκρατία: «Ένα τέτοιο πράγμα δε θα ήτο και τόσο εύκολον! Ανηγέρθη πολλάκις ναός προς τον αληθή Θεόν εκ των στηλών του Διός και της Αθηνάς. Πώς όμως θα ιδρυθή θρόνος επί του εδάφους των αρχαίων δημοκρατιών και εκ της κόνεως αυτών»
 

3.      Ιωάννης Καποδίστριας – Ρωξάνδρα Στούρτζα (Ελένη Κούκκου), Βιβλιοπωλείον της "Εστίας" Ι.Δ. Κολλάρου & ΣΙΑ Α.Ε., 1997
Η διεθνής βιβλιογραφία για την επιστημονική, τη διπλωματική και πολιτική δραστηριότητα του Ιωάννη Καποδίστρια είναι τεραστία, όπως είναι γνωστό, και το επισημαίνω και σε άλλες μελέτες μου.
Για τον άνθρωπο Καποδίστρια όμως, τα σχετικά δημοσιεύματα είναι ελάχιστα και ελλιπή. Στην ξένη μάλιστα βιβλιογραφία -όπως άλλωστε είναι κατανοητό- η τόσο σημαντική αυτή πλευρά του μεγάλου αυτού ανθρώπου είναι άγνωστη. Την καθαρώς ανθρώπινη πλευρά του χαρακτήρα του, που είναι όμως συγκλονιστική και άμεσα συνδεδεμένη με το όλο πρωτοποριακό και “μυθικό” έργο του, την σκέπαζε η σιωπή ή και η σκόπιμη παρανόηση, ακόμα και η παραποίηση. Ο Δημήτριος Αρλιώτης, ο νεανικός του φίλος και από τους πρώτους βιογράφους του, είχε αφιερώσει μερικές σελίδες και στον άνθρωπο Καποδίστρια. Δεν γνώριζε όμως τις δικές του γραπτές μαρτυρίες, του Καποδίστρια, τις εξαιρετικά αποκαλυπτικές, για τον ίδιο του τον εαυτό. Παραθέτει τις δικές του κρίσεις για τον άνθρωπο Καποδίστρια, ενώ δεν γνώριζε τον άνθρωπο-αποκάλυψη, όπως εύστοχα τον είχε χαρακτηρίσει η διάσημη Δωροθέα Lieven, η γυναίκα του Ρώσου πρέσβη στο Λονδίνο.
Ο άνθρωπος-αποκάλυψη αποκαλύπτεται κυρίως από τις δικές του “αποκαλυπτικές” γραπτές μαρτυρίες. Από τα 176 Γράμματα προς τον Πατέρα του, που τα δημοσίευσε σε μετάφραση από την ιταλική ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης το 1972, τα οποία, ευτυχώς, είχε διαφυλάξει η απόγονός του, από τον αδελφό του Γεώργιο, Μαρία Δεσύλλα-Καποδίστρια. Και από τις ακόμη πιο προσωπικές και συγκλονιστικές επιστολές του προς τη Ρωξάνδρα Στούρτζα, τη μοναδική γυναίκα που αγάπησε, οι οποίες δημοσιεύτηκαν στη “Νέα Ημέρα Τεργέστης” το 1901. […]
Είναι αυτονόητο ότι σε τούτο το βιβλίο η εξιστόρηση των γεγονότων αναφέρεται μονάχα στη διπλωματική σταδιοδρομία του, εκτός από τα νεανικά του χρόνια. Και τούτο γιατί σταματά και η παράλληλη πορεία της ζωής του με τη Ρωξάνδρα Στούρτζα.
Το τεράστιο κυβερνητικό του έργο -που ετοιμάζεται βάσει, κυρίως, ανεκδότων πηγών- θα δώσει τη δυνατότητα της γνωριμίας όλων μας με την αποκαλυπτική και συγκλονιστική αυτή πλευρά του ανθρώπου-αποκάλυψη. (Ελένη Κούκκου)

