ΟΙ ΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΕΝΤΟΣ ΕΝΟΣ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ - ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΠΡΩΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗΣ κ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΟΙ ΟΡΘΟΔΟΞΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

ΕΝΤΟΣ ΕΝΟΣ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΠΡΩΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗΣ κ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

 Ὁ πολιτισμικός, ἐθνικός, φυλετικός, θρησκευτικός καί τεχνολογικός πλουραλισμός ἀποτελεῖ κυρίαρχο φαινόμενο τοῦ σύγχρονου κόσμου. Ἐξίσου κυρίαρχο φαινόμενο τοῦ σύγχρονου κόσμου εἶναι καί ἡ προϊοῦσα παγκοσμιοποίηση, ἡ ὁποία ἐνῶ ἐξ ὁρισμοῦ τείνει σέ μείωση ἤ καί ἐξάλειψη τῆς διαφοροποιήσεως, ἡ ὁποία συνιστᾶ τήν οὐσία τοῦ πλουραλισμοῦ, ταυτοχρόνως διευκολύνει τήν ἐξάπλωσή του μέσω τῆς εὐρυτάτης χρήσεως τῆς τεχνολογίας.

Λόγω ἀκριβῶς τῆς φύσεώς του καί τοῦ γεγονότος τῆς συμπεριλήψεως τῆς θρησκείας μεταξύ τῶν οὐσιαστικῶν συστατικῶν του, ὁ πλουραλισμός ἀποτελεῖ φαινόμενο, τό ὁποῖο ἐνδιαφέρει ἄμεσα τήν σύγχρονη Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία. Χωρίς δυσκολία θά μπορούσαμε νά διατυπώσουμε τήν ἄποψη ὅτι πρόκειται γιά ἕνα φαινόμενο-πρόκληση. Πρόκληση πού σχετίζεται μέ πολλές πλευρές τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας.

Ἄς προχωρήσουμε λοιπόν μέ μερικές σκέψεις πού ἀναφέρονται στήν πρόκληση τοῦ πλουραλισμοῦ γιά τήν Ὀρθοδοξία σήμερα. Ὅ,τι ἀκολουθεῖ εἶναι ἁπλῶς εἰσαγωγικά σχόλια σέ ἕνα μεγάλο καί εὐρύτατο θέμα. Οἱ εἰσαγωγικές αὐτές σκέψεις ἀναπτύσσονται στή συνέχεια γύρω ἀπό τρεῖς θεματικές ἑνότητες:

1. Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ.

2.  ΣΥΝΑΦΕΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΠΕΔΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΗΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΩΣ ΠΕΡΙ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΥ, ΚΑΙ

3. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ.

1. Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ

Θά πρέπει νά λεχθεῖ εὐθύς ἐξαρχῆς ὅτι τό θέμα τοῦ πλουραλισμοῦ συνδέεται οὐσιαστικά καί ὀργανικά μέ τό θέμα τῆς παγκοσμιοποιήσεως καί ὅτι τά δύο αὐτά ἀλληλένδετα θέματα ἀποτελοῦν θέματα ἐξαιρετικοῦ ἐνδιαφέροντος ὄχι μόνο γιά τούς Ὀρθοδόξους Χριστιανούς τῆς Ἀμερικῆς, ἀλλά καί γιά ὁλόκληρο τόν κόσμο. Οἱ ἐπιπτώσεις τῆς παγκοσμιοποιήσεως ἐπί τοῦ πλουραλισμοῦ εἶναι αἰσθητές παντοῦ λόγω τῆς ἐξαιρετικῆς διαδόσεως τῶν μέσων ἐπικοινωνίας, τοῦ διαδικτύου, τοῦ ἠλεκτρονικοῦ ταχυδρομείου καί τῆς κινητῆς τηλεφωνίας. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁποιαδήποτε κοινωνία σέ ὁποιοδήποτε μέρος τοῦ κόσμου δέν μπορεῖ πλέον νά εἶναι μιά πολιτιστικά ἀπομονωμένη κοινωνία, ἀλλά μία κοινωνία ἐνήμερη τῆς πολιτιστικῆς διαφοροποιήσεως. Δέν ὑπάρχει σήμερα κοινωνία ἡ ὁποία νά εἶναι ἀπηλλαγμένη ἀπό πλουραλιστικές πολιτιστικές ἐπιδράσεις πού προέρχονται  ἀπ᾽ ἔξω.  Ἡ  Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία τῆς  Ἑλλάδος, ἐπί παραδείγματι, πρέπει κατά βάσιν νά ἀντιμετωπίσει τίς ἴδιες ἰδέες, κοινωνικές τάσεις καί πολιτιστικές συνθῆκες τίς ὁποῖες ἀντιμετωπίζει καί ἡ  Ὀρθόδοξος  Ἐκκλησία τῆς  Ἀμερικῆς. Μέ τήν ἔλευση τῆς παγκοσμιοποιήσεως κάθε κοινότητα ἀποβαίνει σέ κάποιο μικρότερο ἤ μεγαλύτερο βαθμό πλουραλιστική κοινότητα. Γι᾽αὐτό καί ἡ πλουραλιστική πραγματικότητα, μέσω τῆς παγκοσμιοποιήσεως, ἀποτελεῖ κοινό φαινόμενο γιά ὅλες τίς πολιτισμένες κοινωνίες.

