Σε ένα λόγο του ο π. Βασίλειος Γοντικάκης πληροφορούσε τους Έλληνες που ζούσαν χρόνια στο εξωτερικό πως η Μεγάλη Εβδομάδα σφραγίζει την ιστορία της Ορθοδοξίας, γιατί είναι δημιούργημα της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και θεμελιώνεται στην προ-χριστιανική παράδοση. Μπαίνουμε στο μυστήριο της Μεγάλης Εβδομάδος με τη γνώση ότι υπάρχει ένας πόνος που τελικά περιέχει αγαλλίαση κι αυτό είναι μυστήριο κατανοητό όχι με τη λογική. Τα έθιμά μας σε όλη την Ελλάδα φωτίζουν το δυνατό δέσιμο των ανθρώπων στα γεγονότα της μεγάλης λύπης για όσα έπαθε ο Χριστός με όσα παθαίνει ο άνθρωπος. Η χαροκαμένη μάνα ταυτίζεται με την Παναγία και παρηγορείται πως το παιδί της θα αναστηθεί όπως ο Υιός τής μεγάλης Μάνας. Σ’ ένα μεγαλοβδομαδιάτικο οδοιπορικό μάς αποκαλύπτεται η συνοδοιπορία Θεού και ανθρώπων στην όμορφη Κρήτη...
Εθιμικό πλαίσιο Μεγάλης Εβδομάδος
στα χωριά της Κρήτης
Ένα οδοιπορικό στα έθιμα της Μ.
Εβδομάδας που φωτίζουν το δυνατό δεσμό των ανθρώπων με τα Πάθη του Χριστού
Στο παρελθόν τη Μεγάλη Πέμπτη στους ναούς της μεγαλονήσου, οι γυναίκες τραγουδούσαν μοιρολόγια γύρω από τον άδειο σταυρό δίπλα στον Χριστό τα οποία κρατούσαν όλη τη νύχτα. Όταν περνούσε η ώρα από κάποια στιγμή και μετά άκουγε κανείς μοιρολόγια και για τους πρόσφατους νεκρούς του νησιού. Τα μοιρολόγια για τον Χριστό ήταν ένα πολύ σπουδαίο θρηνητικό άσμα το οποίο ακόμα και σήμερα τραγουδιέται. Το μοιρολόι σταματούσε ξημερώματα της Μεγάλης Παρασκευής. Τα κάλαντα, τα πάθη του Χριστού, όπως τα αποκαλούν, είναι μια μέθεξη με το θείο δράμα. Από προσωπική καταγραφή στη δεκαετία του ’60 του λαογράφου Νίκου Ψιλλάκη παλαιότερων εκδοχών, παρμένα από μνήμες παππούδων και γιαγιάδων, έχουμε σήμερα μια μορφή βαθιά συγκλονιστική των καλάντων που μέχρι σήμερα τραγουδιούνται σε μερικά χωριά από τα παιδιά από πόρτα σε πόρτα.
Τα κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής
φωνή εξήλθε εξ’ ουρανού κι απ' αρχαγγέλων στόμα, σώνουν κυρά μου οι προσευχές, σώνουν και οι μετάνοιες και τον υιό σου πιάσανε και στου χαλκιά τον πάνε και στου Πιλάτου τσι αυλές, εκεί τον τυραννάνε.
Χαλκιά χαλκιά φτιάξε καρφιά φτιάξε τρία περόνια και εκείνος ο παράνομος βαρεί και φτιάχνει πέντε.
Άνθρωπε που τα έφτιαξες πρέπει να μας διδάξεις. “Βάλτε τα δυο στα χέρια του, και τα άλλα δυο στα πόδια, το πέμπτο το φαρμακερό βάλτε το στην καρδιά του να τρέξει αίμα και νερό, να λιγωθεί η καρδιά του”.
Η Μάρθα κι η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η μάνα και του Ιακώβου η αδερφή κι οι τέσσερις αντάμα,
επήραν το στρατί στρατί, στρατί το μονοπάτι και το στρατί τσι έβγαλε εις του ληστού την πόρτα.
Βρίσκουν την πόρτα σου ανοιχτή και τα κλειδιά παρμένα και τα πορτοπαράθυρα διπλό μανταλωμένα.
Άνοιξε πόρτα του ληστή και πόρτα του Πιλάτου κι η πόρτα από τον φόβο τση ανοίγει μοναχή τση.
Τηρά δεξά, τηρά ζερβά κανένα δεν γνωρίζει, τηρά και δεξιότερα βλέπει τον Αη Γιάννη.
Άγιε μου Γιάννη Πρόδρομε και βαφτιστή του γιου μου. Μην είδες τον γιόκα μου και σε τον δάσκαλό σου;
Δεν έχω στόμα να σου πω γλώσσα να σου μιλήσω, δεν έχω χεροπάλαμο για να σου Τον εδείξω.