4.      Η σκιά του Κυβερνήτη (Άρης Σφακιανάκης), εκδ. Κέδρος 2019
Τέλη του 1827. Η Ελληνική Επανάσταση έχει σχεδόν καταπνίγει. Η χώρα αγωνίζεται ακόμα για την ανεξαρτησία της. Οι δύο εμφύλιοι, η πτώση του Μεσολογγίου, οι καταστροφές του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο έχουν οδηγήσει τους Έλληνες στην απόγνωση. Σε μια ύστατη προσπάθεια να σωθούν καλούν τον Καποδίστρια να κυβερνήσει την Ελλάδα. Οι Μεγάλες Δυνάμεις συμφωνούν. Οι ελπίδες αναπτερώνονται.
Ο Καποδίστριας φτάνει στη χώρα και ρίχνεται αμέσως στη δουλειά. Στην αρχή γίνεται δεκτός με ανακούφιση και ενθουσιασμό. Ωστόσο δεν αργεί να συναντήσει τα πρώτα εμπόδια. Οι κοτζαμπάσηδες αντιδρούν, οι οπλαρχηγοί δυσανασχετούν, η αντιπολίτευση μηχανορραφεί. Και ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας εγκαταλείπεται σιγά σιγά απ’ όλους. Ή σχεδόν απ’ όλους. Πλάι του στέκει ως το τέλος ο σωματοφύλακάς του.
Μέσα από τη δική του αφήγηση ζούμε τα πιο σημαντικά γεγονότα του τόπου αλλά και τις προσωπικές στιγμές του Καποδίστρια μέχρι τις 27 Σεπτεμβρίου του 1831 που πέφτει νεκρός από τους Μαυρομιχάληδες στην είσοδο μιας εκκλησίας του Ναυπλίου.
Ο Ιωάννης Καποδίστριας είχε ένα όραμα για την Ελλάδα.
Θα μείνει στην Ιστορία σαν μια ευκαιρία που χάθηκε.
 

5.      Ιωάννης Καποδίστριας : 176 ανέκδοτα γράμματα προς τον πατέρα του, 1809-1820 (Πολυχρόνης Ενεπεκίδης), Εκδοτικός οίκος Βίκτωρος Α. Παπαζήση, 1972
Εκ του εν Κερκύρα αρχείου της οικογενείας Καποδίστρια
Πρόκειται για 176 επιστολές που καλύπτουν χρονικά 12 χρόνια: η πρώτη επιστολή, του 1809, συντάσσεται αμέσως μετά την αναχώρηση του Ιω. Καποδίστρια από την Κέρκυρα· η τελευταία που αποστέλλεται από την πόλη Troppau (σήμερα ανήκει στην Τσεχοσλοβακία) έχει ημερομηνία 10/22 Νοεμβρίου 1820· λίγους μήνες αργότερα (Απρίλιος 1821) ο Αντωνομαρίας Καποδίστριας θα πεθάνει.
Σε ψηφιακή μορφή https://kapodistrias.digitalarchive.gr/published/arheion_ioannou_kapodistria__t__g__-b-8*509.html