Σέ μιά περίοδο ταχείας παγκοσμιοποιήσεως, σ᾽ ἕνα κόσμο πού εἶναι ὅλο καί πιό πολύ ἐνήμερος τοῦ πλουραλιστικοῦ του χαρακτήρα, οἱ  Ὀρθόδοξες  Ἐκκλησίες ἀντιμετωπίζουν μιά μεγάλη πρόκληση. Παρά ταῦτα, ἡ λέξη «πρόκληση» δέν πρέπει νά κατανοηθεῖ μέ ἀρνητικό τρόπο ἀλλά μέ θετικό καί αἰσιόδοξο.  Ὁ πλουραλιστικός κόσμος δέν εἶναι ἐμπόδιο ἀλλά εὐκαιρία γιά τήν Ὀρθοδοξία. Σέ μία πλουραλιστική παγκόσμια κοινωνία ἡ  Ὀρθόδοξος  Ἐκκλησία καλεῖται νά συνοδεύσει τήν ἔνσαρκη Χριστολογία της μέ τήν ἔνσαρκη Ἐκκλησιολογία της.

Στό σημεῖο αὐτό ἀξίζει νά προσφέρουμε ὡς ἀπαραίτητο στοιχεῖο στή συζήτησή μας ἕνα θεμελιῶδες προγραμματικό χωρίο ἀπό τήν Α´ πρός Κορινθίους ἐπιστολή τοῦ Ἀποστόλου Παῦλου. Στό ἔνατο κεφάλαιο τῆς ἐπιστολῆς αὐτῆς ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ὁμιλεῖ γιά τούς κόπους καί τό ἔργο του ὡς Ἀποστόλου τοῦ Χριστοῦ καί προσδιορίζει τήν ἀποστολική του ἰδιότητα ὄχι ἐπί τῇ βάσει προνομίων καί ἐξουσίας ἀλλά διακονίας καί θυσίας. Γράφει: 

«`Ἐλεύθερος γὰρ ὢν ἐκ πάντων πᾶσιν ἐμαυτὸν ἐδούλωσα, ἵνα τοὺς πλείονας κερδήσω· καὶ ἐγενόμην τοῖς Ἰουδαίοις ὡς Ἰουδαῖος, ἵνα Ἰουδαίους κερδήσω· τοῖς ὑπὸ νόμον ὡς ὑπὸ νόμον, ἵνα τοὺς ὑπὸ νόμον κερδήσω·   τοῖς ἀνόμοις ὡς ἄνομος, μὴ ὢν ἄνομος Θεῷ, ἀλλ᾿ ἔννομος Χριστῷ, ἵνα κερδήσω ἀνόμους·   ἐγενόμην τοῖς ἀσθενέσιν ὡς ἀσθενής, ἵνα τοὺς ἀσθενεῖς κερδήσω· τοῖς πᾶσι γέγονα τὰ πάντα, ἵνα πάντως τινὰς σώσω. Τοῦτο δὲ ποιῶ διὰ τὸ εὐαγγέλιον, ἵνα συγκοινωνὸς αὐτοῦ γένωμαι. οὐκ οἴδατε ὅτι οἱ ἐν σταδίῳ τρέχοντες πάντες μὲν τρέχουσιν, εἷς δὲ λαμβάνει τὸ βραβεῖον; οὕτω τρέχετε, ἵνα καταλάβητε. πᾶς δὲ ὁ ἀγωνιζόμενος πάντα ἐγκρατεύεται, ἐκεῖνοι μὲν οὖν ἵνα φθαρτὸν στέφανον λάβωσιν, ἡμεῖς δὲ ἄφθαρτον.   ἐγὼ τοίνυν οὕτω τρέχω, ὡς οὐκ ἀδήλως, οὕτω πυκτεύω, ὡς οὐκ ἀέρα δέρων, ἀλλ᾿ ὑποπιάζω μου τὸ σῶμα καὶ δουλαγωγῶ, μήπως ἄλλοις κηρύξας αὐτὸς ἀδόκιμος γένωμαι» (Κορ. Θ΄ 19-27).

 Ἐάν θά θέλαμε νά δώσουμε ἕναν τίτλο στήν παραπάνω ἀντίληψη περί ἱεραποστολῆς πού προσφέρει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, θά χρησιμοποιούσαμε τόν τίτλο προσωπικός πλουραλισμός. Ὁ Ἀπόστολος παίρνει μιά θετική θέση ἔναντι τοῦ πλουραλισμοῦ τόν ὁποῖο συναντᾶ στό ρωμαϊκό κόσμο τοῦ πρώτου μ.Χ. αἰώνα μέ τό νά ἐκφράζει ἐντός τοῦ μικροκόσμου τῆς προσωπικότητάς του τήν πλήρη κλίμακα τῆς ἀνθρωπίνης διαφοροποιήσεως:  Ἰουδαῖοι, ἐθνικοί, ὑπό τόν νόμο, ἐκτός νόμου, ἀσθενεῖς, ἰσχυροί.

Ὁ προσωπικός πλουραλισμός τοῦ Παύλου ἐκφράζεται στή φράση του «τοῖς πᾶσι γέγονα τά πάντα». Ὁ λόγος γιά μιά τέτοια διατύπωση εἶναι σαφής, ἄν κατανοήσουμε σωστά τή Χριστολογία τοῦ Ἀποστόλου Παύλου. Τό νά γίνεται κάποιος τά πάντα τοῖς πᾶσι ἀπαιτεῖ μιά πράξη κενωτικῆς προσωπικῆς ταπεινώσεως πού πραγματοποιεῖται γιά νά καλύψει τίς ἀνάγκες τῶν ἄλλων.  Ἔχοντας ἀνακαλύψει ἐντός του τή δυνατότητα νά γίνει τά πάντα τοῖς πᾶσι καί ἔχοντας τήν ἀληθινή ἀποστολική ἐλευθερία νά πραγματοποιήσει κάτι τέτοιο, ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἀποδεικνύεται «μιμητὴς Χριστοῦ» (Α´ Κορ. 11:1), ὁ ὁποῖος «ἑαυτὸν ἐκένωσεν μορφὴν δούλου λαβών» (Φιλ. 2:7), ὥστε νά λυτρώσει τούς πάντες, καί νά καταστήσει προσιτό τό εὐαγγέλιο εἰς ἅπαν τό γένος τῶν ἀνθρώπων. Γιά τόν Παῦλο, ἑπομένως, οἱ πλουραλιστικές συναντήσεις τῆς ἀποστολικῆς διακονίας του ἀπέβησαν μέσα γιά μιά συνεχῶς αὐξανόμενη μίμηση τοῦ Χριστοῦ ἀπό τόν ἴδιο.

Αὐτή, ἑπομένως, εἶναι ἡ πρόκληση τήν ὁποία ἡ πλουραλιστική κοινωνία μας δημιουργεῖ στήν Ὀρθόδοξο  Ἐκκλησία μας: τό νά συναντήσουμε τόν σύγχρονο κόσμο, ὅπως ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, δηλαδή μιμούμενοι τόν Χριστό, τόν Θεό πού ἔγινε ἄνθρωπος, γιά νά προσλάβει ὅλους τούς ἀνθρώπους.  Ὅσο πιό πολλές πλουραλιστικές συναντήσεις πραγματοποιοῦμε χάριν τοῦ εὐαγγελίου, τόσο πιό πολλές εὐκαιρίες ἔχουμε γιά νά γίνουμε τά πάντα τοῖς πᾶσι, ὑπό τήν παύλειο ἔννοια, ὥστε νά ἐφαρμοσθεῖ καί σ᾽ἐμᾶς αὐτό πού ὁ μεγάλος Ἀπόστολος ἔγραψε στό ἴδιο ἀκριβῶς χωρίο: «Τοῦτο δὲ ποιῶ διὰ τὸ εὐαγγέλιον, ἵνα συγκοινωνὸς αὐτοῦ γένωμαι» (Α´ Κορ. 9:23).

2. ΣΥΝΑΦΕΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΠΕΔΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΗΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΩΣ ΠΕΡΙ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΥ

Στήν ἀφετηρία τῆς συζητήσεώς μας περί πλουραλισμοῦ ἀξίζει νά θεωρήσουμε τή χρονική, τοπική καί πολιτιστική συνάφεια μέσα στήν ὁποία ζοῦμε.

Μεταξύ τῶν συγχρόνων Ἀμερικανῶν ὑπάρχει ἡ πεποίθηση ὅτι ζοῦμε σέ μιά ἀναπτυσσόμενη πλουραλιστική κοινωνία καί σ᾽ ἕναν κόσμο, ὁ ὁποῖος ἐξελίσσεται σέ συνεχῶς μεγαλύτερη διαφοροποίηση. Ἀντικειμενικά, ὅμως, ἐκεῖνο πού συμβαίνει εἶναι πιθανῶς τό ἀντίθετο. Ἄν χρησιμοποιήσουμε ὡς παράδειγμα τούς σταθερούς πολιτισμικούς δεῖκτες, θά διαπιστώσουμε ὅτι ὁ κόσμος μας ἀναπτύσσεται ταχύτατα πρός μία αὐξανόμενη ὁμογενοποίηση. Ἡ γλώσσα εἶναι ἐν προκειμένῳ ἕνας χαρακτηριστικός δείκτης.  Ἔχει παρατηρηθεῖ, λ.χ., ὅτι ζοῦμε σέ μιά αὐξανόμενη ἐξαφάνιση πολλῶν τοπικῶν γλωσσῶν σέ ὅλο τόν κόσμο. Οἱ γλωσσολόγοι προβλέπουν ὅτι περί τό τέλος τοῦ εἰκοστοῦ πρώτου αἰώνα οἱ σήμερα ὑπάρχουσες ἕξι χιλιάδες περίπου γλῶσσες θά εἶναι μόνο τρεῖς χιλιάδες, ἐφόσον ἔχουμε μιά σταθερή ἐξαφάνιση τριάντα περίπου γλωσσῶν κατ᾽ ἔτος. Ἐδῶ ἔχουμε ἕνα φαινόμενο σαφοῦς ὁμογενοποιήσεως γλωσσικῆς καί κατ᾽ ἐπέκταση πολιτισμικῆς.

Σέ συνάρτηση μέ τήν παραπάνω τάση παρατηροῦμε ἐπίσης τήν αὐξανόμενη ἀπώλεια βιο-διαφοροποιήσεως στήν οἰκολογική σφαίρα, μέ συνεπακόλουθο τήν ἀλλαγή στόν τρόπο ζωῆς τῶν κατά τόπους λαῶν. Κοινότητες τῆς ἐρήμου μεταβάλλονται σέ κοινότητες τόπων παραθερισμοῦ μέ τήν ἀναδιαμόρφωση τῆς κοίτης τῶν ποταμῶν, ἕλη καί λίμνες ἀποξηραίνονται καί μεταμορφώνονται σέ περιοχές ἀνοικοδομήσεως νέων πόλεων καί ἐκτεταμένα δάση μετατρέπονται σέ βοσκοτόπους. Οἱ τάσεις αὐτές συνοδεύονται μέ μιά παγκόσμια διάδοση ποικίλων ἐκφάνσεων τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, ὅπως εἶναι ἡ μουσική, ἡ ψυχαγωγία, τό φαγητό, ἡ ἐνδυμασία καί κυρίως ἡ ἠλεκτρονική ἐπικοινωνία μέσω τοῦ διαδικτύου. Καί ἐδῶ ἡ ὁμογενοποίηση εἶναι εὐδιάκριτη.

Πρέπει στό σημεῖο αὐτό νά τονισθεῖ ὅτι συναντοῦμε σήμερα στίς ἀνθρώπινες κοινωνίες δύο παράλληλες μέν ἀλλά ἀντίρροπες γραμμές: ἡ μία εἶναι ἡ γραμμή τῆς διαφοροποιήσεως πού συνδέεται μέ τόν πλουραλισμό καί ἡ ἄλλη εἶναι ἡ γραμμή τῆς ὁμογενοποιήσεως πού δυνδέεται μέ τήν παγκοσμιοποίηση. Αὐτό σημαίνει ὅτι πρέπει νά εἴμεθα προσεκτικοί στό χειρισμό φαινομένων, ὅπως ἡ παγκοσμιοποίηση καί ὁ πλουραλισμός. Ὁ J. D. Hunter  ὑπογραμμίζει, μέ βάση ἀντικειμενικά στοιχεῖα, ὅτι οἱ σύγχρονες πάσης φύσεως πολιτιστικές μάχες δέν ἀκολουθοῦν τά παλιά κοινωνικά δεδομένα, ὅπως εἶναι ἡ φυλή, ἡ ἐθνικότητα καί ἡ θρησκεία, ἀλλά τά τέμνουν καί τά διασταυρώνουν. Ὡς παράδειγμα ἀναφέρεται ὅτι σήμερα στήν Ἀμερική συναντοῦμε Ρωμαιοκαθολικούς πού ἀντιτίθενται σέ Ρωμαιοκαθολικούς σέ θέματα λ.χ. ἐλέγχου τῶν γεννήσεων, Ἰουδαίους πού μάχονται Ἰουδαίους σέ συζητήσεις στά διάφορα μέσα ἐνημερώσεως καί Προτεστάντες πού διαφωνοῦν ριζικά μέ Προτεστάντες σέ δημόσιες συγκεντρώσεις. Στήν περίπτωση αὐτή ὁ πλουραλισμός τῆς σύγχρονης  Ἀμερικῆς ἀλλά καί πολλῶν ἄλλων συγχρόνων κοινωνιῶν διαφέρει ἀπό τίς πολιτιστικές διαφοροποιήσεις τοῦ παρελθόντος.