Θωρείς Εκείνον τον γυμνό τον παραπονεμένο, Τον που φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο;
Όπου φορεί στην κεφαλή αγκάθινο στεφάνι εκείνος είναι ο γιόκας σου και με ο δάσκαλός μου.
Η Παναγιά ως τα άκουσε έπεσε κι ελιγώθει σταμνιά νερό την περιχύνουνε, τρία κανάτια μόσκο
και τρία με ροδόσταμο για να έρθει ο λογισμός τση. Κι απέ τση ήρθε ο λογισμός και απέ τση ήρθε ο νου τση,
ζητά μαχαίρι να σφαχτεί, φωτιά να πάει να πέσει, γκρεμό να πάει να γκρεμιστεί, ν' αδικοθανατίσει.
Κάμε κυρά μου υπομονή, κάμε κυρά μου αμάχη. Και πώς να κάμω υπομονή και πώς να κάμω αμάχη,
που 'χω υιό μονογενή και Εκείνον σταυρωμένο. Κάμε κυρά μου υπομονή να τηνε κάμουν κι άλλες,
να κόβουν τα μαλλάκια τους κι άλλα μαλλιά να βγάνουν, να σκίζουνε τα ρούχα τους κι άλλα να ξανά ράβουν.
Κι η Παναγιά Του σίμωσε γλυκά Τον ερωτούσε, δεν μου μιλείς παιδάκι μου, δεν μου μιλείς παιδί μου;
Κι ο γιόκας τση, τση άνοιξε κι ο γιόκας τση, τση λέει, τι να σου πω μανούλα μου, που διάφορο δεν έχει!
Μόνο το μέγα Σάββατο κοντά το μεσημέρι, που θα λαλήσει ο πετεινός σημαίνουν οι καμπάνες ε, τότε να με καρτερείς και να με περιμένεις. Ω τέκνο μου γλυκύτατο και πολύ αγαπημένο δεν ήξερα τα που φορώ να δικιοθανατήσω.
Μάνα μη δείξεις θάνατο να μην το κάμουν κι άλλες, μόνο να δείξεις υπομονή τσι πικραμένες μάνες,
μάνα να πάρεις το στρατί, στρατί να πας στο σπίτι, να βάψεις μαύρα να φορείς, να κόψεις τα μαλλιά σου,
βάλε νερό στον μαστραπά και αφράτο παξιμάδι, κάλεσε τσι γειτόνισσες να το γευτείτε ομάδι,
κάλεσε τσι γερόντισσες να σε παρηγορούνε και τα κοπέλια τα ορφανά να τρων να μακαρίζουν και τσι γειτονοπούλες σου να βάλουνε λιβάνι».
* * *
Εδώ έχουμε ανάμειξη και λόγιων και λαϊκών στοιχείων. Η παράδοση μεταφέρει τα νεκρικά έθιμα του ελληνικού χωριού, της ελληνικής υπαίθρου, δηλαδή το ότι πρέπει όποιος πενθεί να κόψει τα μαλλιά του, να βάλει μαύρα ρούχα, να κεράσει...
Σφακιά: παρηγορητικές συμβουλές
Αυτά τα κάλαντα είναι από την περιοχή των Σφακίων. Ο λαός βάζει στο στόμα του Χριστού παρηγορητικές συμβουλές για τη Μάνα Του την Παναγία. Και τα παιδιά της Κρήτης τις τραγουδούν στα κάλαντα. Μέσα από αυτές ο άγνωστος ποιητής απευθύνεται σε όλες τις πονεμένες μάνες που έχασαν τα παιδιά τους και τις παρηγορεί.
Κάλαντα Σφακίων
κάλεσε τις γειτόνισσες να σε παρηγορήσουν, βάλε Μάνα στο στόμα σου καμιά μπουκιά να αντέξεις
τις πίκρες και τα βάσανα που ’χεις για να παλέψεις. Εσύ είσαι Μάνα του Χριστού και πρόδειγμα μην κάνεις,
να κακοθανατίζουνε οι πονεμένες μάνες κι ό,τι να κάμεις έκαμες, στο σπίτι σου να πάεις, να βάψεις μαύρα να φορείς, να κόψεις τα μαλλιά σου.
Σαράντα μέρες το πρωί καλό φαΐ να ψήνεις και να καλείς φτωχά παιδιά να τρων να μακαρίζουν
και να το κάνεις και ταχειά κάθε καλήν ημέρα
γιατί ψυχή που έφυγε θέλει το θυμιατό της να δώσεις και τα ρούχα μου φτωχάκια να ντυθούνε για Τον εθυμίζουνται και να Τον συγχωρούνε.