6.      Ο Καποδίστριας και η παιδεία, 1802-1822 : Η φιλόμουσος εταιρεία της Βιέννης (Ελένη Κούκκου)
Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης ιδρύθηκε το 1814 από τον Ιωάννη Καποδίστρια την οποία και έθεσε υπό την προστασία του Αλέξανδρου Α΄ της Ρωσίας. Το φθινόπωρο του 1814, που ο Καποδίστριας βρισκόταν στη Βιέννη, ως υπουργός των εξωτερικών της Ρωσίας, για τις εργασίες του Συνεδρίου των Ηγεμόνων, γνωστότερου ως Συνέδριο της Βιέννης, που συνήλθε στη πόλη αυτή μετά την πτώση του Ναπολέοντα, τον πλησίασε ο διαμένων στην ίδια πόλη Άνθιμος Γαζής και τον ενημέρωσε για την ίδρυση και τους σκοπούς της Φιλομούσου Εταιρείας της Αθήνας, της οποίας και τελούσε επίτροπος. Τότε ο Καποδίστριας λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι το σωματείο αυτό τελούσε υπό την προστασία του Ηνωμένου Βασιλείου, βρήκε την ευκαιρία και ανέλαβε την ίδρυση ομώνυμης εταιρείας με έδρα τη Βιέννη, συντάσσοντας ο ίδιος στη γαλλική γλώσσα το καταστατικό της, πιθανώς καθ΄ υποτροπή του Τσάρου, για αντιστάθμιση της αγγλικής επιρροής στον ελλαδικό χώρο, όπως αυτό διαφαίνεται και από τις σημειώσεις στην αυτοβιογραφία του στις σχετικές προτάσεις που έκανε στον Τσάρο.
Στη συνέχεια το καταστατικό αυτό ανέλαβε ο Α. Γαζής και τυπώθηκε σε δίγλωσσο φυλλάδιο (γαλλική και ελληνική γλώσσα) που διανέμονταν στα μέλη και σε γνωστούς αυτών.
Σκοπός και της εταιρείας αυτής ήταν να δώσει στην αντίστοιχη αθηναϊκή τα αναγκαία μέσα: «δια την αύξησιν και επίδοσιν των μαθήσεων εις την Ευρώπη Ελλάδα, δια την έκδοσιν των κλασσικών συγγραφέων και βοήθειαν πτωχών μαθητών, όσοι σπουδάζωσι τας επιστήμας, και τέλος δια την ανακάλυψιν παντός είδους αρχαιοτήτων», καθώς και για βοήθεια ίδρυσης στο Πήλιο «ενός σχολείου τακτικού κατά μίμησιν των Ακαδημιών της Ευρώπης».
Έτσι κατά τη διάρκεια του εργασιών του Συνεδρίου άρχισε παράλληλα ν΄ αναπτύσσεται και η Φιλόμουσος Εταιρεία και να δημιουργείται ένα έντονο φιλελληνικό ρεύμα με πολλά μέλη που πρόσφεραν αξιόλογα ποσά για τον σκοπό της.
Πρώτος και κορυφαίος συνδρομητής γράφτηκε φυσικά ο ίδιος ο Καποδίστριας και ακολούθησε ο Τσάρος ο οποίος πρόσφερε 200 ολλανδικά δουκάτα, η Τσαρίνα που πρόσφερε 100, ο Ιγνάτιος καθώς και οι περισσότεροι παραδουνάβιοι ηγεμόνες. Ο Άνθιμος Γαζής διορίστηκε επίτροπος στην Φιλόμουσο της Αθήνας και ήταν ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις δύο Εταιρείες Βιέννης και Αθηνών. Από τα έσοδα της εταιρείας τα μισά δόθηκαν στον Άνθιμο Γαζή για την εκτύπωση ενός λεξικού, ενώ τα υπόλοιπα χρησιμοποιήθηκαν για εκδόσεις βιβλίων και για υποτροφίες μαθητών από την Ελλάδα.
Οι κινήσεις της Εταιρείας φαίνεται να έγιναν αντιληπτές και να θορύβησαν την αστυνομία που έσπευσε να ενημερώσει σχετικά τον Μέττερνιχ, Καγκελάριο της Αυστρίας, που με τη σειρά του φάνηκε να ανησύχησε διαβλέποντας να υποβόσκει κάτω από τους επιφανειακούς στόχους προετοιμασία απελευθερωτικού κινήματος, που κάτι τέτοιο θα ήταν ενάντιο στις διπλωματικές σχέσεις που διατηρούσε η χώρα του με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Συνέπεια αυτού ήταν να δημιουργηθούν διπλωματικές ενστάσεις οι οποίες εξανάγκασαν τελικά τον Καποδίστρια να διορίσει αντιπρόσωπό του στην Εταιρεία τον Αλέξανδρο Βασιλείου.
Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης συνέχισε τη δραστηριότητά της μέχρι τις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

 7.      Ο Καποδίστριας και η παιδεία, 1827-1832 : Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Αιγίνης (Ελένη Κούκκου)
Ο Καποδίστριας βρήκε την Παιδεία διαλυμένη και στην ουσία μη λειτουργούσα λόγω των χρόνων του πολέμου από το 1821 και μετά. «... Διά τα σχολεία χρειάζονται οικήματα, εγώ δε φθάσας ενταύθα εύρηκα μόνον καλύβας όπου εσκεπάζοντο πλήθος οικογενειών πειναλέων».
Οι ιδέες του Καποδίστρια για την παιδεία των Ελλήνων πήγαζαν από το Πιστεύω του. Ο ίδιος έγραφε: «... Αποτελεί Θεία τιμή το να αναθρέψει κάποιος Ελληνόπαιδες, με τις γνώσεις της Ιεράς μας Θρησκείας, να τους εκπαιδεύσει στην πάτριον γλώσσα και να τους προπαρασκευάσει για ανώτερες Πανεπιστημιακές σπουδές».
Δεν είναι τυχαία η ίδρυση Υπουργείου «επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείαν», μια συνύπαρξη που υπάρχει μέχρι και σήμερα. Στις 8 Οκτωβρίου 1829 ο Κυβερνήτης της Ελλάδος Καποδίστριας έγραφε: «ότι η επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείαν, είναι δύο υπηρεσίες αχώριστες ως μίαν εχούσας αρχήν, τον Πατέρα των Φώτων, και προς ένα συντρεχούσας σκοπόν, την ηθικήν των πολιτών διαμόρφωσιν».
Ο Καποδίστριας πίστευε ότι ο λαός έπρεπε να μορφωθεί διότι αλλιώς θα υπερίσχυε το «δίκαιο του ισχυρότερου στηριζόμενο εις την αμαθίαν και αποκτήνωσιν του πλήθους». Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί με τον συνδυασμό της πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας και την προώθηση της επαγγελματικής εκπαίδευσης. Παράλληλα πίστευε στην οργάνωση των σχολείων κατά το μοναστηριακό σύστημα. Γι'αυτό προσέθετε αναγνώσματα από πατερικά κείμενα κατά την ώρα του γεύματος και την ώρα του δείπνου. Εβαλε σκοπό και στόχο την ίδρυση ενός τουλάχιστον σχολείου σε κάθε χωριό και κωμόπολη με σύστημα διδασκαλίας την αλληλοδιδακτική μέθοδο.
Με το διάταγμα της 18 Οκτωβρίου 1829 συστήθηκε επιτροπή από τέσσερις αρχιερείς, στην οποία ανατέθηκε η σύνταξη θρησκευτικών σχολικών βιβλίων (Ευχολογίου, Σύνοψης και Κατήχησης). Ο Καποδίστριας έδιδε μεγάλη σημασία στην ύπαρξη μιας Σύνοψης ώστε κάθε Έλληνας να μάθει να προσεύχεται αλλά και να διαβάζει και να μαθαίνει σωστά την γλώσσα του.
Άλλη επιτροπή πάλι από σημαντικούς λογίους, επιφορτίστηκε να επιλέξει μια γραμματική και ένα ανθολόγιο που θα χρησιμοποιούνταν στα Ελληνικά σχολεία.
Επίσης συστήθηκε η «Επί της Προπαιδείας Επιτροπή» και ανατέθηκε το σημαντικό έργο «των βιβλίων και των αντικείμενων, όσων η Κυβέρνησις έχει χρείαν διά να οργανώση ακολούθως τα αναγκαία εις την Επικράτειαν αλληλοδιδακτικά σχολεία».
Καρπός όλων αυτών των προσπαθειών ήταν η ίδρυση στην Αίγινα, του Ορφανοτροφείου με 500 παιδιά! Στο Ορφανοτροφείο λειτουργούσαν παράλληλα τρία αλληλοδιδακτικά σχολεία. Λειτούργησαν πολλά χειροτεχνεία (τορνευτικής, πλεκτικής, ξυλουργικής, σιδηρουργείας, σκυτοτομικής, ραπτικής, τυπογραφίας, βιβλιοδετικής, λιθογραφείας κτλ). Στο Ορφανοτροφείο διδασκόταν και το μάθημα της μουσικής με αποτέλεσμα να συσταθεί και χορωδία. Ο Καποδίστριας όταν επισκέφθηκε το Ορφανοτροφείο και διαπίστωσε την πρόοδο των μαθητών στην μουσική ενέκρινε με Διάταγμα του την αγορά 12 βιολιών και ειδική στολή για τα μέλη της χορωδίας «λευκὸν ποδήρες ένδυμα και ζώνην κυανόχρουν». Επιπλέον λειτούργησε Πρότυπο Σχολείο το οποίο είχε σκοπό τη μόρφωση δασκάλων που θα στελέχωναν τα αλληλοδιδακτικά σχολεία. Επίσης ιδρύθηκε το Κεντρικό Σχολείο, που σκοπό είχε τη μόρφωση των νέων που θα ήθελαν να ακολουθήσουν Πανεπιστημιακές σπουδές. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια το ορφανοτροφείο και τα χειροτεχνεία φυτοζωούσαν και αντιμετώπιζαν τεράστια προβλήματα λόγω της αδιαφορίας από την πολιτεία.
Σχολεία ιδρύθηκαν ακόμα στο Ναύπλιο, στο Άργος, στην Τρίπολη, στην Αθήνα , στην Αίγινα, στον Πόρο, στην Ύδρα, στο Γαλαξείδι, στη Ναύπακτο, στη Μεθώνη, στα Φιλιατρά, στην Πάτρα, στα Καλάβρυτα, στη Σκιάθο, στη Σύρο, στην Αμοργό και σε πολλές άλλες πόλεις και νησιά. Συστήθηκαν δευτεροβάθμια σχολεία τα οποία ονόμαζε "πρότυπα" ή "τυπικά", ενώ παράλληλα διατηρήθηκαν και τα λεγόμενα Ελληνικά σχολεία.
Ο Καποδίστριας έδωσε και μεγάλη βαρύτητα στη μόρφωση των κοριτσιών, σε μια εποχή κατά την οποία η θέση της γυναίκας στην κοινωνία ήταν υποβαθμισμένη. Για την εκπαίδευση των κοριτσιών λειτούργησε στη Σύρο, στην Τήνο και στο Ορφανοτροφείο Αιγίνης σχολείο θηλέων. Στην Κόρινθο λειτούργησε μεικτό σχολείο.
Ο Καποδίστριας μερίμνησε και για την βιωσιμότητα των σχολείων και ίδρυσε το "Γαζοφυλάκιο" οι πόροι του οποίου προορίζονταν για την οικονομική ενίσχυση των σχολείων. Προχώρησε στην καθιέρωση της δωρεάν παιδείας για όλους τους μαθητές στο πλαίσιο της παροχής ίσων ευκαιριών μόρφωσης σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες. Παρόλο που η ανάγκη για επιμόρφωση των δασκάλων ήταν τεράστια δεν δέχτηκε την πρόταση του Γερμανού Χριστιανού-Λουδοβίκου Κορκ να ιδρύσει Διδασκαλείο για τη μόρφωση αλληλοδιδασκάλων. Αυτό διότι ο Καποδίστριας ήξερε ότι είναι προτεστάντης.
Φιλοδοξούσε στην ίδρυση, εν ευθέτω χρόνω, Πανεπιστημίου, αφού συγκεντρώνονταν οι απαραίτητοι οικονομικοί πόροι αλλά και οι υποψήφιοι φοιτητές.
Ο Καποδίστριας δεν φρόντισε μόνο για την ίδρυση των σχολείων, αλλά και παρακολουθούσε από κοντά τη λειτουργία τους. Επιβράβευε τους αρίστους μαθητές με υποτροφίες και βοηθούσε τους απόρους μαθητές να συνεχίσουν τις σπουδές τους.
Ήθελε οι δάσκαλοι να έχουν τις απαραίτητες γνώσεις για να διδάξουν και προέτρεπε: «Η επιτροπή δεν θέλει συστήσει ουδένα εις την Κυβέρνηση ως ικανό ινα διευθύνη αλληλοδιδακτικόν σχολείον, εαν δεν είναι ειδήμων της Γραμματικής, και ικανός να εξηγήση εις την καθομιλουμένην τον Αίσωπον,Ισοκράτην και Ξενοφώντα ευχής έργον ήτον να είναι ικανός να εξηγή και Ομηρον».
Επίσης εμψύχωνε τους δασκάλους: «Διδάσκαλε, είπον μία των ημερών, οδηγείς τας ελπίδας της πατρίδος.» και τους ενίσχυε με χρηματικά βοηθήματα, «δια ν΄αποζημιώσωμεν δε κατά το δίκαιον τους διδασκάλους δια τα έξοδα, όσα μέχρι τούδε έκαμον, θέλοντες να διεγείρουν των μαθητών την φιλοτιμίαν, προσφέρομεν εις αυτούς δωρεάν ανα 300 γρόσια δι' έκαστον των μαθητών οσοι μέλλουν να γενούν παραδεκτοί εις το πρωτότυπον σχολείον».
Ενώ πολλοί υποστήριζαν ότι κατά τη σχολική περίοδο οι αργίες και οι διακοπές θα ήταν επιζήμιες για την πρόοδο των μαθητών, ο Καποδίστριας με ψήφισμα όρισε τα αλληλοδιδακτικά σχολεία της Επικράτειας να μην κάνουν μάθημα τις Κυριακές, τις Δεσποτικές, τις Θεομητορικές γιορτές και τις εορτές των μεγάλων Αγίων, και κατά τις γιορτινές μέρες, μετά τη Θεία Λειτουργία οι μαθητές να πηγαίνουν σχολείο και αφού γίνεται εξήγηση του Ιερού Ευαγγελίου της ημέρας, να αρχίζει η συνηθισμένη παράδοση.

8.      Τα νεανικά χρόνια του Καποδίστρια (Κώστας Καιροφύλας), Εκδοτικός οίκος Α. Κασιγόνη, 1936

9.      Ο Γολγοθάς του Καποδίστρια (Κώστας Καιροφύλας), Εκδοτικός οίκος Α. Κασιγόνη, 1928
 

10.   Ιωάννης Α. Καποδίστριας : Ο Άνθρωπος – Ο Διπλωμάτης (Ελένη Κούκκου), αυτοέκδοση, 1991 – Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών
Τούτο το βιβλίο έρχεται να προσθέσει μία ακόμα βιβλιογραφική μονάδα στην πλουσιώτατη βιβλιογραφία -ελληνική και ξένη- για τη μεγάλη μορφή του Ιωάννη Καποδίστρια. Μερικοί, ίσως-ίσως αρκετοί, ιστορικοί και άλλοι συγγραφείς, έγραψαν για την «αμφιλεγόμενη» ή «αμφισβητούμενη» προσωπικότητα του Καποδίστρια. Και τις περισσότερες φορές τα επιχειρήματά τους στηρίζονται επάνω σε γνώμες και κείμενα άλλων, που έγραψαν για τον έλληνα πολιτικό και διπλωμάτη. Άλλες πάλι φορές αποσπώνται μεμονωμένες φράσεις από τα κείμενα του ίδιου και θεμελιώνονται επάνω του ολόκληρες θεωρίες κατά βάση αρνητικές ή επικριτικές. Μερικοί δεν θα διστάσουν να φθάσουν στο σημείο της απαράδεκτης συκοφαντίας ή της χαμηλής φρασεολογίας. Η συμπλήρωση 200 χρόνων από τη γέννησή του, το 1976, έδωσε αφορμή σε πολλούς να μιλήσουν ή να γράψουν ξανά υπέρ ή κατά. (…) Αν οι σελίδες αυτού του βιβλίου διαφέρουν σε κάτι είναι ότι αφήνουν βασικά τον ίδιο τον Καποδίστρια να μιλήσει μέσα από τα κείμενά του -τα γνωστά, αλλά ξεχασμένα ή παρανοημένα, και τα άγνωστα. Ασφαλώς είναι ο καλύτερος τρόπος για τη βαθύτερη και ειλικρινέστερη γνωριμία ενός ανθρώπου. Και η γνωριμία είναι συγκλονιστική. Είναι η μαρτυρία του ανθρώπου, που κρίνεται όχι μονάχα από τη μαρτυρία των πράξεών του αλλά και από όσα «είπε ή έγραψε περί του εαυτού του». Είναι η μαρτυρία του ανθρώπου που είχε τη δύναμη να πει στους κατηγόρους του μια επιγραμματική φράση, που θα ταίριαζε να γραφτεί στην επιτύμβια απέριττη πλάκα του τάφου του: «Δεν ζει ο άνθρωπος, ζει του έργο του».

11.   Ιωάννης Καποδίστριας, 1776-1831 : Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος (Συλλογικό έργο), εκδ. Γκοβόστη, 1992
Γράφουν: Πανταζόπουλος Νικόλαος Ι., Σφυρόερας Βασίλης Βλ., Πετρίδης Παύλος, Κοντογιώργης Γιώργος Δ., Αναστασιάδης Γιώργος, Λουλές Δημήτρης, Νάκος Γιώργος, Παπαγεωργίου Στέφανος Π.

12.   Ιωάννης Καποδίστριας (Διονύσιος Μαντζουλίνος), Βιβλιοπωλείον της "Εστίας", 1990
 

13.   Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος (Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος), αυτοέκδοση 1954
Η Ελληνική Επανάστασις του 1821, αφού επί επταετίαν αντιμετώπισε τους στρατούς και τους στόλους της Τουρκίας, της Αιγύπτου και της Βερβερίας, αλλά και την εχθρότητα, ιδία κατά τα πρώτα έτη, των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, αφού εγνώρισε θριάμβους και συμφοράς, αφού υπερεπήδησε μέγιστους κίνδυνους, κατά τα μέσα του 1827 ευρίσκετο πλέον εν πλήρει εξαντλήσει. Μετά την πτώσιν του Μεσολογγίου, μετά τον θάνατον του Καραϊσκάκη και την επακολουθήσασαν καταστροφήν του Φαλήρου και διάλυσιν του στρατοπέδου των Αθηνών, η κατάστασις είχε φθάσει εις το χειρότερον σημείον. Πλην του Ναυπλίου και τινων άλλων πόλεων, ωρισμένων φρουρίων, της Μάνης, της περιοχής του Ισθμού και των νήσων, η λοιπή χώρα κατείχετο υπό του εχθρού ή ευρίσκετο εις την διάθεσιν αυτού. Η παράδοσις της Ακροπόλεως των Αθηνών εξέφραζε συμβολικώς την δεινήν θέσιν, εις ην είχε περιέλθει ο εθνικός αγών. Και οι Αιγύπτιοι μετέφεραν νέας ενισχύσεις δια το τελειωτικόν χτύπημα.
 

14.   Ιωάννης Καποδίστριας : Ο θεμελιωτής της Ελλάδος του εικοσιένα (Ανδρέας Σκανδάμης), αυτοέκδοση 1976
 

15.   Ρήγας – Υψηλάντης – Καποδίστριας (Πολυχρόνης Ενεπεκίδης), Βιβλιοπωλείον της "Εστίας" Ιωάννου Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., 1965
Παραδίδομεν συγκεντρωμένα δια τους Ιστορικούς και τους φιλίστορας της Ελλάδος τα αποτελέσματα των ερευνών μας εις τα ευρωπαϊκά αρχεία και τας βιβλιοθήκας κατά την τελευταίαν δεκαπενταετίαν. Αφορούν κυρίως τρεις πρωταγωνιστάς του προεπαναστατικού Ελληνισμού, τον Ρήγαν Βελεστινλήν, τον Αλέξανδρον Υψηλάντην και τον Ιωάννην Καποδίστριαν. Γύρω από την ζωήν και την δράσιν των θίγονται και διάφορα προβλήματα του πνευματικού πολιτισμού των Ελλήνων της Διασποράς της αυτής περιόδου. Τα νέα στοιχεία αποκαλύπτουν αγνώστους όψεις των ηρώων, μυστικάς πλευράς της δράσεως και του δράματος των και συμπληρώνουν κατ’ ευτυχή τρόπον την μέχρι τούδε παραδοθείσαν ιστορικήν εικόνα (ο συγγραφέας).
Επιλογή περιεχομένων
Περίληψις της δικογραφίας της επί της Α.Ε. του αοιδίμου Κυβερνήτου της Ελλάδος διαπραχθείσης δολοφονίας
Αποδείξεις κατά του Κωνσταντίνου Μαυρομιχάλου, εκ Λιμενίου της Μάνης, το επάγγελμα στρατιωτικού, τον βαθμόν χιλιάρχου
Αποδείξεις κατά του στρατιώτου της Πολιταρχίας Ιωάννου Καραγιάννου, Ζητουνιώτου, ετών 22, όστις εφύλαττε τους Μαυρομιχάλας ομού με τον Ανδρέαν Γεωργίου
Αποδείξεις κατά του στρατιώτου Ανδρέου Γεωργίου, Πατρέως ετών 22, όστις εφύλαττε μετά του Ι. Καραγιάννου
Έκθεσις αφορώσα εις τα περί τους ταραξίας και την δολοφονίαν του Ι. Καποδίστρια
 

16.   Ιωάννης Καποδίστριας : Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας (Δημήτριος Γατόπουλος), Εκδοτικός οίκος Δημητράκου, 1933
 

17.   Ο Καποδίστριας εις την εκπαίδευσιν (Βασίλειος Παπαγεωργίου), Εκδοτικός οίκος "Ερμού", 1939
 

18.   Δάφνη στον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια (Συλλογικό έργο), Ευθύνη, 1978
Γράφουν: Τσάτσος Κωνσταντίνος,  Ζέπος Παναγιώτης Ι.,  Βακαλόπουλος Απόστολος Ε.,  Κανελλόπουλος Αθανάσιος Π.,   Παπαδόπουλος Στέφανος Ι.,  Δαφνής Κώστας,  Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος Ι.,  Χασιώτης Ιωάννης Κ.,  Σβολόπουλος Κωνσταντίνος,  Λουκάτος Σπύρος Δ.,  Πετρίδης Παύλος
 

19.   Ο Καποδίστριας ως θεμελιωτής της δημοτικής εκπαιδεύσεως (Λάζαρος Βελελής), Βιβλιοπωλείον Ιωάνν. Ν. Σιδέρη, 1925

20.   Ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας και τα μετ’ αυτόν (Νικόλαος Σπηλιάδης), αυτοέκδοση 1970
 

21.   Ιωάννης Α. Καποδίστριας : Η γένεση του ελληνικού κράτους (Γρηγόριος Δαφνής), εκδ. Κάκτος, 2018
Η ζωή του Ιωάννη Καποδίστρια ήταν από τα θέματα που δε με τραβούσαν. Είχαν ασχοληθεί τόσοι πολλοί και είχαν δημοσιευτεί τόσα πολλά γύρω από τη δραστηριότητα του Κερκυραίου πολιτικού, ώστε πίστευα ότι τίποτα το καινούργιο δεν μπορούσε να ειπωθεί γι’ αυτόν. Ξαφνικά θυμήθηκα κάτι που είχε γράψει ο γνωστός Άγγλος ιστορικός A. J. P. Taylor, πριν αρκετά χρόνια, σχολιάζοντας το βιβλίο του John Plamenatz για το γερμανικό μαρξισμό και το ρωσικό κομμουνισμό, ότι καμιά σοβαρή ιστορική εργασία δεν μπορούσε να γίνει πριν από το 1850, όταν άρχισε να υπάρχει εξακριβωμένη στατιστική. Και πρόσθετε: «Ήταν όμως τόσο ελαττωματική και η στατιστική, που μερικοί απέκλεισαν τη δυνατότητα μιας αναμφίλεκτης ιστορίας πριν από την έκρηξη του δευτέρου μεγάλου πολέμου» (A. J. P. Taylor, «Europe: Grandeur and Decline» Penguin Books, 1967, σελ. 135). Η παρατήρηση αυτή μ’ έκαμε ν’ αναθεωρήσω τις απόψεις μου και να πλησιάσω το θέμα της ζωής του Καποδίστρια με περισσότερη αισιοδοξία. Ομολογώ ότι δεν απογοητεύθηκα από την έρευνα που έκαμα, που μου έδειξε ότι πολλά από τα δημοσιευμένα ήταν ανακριβή και ότι πολλές πλευρές της ζωής του Κύβερνου, όπως τον ονομάτισε ο Κωστής Παλαμάς, έμεναν άγνωστες. Και αποφάσισα να προχωρήσω. Αν έκαμα καλά ή κακά θα κρίνουν οι αναγνώστες (από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου).
 

22.   Η ευρωπαϊκή πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια (Παύλος Πετρίδης), Αφοί Τολίδη, 1988
Τα όρια και οι διαστάσεις της πολιτικής που – από τα τέλη του 1814 – ο Ιω. Καποδίστριας αγωνίστηκε να επιβάλει στην Ευρώπη δεν έχουν ακόμη αποτιμηθεί. Η εμβέλεια, ωστόσο, της πολιτικής αυτής – εν μέρει άγνωστης μέχρι πρόσφατα – αποτελεί «κοινό τόπο» και αποδεκτή «πραγματικότητα» τουλάχιστον για τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστοριογραφία. Προσεγγίζοντας αμεσότερα την ευρωπαϊκή πολιτική του Καποδίστρια διαπιστώνουμε ότι ουσιαστικά περιλαμβάνει πέντε φάσεις έντονης πολιτικής δράσης και συγκεκριμένα:
α) τη συμβολή του στη συγκρότηση του Επτανησιακού κράτους,
β) τη δράση του υπέρ της κατοχύρωσης της ελβετικής ανεξαρτησίας και ουδετερότητας,
γ) τη συμβολή του στην καθιέρωση της Γερμανικής Ομοσπονδίας,
δ) την παρέμβαση του υπέρ της αποκατάστασης του γαλλικού Έθνους και
ε) τα πολιτικά του σχέδια για μια νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη.
 

Επιμέλεια: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Πύργου