Αὐτό σημαίνει ὅτι στή συζήτησή μας πρέπει νά εἴμεθα εὐαίσθητοι στό γεγονός ὅτι ὁ πλουραλισμός συχνά κρύβεται πίσω ἀπό ὅμοιες καί κοινές ἐκφράσεις. Παλαιότερα, ὁ πλουραλισμός τῆς ἀμερικανικῆς κοινωνίας ἦταν κάτι τό ὁρατό καί ψηλαφητό, εὔκολα παρατηρούμενο στό χρῶμα τοῦ δέρματος καί στή γλωσσική διαφορά. Σήμερα ἡ γενικότερη μορφή πλουραλισμοῦ εἶναι ἰδεολογική παρά φυλετική, γι᾽ αὐτό καί ὁ πλουραλισμός αὐτός εἶναι συνήθως ἀόρατος καί δύσκολος σέ ἐπισήμανση διότι χρησιμοποιεῖ ὅμοια γλώσσα. Ἡ πρόκληση, συνεπῶς, γιά μᾶς τούς Ὀρθοδόξους Χριστιανούς εἶναι τό νά εἴμεθα ἐξαιρετικά προσεκτικοί στή χρήση τοῦ βασικοῦ παράγοντα στήν ἀντιμετώπιση τοῦ πλουραλισμοῦ, δηλαδή τῆς γλώσσας. Εἴμεθα ἀναγκασμένοι νά ἐπανεξετάσουμε καί ν᾽ ἀναθεωρήσουμε τό τί ἀκριβῶς θέλουμε νά ἐκφράσουμε μέ τή θεολογική μας γλώσσα καί πόσο αὐτή ἡ γλώσσα ἔχει πιθανότητα νά γίνει κατανοητή ἀπό τούς συμπολῖτες μας στή σύγχρονη κοινωνία καί νά ἐκφράσει τήν ἰδιαιτερότητα τοῦ μηνύματός μας. Δέν ἀρκεῖ τό νά διατυπώσουμε κατά τή γνώμη μας ἀντικειμενικά τό μήνυμά μας. Σέ πολλές περιπτώσεις θά ὑπάρξει ἀνάγκη νά ἐγκαταλείψουμε τετριμμένες μορφές ἐκφράσεων καί ν᾽ ἀνακαλύψουμε νέες χρήσεις τοῦ λόγου καί νέες γλωσσικές μορφές πού νά ἐκφράζουν μέ πληρότητα ἀκρίβεια καί δυνατότητα κατανοήσεως τήν πίστη μας ἐντός μιᾶς πλουραλιστικῆς κοινωνίας. Ἡ παραβολική εἰκόνα τοῦ εὐαγγελίου εἶναι πολύ σαφής: Στό ὅλο θέμα τῆς ἐπικοινωνίας καί τῆ γλώσσας ἐντός μιᾶς πλουραλιστικῆς παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, χρειαζόμεθα «ἀσκούς καινούς», γιά νά χρησιμοποιήσουμε τήν εἰκόνα ἀπό τό εὐαγγέλιο (Ματθ. 9:17), καινούργιους ἀσκούς, γιά τό καινούργιο κρασί τῆς ὀρθοδόξου πίστεώς μας στήν Ἀμερική.

Αὐτή εἶναι ἐν συντομίᾳ μιά ὑπεραπλουστευμένη εἰκόνα τῆς πολιτιστικῆς, ἰδεολογικῆς καί θρησκευτικῆς συναφείας ἐντός τῆς ὁποίας διεξάγουμε τίς συζητήσεις μας ἀναφορικά μέ τήν παγκοσμιοποίηση καί τόν πλουραλισμό. Θά διαπράξουμε ὅμως ἕνα σοβαρό μεθοδολογικό λάθος, ἐάν σκεφθοῦμε ὅτι ζοῦμε

 σ᾽ ἕνα τελείως καινούργιο πολιτιστικό περιβάλλον, τό ὁποῖο δέν ἔχει παρουσιασθεῖ ποτέ στό παρελθόν. Μιά σύντομη ματιά στά πολιτιστικά δεδομένα τῆς Παλαιστίνης τοῦ πρώτου μ.Χ. αἰώνα ἀποκαλύπτει πολλές ὁμοιότητες μέ τήν ἐποχή μας. Ὁ Κύριος  Ἰησοῦς Χριστός γεννήθηκε ἐντός μιᾶς κοινωνίας πού ἀγωνιζόταν νά προσαρμοσθεῖ πρός ἕναν προβληματικό πλουραλισμό.  Ἕνα πλουραλισμό στόν ὁποῖο ὑπῆρχαν ἀνάμεικτα στοιχεῖα.  Ἐδῶ εἴχαμε  Ἑλληνιστές  Ἰουδαίους, συντηρητικούς Σαδουκαίους, προοδευτικούς Φαρισαίους, ἀπομονωτικούς  Ἐσσαίους, Σαμαρείτες,  Ἐθνικούς καί Ρωμαίους κατακτητές. Κανένας δέν θά μποροῦσε νά προβλέψει ὅτι μέσα ἀπ᾽ τό πολιτιστικό χάος καί τήν ἰδεολογική καί θρησκευτική διαφοροποίηση θά προέκυπτε ἕνας τρόπος ζωῆς, ὁ ὁποῖος θά ὁδηγοῦσε σέ ἑνότητα ἄνδρες καί γυναῖκες κάθε κοινωνικῆς τάξεως, ἔθνους, φυλῆς καί γλώσσας, καί ἐν τελευταίᾳ ἀναλύσει θά ἑνοποιοῦσε τήν ἴδια τήν ἀνομοιογενῆ Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία. Καί ὅμως, αὐτό ἀκριβῶς συνέβη μέ τή δύναμη τοῦ εὐαγγελίου σέ μιά ἰδιότυπα πλουραλιστική κοινωνία τοῦ ἀρχαίου κόσμου. Καί μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ μπορεῖ νά γίνει τό ἴδιο καί στό σύγχρονο κόσμο, γιατί ἔχουμε στή διάθεσή μας τά μεγάλα δῶρα τῆς δυνάμεως αὐτοῦ τοῦ ἰδίου Εὐαγγελίου.

3. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ: ΤΡΕΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τί μποροῦμε ὡς Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία νά προσφέρουμε σήμερα μέσα σ᾽αὐτή τήν πολιτιστική καί ἰδεολογική διαφοροποίηση, μέσα σ᾽αὐτή τήν πλουραλιστική καί παγκοσμιοποιημένη συνάφεια; Τρεῖς προτάσεις στήν περίπτωση αὐτή ἐπιλεγμένες ἀπό πολλές ἄλλες θά ἦταν, ἴσως, χρήσιμες:

1. Ἡ πρώτη πρόταση ἀναφέρεται στό γεγονός τῆς Πεντηκοστῆς καί στήν πράξη τῆς ἀρχαίας  Ἐκκλησίας. Τό κεντρικό γεγονός τῆς Πεντηκοστῆς ἦταν τό ὅτι οἱ Ἀπόστολοι ἐνδυναμούμενοι ἀπό το  Ἅγιο Πεῦμα ἐκήρυξαν τό εὐαγγέλιο σέ ὅλες τίς γλῶσσες στό μεγάλο πλῆθος πού εἶχε συγκεντρωθεῖ τήν ἡμέρα ἐκείνη στά Ἱεροσόλυμα.

Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι τό θαῦμα τῆς Πεντηκοστῆς δέν ἔγκειται στό ὅτι στό συγκεντρωμένο πλῆθος ἐδόθη ἡ δυνατότητα νά κατανοήσει τήν ὁμιλία ἑνός ἀνθρώπου σέ μία μόνο γλώσσα ἀσχέτως τῆς γλώσσης τῶν ἀκροατῶν. Μᾶλλον τό θαῦμα ἔγκειται στό ὅτι τό ἕνα καί μόνο εὐαγγέλιο ἐκφράσθηκε σέ μία εὐρεία ποικιλία γλωσσῶν. Κάθε στοχαστής πού ἀναγνωρίζει τόν ἐσώτατο δεσμό γλώσσας καί πολιτισμοῦ πρέπει νά ἀναγνωρίσει τήν τολμηρή διακήρυξη τήν ὁποία κάνει τό γεγονός τῆς Πεντηκοστῆς, δηλαδή ὅτι ἡ ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ μπορεῖ νά ἐνσωματωθεῖ καί νά ἐκφρασθεῖ σέ περισσότερα ἀπό ἕνα πολιτιστικό-γλωσσικά συστήματα. Τό ἔργο τῆς  Ἐκκλησίας δέν εἶναι ἡ προσπάθεια δημιουργίας ἑνός μόνο καί ἀποκλειστικοῦ παγκοσμίου πολιτισμοῦ. Τοὐναντίον, ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ἡ δημιουργηθεῖσα ἀπό τό ἕνα Ἅγιο Πνεῦμα, περιλαμβάνει πολλές γλῶσσες καί πολλούς πολιτισμούς. Σύμφωνα μέ τή διατύπωση τοῦ π. Ἐμμανουήλ Κλάψη, ἡ Πεντηκοστή μᾶς ὁμιλεῖ γιά τήν «ἐνεργό παρουσία τοῦ Θεοῦ σέ ὅλους τούς πολιτισμούς».  Ἐδῶ πρόκειται, γιά μιά ἰσχυρή ὀρθόδοξη ἄποψη περί Βασιλείας τοῦ Θεοῦ καί γιά τήν ἄποψη αὐτή ἔχουμε μιά μακρά παράδοση σύμφωνα μέ τήν ὁποία ἡ χριστιανική πίστη πρέπει νά ἐνσαρκωθεῖ, ὥστε νά παραγάγει γνήσιους καρπούς τῆς δυναμικῆς ἀνθρώπινης συνεργασίας μέ τόν Θεό.

Σ᾽ αὐτή τήν περίπτωση ἄς ξανακοιτάξουμε, λ.χ. τήν πράξη τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας. Πῶς χειρίσθηκε τό θέμα τῆς Ἁγίας Γραφῆς;  Ἡ ἑλληνική γλώσσα ἦταν ἡ κυρίαρχη γλώσσα τοῦ ρωμαϊκοῦ κόσμου, ἀκόμη καί στήν ἐποχή τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Παρά ταῦτα, πολύ ἐνωρίς στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας συναντοῦμε σημαντικές προσπάθειες μεταφράσεως τῆς Ἁγίας Γραφῆς σέ διάφορες γλῶσσες: Συριακή, αἰθιοπική, γεωργιανή, ἀρμενική, Vulgata, Itala, κοπτική. Τί σημαίνει αὐτή ἡ πληθώρα μεταφράσεων, ἄν ὄχι τήν ἰσχυρή αἴσθηση μεταξύ τῶν ἀρχαίων χριστιανῶν πατέρων ὅτι ἡ πίστη τοῦ Χριστοῦ πρέπει νά γίνει προσιτή καί νά ἐνσωματωθεῖ σέ κάθε τοπική πολιτιστική πραγματικότητα;

Γνωρίζουμε ὅτι ἡ μετάφραση δέν ἀποτελεῖ ἐπιστήμη ἀπολύτου ἀκριβείας, ὅτι ἡ δυσκολία ν᾽ ἀποδώσουμε σωστά μιά γλώσσα σέ μιά ἄλλη ἐνδέχεται νά εἰσαγάγει ἀλλότρια νοήματα στό κείμενο ἤ νά περιορίσει τίς δυνατότητες πολλαπλῶν νοημάτων. Ἐντούτοις, παρά τούς κινδύνους οἱ ὁποῖοι συνοδεύουν τό μεταφραστικό ἔργο, ἡ ἀρχαία  Ἐκκλησία ἀπήντησε στήν πρόκληση τῆς ἀποστολῆς της ἐντός ἑνός πλουραλιστικοῦ κόσμου μέ τό νά προωθήσει συνειδητά τό δικό της γλωσσικό πλουραλισμό μέσω τῆς μεταφράσεως τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Ἀκόμη καί ἐντός τοῦ παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος τοῦ ἀρχαίου ρωμαϊκοῦ κόσμου ἡ Ἐκκλησία ποτέ δέν παρέβλεψε τά εἰδικά πολιτιστικά στοιχεῖα τῶν τοπικῶν κοινοτήτων, ποτέ δέν ἀγνόησε τόν κοινωνικοπολιτικό ἤ τόν ἐθνικό πλουραλισμό.

2. Ἡ δευτέρα πρόταση ἀναφέρεται στήν ὀρθόδοξο ἀντίληψη γιά τό πρόσωπο καί τή σημασία πού ἔχει αὐτή ἡ ἰδέα στήν ἀντιμετώπιση τῆς προκλήσεως τοῦ πλουραλισμοῦ. Μέ τό θεολογικό ὅρο «πρόσωπο» ἐκφράζουμε μιά σύνθεση ἰδεῶν καί ἀξιῶν. Μεταξύ προσώπων ὑπάρχει κοινότητα ἀπό πλευρᾶς οὐσίας, ἐνῶ ταυτοχρόνως ὑπάρχει μία σαφέστατη διάκριση μοναδικότητας. Τό «πρόσωπο» ὑπονοεῖ τήν ὕπαρξη τοῦ ἄλλου μέσω τῆς κοινῆς φύσεως, ἐνῶ ταυτοχρόνως τονίζει τή σημασία τῆς ἑτερότητας τοῦ συγκεκριμένου ἀτόμου.

Ἡ σύγχρονη κοινωνία ἔχει τήν τάση νά περιορίζει τό πρόσωπο στήν περιγραφή ἐξωτερικῶν χαρακτηριστικῶν.  Ἐπί παραδείγματι, συχνά ἀκοῦμε στά μέσα ἐνημερώσεως νά γίνεται ἀναφορά ἀποκλειστικά καί μόνο στίς κατηγορίες τῆς φυλῆς, τοῦ γένους, τῆς κοινωνικῆς τάξεως, τοῦ χρώματος, τῆς ἡλικίας ἤ τῆς ἐπαγγελματικῆς ἀπασχολήσεως. Ἡ ἀναφορά τοῦ εἴδους αὐτοῦ μειώνει σέ ἀποφασιστικό βαθμό τήν οὐσία τοῦ ἀνθρώπου ὡς προσώπου.  Ὅπως ἔχει γράψει χαρακτηριστικά ὁ Μητροπολίτης Περγάμου  Ἰωάννης, ἡ μοναδικότητα εἶναι κάτι ἀπόλυτο γιά τό πρόσωπο. Τό πρόσωπο εἶναι τόσο ἀπόλυτο στή μοναδικότητά του, ὥστε δέν ἐπιτρέπει στόν ἑαυτό του νά θεωρηθεῖ ὡς μιά ἀριθμητική ἔννοια ἤ νά τοποθετηθεῖ ἐν σειρᾷ μέ ἄλλα ὄντα ἤ νά συνδυασθεῖ μέ ἄλλα ἀντικείμενα ἤ νά χρησιμοποιηθεῖ ὡς μέσο ἀκόμη καί γιά πολύ ἱερούς σκοπούς. Ὁ σκοπός εἶναι τό ἴδιο τό πρόσωπο.

Ἡ ὀρθόδοξος ἔννοια περί προσώπου διαφέρει ἀπό τήν ἀμερικανική ἰδέα τοῦ ἀτομισμοῦ, διότι τό πρόσωπο ὁλοκληρώνεται μόνο ἐντός τῆς κοινότητας, μόνο στή σχέση ἀγάπη καί ἀνοίγματος πρός τόν ἄλλο, ὅσο καί ἄν αὐτός ὁ ἄλλος διαφέρει. Συνεπῶς, ἀσχέτως τοῦ πόσο προχωρημένο εἶναι τό στάδιο τῆς παγκοσμιοποιήσεως καί ἀσχέτως τῶν μορφῶν τίς ὁποῖες ὁ πλουραλισμός θά ἐμφανίσει στό ἐγγύς ἤ τό ἀπώτερο μέλλον, ἡ ὀρθόδοξος ἄποψη περί προσώπου θά ἔχει πάντοτε ὑπέρτατη σημασία καί θά πρέπει νά τονίζεται συνεχῶς σέ κάθε πλουραλιστικό ἐπίπεδο.

3.  Ἡ τρίτη καί τελευταία πρόταση συνδέει τήν πρόκληση τοῦ πλουραλισμοῦ μέ τήν εὐχαριστηριακή κοινότητα, δηλαδή τήν ὀρθόδοξο ἐνορία. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἔκανε πράξη ἕνα προσωπικό πλουραλισμό· οἱ ἐνορίες πρέπει νά γίνουν οἱ φορεῖς ἑνός ἐνοριακοῦ πλουραλισμοῦ, δηλαδή νά γίνουν «τὰ πάντα τοῖς πᾶσι».  Ἡ πνευματική ἀνοικοδόμηση τῆς τοπικῆς ἐνορίας σέ αὐθεντική κοινότητα πίστεως ἀποτελεῖ σήμερα πρόγραμμα προτεραιότητας. Ὅταν συζητοῦμε περί πλουραλισμοῦ σ᾽ ἕνα θεωρητικό ἐπίπεδο, ἄς μήν ξεχνοῦμε τό πῶς οἱ ἰδέες καί προτάσεις μας μποροῦν νά μεταφρασθοῦν σέ συγκεκριμένες πράξεις τῆς ζωῆς τῆς κοινότητας μέ τό νά προσφέρουν ἕνα εἶδος ἐνοριακοῦ πλουραλισμοῦ.  Ἕνας τέτοιος ἐνοριακός πλουραλισμός, ὁ ὁποῖος διασώζει τή μοναδικότητα καί ἀκεραιότητα τοῦ προσώπου καί τήν ἑνότητα καί ζωτικότητα τῆς κοινότητας μπορεῖ νά γίνει ἕνα ἔξοχο ὑπόδειγμα γιά τήν παγκοσμιοποιημένη καί πλουραλιστική κοινωνία μας.

Στήν ἀρχή τοῦ παρόντος ἄρθρου ἀναφέραμε ὡς ὁδηγητικό κείμενο τή διακήρυξη τοῦ Ἀποστόλου Παύλου «τοῖς πᾶσι γέγονα τὰ πάντα, ἵνα πάντως τινὰς σώσω» (Α´ Κορ. 9:22). Στό τέλος τῆς σύντομης διαδρομῆς μας καταλήγουμε μέ τήν ἴδια ἀκριβῶς προγραμματική φράση.

Μιά ἐπαρκής θεολογία τοῦ πλουραλισμοῦ δέν εἶναι ἁπλῶς μιά εὐχάριστη φιλοσοφική ἄσκηση γιά τίς  Ὀρθόδοξες  Ἐκκλησίες τοῦ εἰκοστοῦ πρώτου αἰώνα. Εἶναι τό ἀπαραίτητο ἐργαλεῖο γιά τήν ἐκπλήρωση τοῦ ἔργου στό ὁποῖο ὁ Κύριος μᾶς καλεῖ μέ τή μεγάλη ἐντολή «καθὼς ἀπέσταλκέ με ὁ πατήρ, κἀγὼ πέμπω ὑμᾶς» ( Ἰω. 20:21).  Ἐάν δέν καταλάβουμε πῶς μποροῦμε ὡς  Ἐκκλησία, ὡς τοπικές ἐνορίες, ὡς θεολόγοι, ὡς κληρικοί καί λαϊκοί νά γίνουμε «τὰ πάντα τοῖς πᾶσι» μέ ἕνα πλήρη καί γνήσιο ὀρθόδοξο τρόπο, ἐάν δέν καταλάβουμε πῶς μποροῦμε νά ζοῦμε τόν πλουραλισμό μας, ἐνῶ ταυτοχρόνως νά μένουμε προσκολλημένοι στήν ἀλήθεια τῆς πίστεως τοῦ ἑνός Κυρίου  Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τῆς μιᾶς  Ἁγίας  Ἐκκλησίας του, δέν θά μπορέσουμε νά ἀπαντήσουμε σωστά στήν ὑπέρτατη κλήση τοῦ ἑνός καί μόνο Κυρίου τῆς ζωῆς μας, ὁ ὁποῖος μᾶς εἶπε: «καθὼς ἀπέσταλκέ με ὁ πατήρ, κἀγὼ πέμπτω ὑμᾶς» ( Ἰω. 20:21).

Περιοδικό «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» Σεπ.-Οκτ. 2019