Κάπως έτσι κατανοεί ο άνθρωπος πώς ο Χριστός ντύθηκε την πονεμένη μας σάρκα και πόνεσε όπως εμείς και Τον παρακαλούμε να μας δίνει παρηγοριές. Εκείνος με τη σειρά του προτείνει να βάλει η θλιμμένη μάνα Του και κάθε μάνα που πενθεί, στο στόμα της μια μπουκιά φαγητό να στερεωθεί, να δώσει ελεημοσύνες να κάνει δουλειές να μαλακώσει η μεγάλη θλίψη.
Ο στολισμός του Επιταφίου και η πομπή που, καταλήγοντας στο νεκροταφείο, περνά σε κάθε τάφο
Όσο για τη Μεγάλη Παρασκευή, η κοινότητα ήταν εκείνη που μαζευόταν για το στόλισμα του επιταφίου και δεν στόλιζαν με τα αγορασμένα λουλούδια, αλλά κοσμούσαν με τα λουλούδια από τη γλάστρα, ή τον κήπο, όποια λουλούδια υπήρχαν εκείνη την εποχή και η κάθε μία γυναίκα πήγαινε στον ναό με το γεμάτο άνθη καλάθι της. Στα χωριά τα κοριτσάκια, των 8, των 10, των 12 ετών, κρατάνε καλαθάκια το πρωί της μεγάλη Παρασκευής και ξεκινούν με τα καλαθάκια τους όλα μαζί μέσα στους πορτοκαλεώνες και κόβουν τα μπουμπουκάκια της πορτοκαλιάς, να γεμίζει μοσχοβολιές ο επιτάφιος με ανθάκια.
Ευλογημένος κύκλος
Ο επιτάφιος στην περιφορά του ξεκινάει από τον ναό κάνει τον γύρο του οικισμού ακόμα και στις πόλεις. Κατά τον Κρητικό λαογράφο κ. Ψιλλάκη που μελέτησε διεξοδικά τα έθιμα, δημιουργείται στην περιφορά ένας προστατευτικός κύκλος, που μας φέρνει στη μνήμη τη λειτουργία του κύκλου που ανάλογό του είναι και τα στεφάνια του γάμου. Ο κύκλος που κάνει ο επιτάφιος είναι ευλογημένος παρά απρόσβλητος. Περιφέροντας τον επιτάφιο γύρω από έναν οικισμό αυτό σημαίνει αυτομάτως ότι ο οικισμός αυτός καθίσταται απρόσβλητος από τις αρνητικές δυνάμεις με τη βοήθεια του Χριστού και η πομπή καταλήγει στο νεκροταφείο.
Βλέπει κανείς τον επιτάφιο να
περνά πάνω από κάθε τάφο. Σε κάποιους οικισμούς ο άνθρωπος ο οποίος κρατάει τον
σταυρό ανεβαίνει πάνω σε όλους τους τάφους και μεταφέρει τον συγκερασμό του
θείου με το ανθρώπινο. Τη Μεγάλη Παρασκευή το βράδυ όλο το χωριό, όλος ο
οικισμός ζώνεται, όπως συνηθίζουν να λένε οι κάτοικοι και υπήρχαν και περιοχές
όπου αυτό δεν περιοριζόταν μόνο στα όρια ενός οικισμού. Κάποτε ο επιτάφιος
μεταφερόταν για παράδειγμα σε μια κτηνοτροφική μονάδα. Υπήρχαν φορές που η
πορεία αυτή κρατούσε μέχρι το πρωί, με αναμμένες λαμπάδες, κεράκια, ο επιτάφιος
μπροστά, οι ιερείς να ψάλουν.
Συνεχίζουμε και την εβδομάδα της
Διακαινησίμου, οπότε έχουμε παρακολουθήσει ανθρώπους που έχουν κρασί δίπλα στον
τάφο να κερνούν. Κάθε Δευτέρα του Πάσχα, αλλού Τρίτη σε κάποιες περιοχές
γεμίζουν οι τάφοι με φαγητά, με γλυκά του Πάσχα.
* * *
Στο τέλος της Μεγάλης Εβδομάδας
με την Ανάσταση δεν συμμετέχουμε απλώς σε μια παράδοση. Τώρα θα περάσουν στη
λήθη και η παράδοση ακόμα και τα έθιμα που μας έφεραν στο Πάσχα. Απ’ την
Ανάσταση και μετά ο κόσμος γίνεται αδιάλειπτα ολοκαίνουργιος. Όλα
αποσυναρμολογήθηκαν και ανασυντέθηκαν από την Αρχή.
Καλή Ανάσταση!
__________
δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 28.04.2021
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου