«Το στάδιο των αρετών ηνέωκται…» - Παναγιώτη Σπ. Μαρτίνη

«Το στάδιο των αρετών ηνέωκται…»

(Μ. Τεσσαρακοστή)

Παναγιώτη Σπ. Μαρτίνη

Η περίοδος του Τριωδίου και ιδιαίτερα της Μ. Τεσσαρακοστής που θα διανύσουμε, είναι η κατ΄ εξοχήν πνευματική και κατανυκτική περίοδος της Εκκλησίας μας.

Η περίοδος αυτή φανερώνει ιδιαίτερα τον ασκητικό χαρακτήρα της Ορθοδοξίας, χωρίς να υποτιμάται και το κοινωνικό της στοιχείο. Σε πλείστους τόνους υμνείται το ιδεώδες της ασκήσεως, του πολέμου κατά του σαρκικού φρονήματος και των παθών. Και πράγματι είναι πολύ σημαντικό και ουσιαστικό στοιχείο ότι τόσους αιώνες διατηρεί ο ορθόδοξος λαός μας τα ασκητικά στοιχεία της Εκκλησίας, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής. Είναι η περίοδος του πνευματικού αγώνα, που μόνο η άσκηση μπορεί να βοηθήσει αποτελεσματικά. Οι ανάγκες της ψυχής δεν ικανοποιούνται με ο,τιδήποτε εμείς της προσφέρουμε, η τροφή της ψυχής βρίσκεται μακριά απ΄ εκεί που εμείς την αναζητούμε. Η ψυχή του ανθρώπου αναπαύεται και ικανοποιείται κοντά στο Θεό με τα μέσα που του προσφέρει η Εκκλησία. Και τα μέσα αυτά είναι πολλά και σημαντικά αυτή την περίοδο, ώστε, κατά πάντα έτοιμοι, να πορευτούμε προς τον σταυρωθέντα και αναστάντα Χριστό.

Και επειδή η συνάντησή μας με τον Χριστό έχει τόση μεγάλη σημασία, η Εκκλησία ανέπτυξε και προσφέρει έναν τρόπο, μια πορεία, που κάνει δυνατή αυτή τη συνάντηση για όποιον την ακολουθήσει. Αναπτύσσεται λειτουργικά κατά την περίοδο του Τριωδίου και της Μ. Τεσσαρακοστής και οδηγεί τον πιστό βήμα προς βήμα σ΄ αυτή τη συνάντηση.

Η λειτουργική ανάπτυξη αυτής της πορείας έχει πραγματοποιηθεί με σοφία που προκαλεί δέος σ΄ αυτόν που τη διαπιστώνει, αφού κάθε στάδιό της είναι απαραίτητο. Και «το στάδιον των αρετών ηνέωκται» με τη μετάνοια. «Της μετανοίας άνοιξόν μοι πύλας ζωοδότα» ψάλλει η Εκκλησία με την έναρξη του Τριωδίου. Οι παραβολές του Κυρίου αυτής της περιόδου την έμπρακτη μετάνοια τονίζουν. Ο αμαρτωλός τελώνης και ο άσωτος υιός βρήκαν  ο ένας τη δικαιοσύνη και ο άλλος την ανοιχτή αγκαλιά του Θεού – Πατέρα επειδή μετανόησαν ειλικρινά. Ακόμη και η προσευχή μας πρέπει να γίνεται «εν μετανοία», όπως μας προτρέπει και ο σχετικός ύμνος: «αδελφοί, προσευξώμεθα μη φαρισαϊκώς αλλά τελωνικώς».

Και η πορεία μας προς τον Γολγοθά και τον αναστημένο Χριστό συνεχίζεται με τρία ιδιαίτερα ασκητικά όπλα, που είναι η νηστεία, η αγρυπνία και η προσευχή. Ο υμνωδός τα χαρακτηρίζει «ουράνια χαρίσματα».  «Προκαθάρωμεν εαυτούς, αδελφοί,  τη βασιλίδι των αρετών, ιδού γαρ παραγέγονε πλούτον ημίν αγαθών κομίζουσα…» ψάλλει ο υμνωδός στο Δοξαστικό της Κυριακής των Απόκρεω. Η εγκράτεια  είναι η ευπρέπεια των αγγέλων «η προς Θεόν παρρησία».  Δι΄ αυτής ο Μωυσής έγινε «τω κτίστη συνόμιλος, και φωνήν αοράτως, αν ταις ακοαίς υπεδείξατο».  Όμως, η εντολή της νηστείας απαιτεί να νηστεύουμε όχι μόνο με το σώμα αλλά και με τη ψυχή. Οι αρετές και οι κακίες πολλές φορές γίνονται η τροφή της ψυχής και η ψυχή μπορεί να φάει οποιαδήποτε απ΄ αυτές τις δύο τροφές και να διατεθεί ανάλογα. Ο Μ. Βασίλειος στην ομιλία του περί νηστείας σημειώνει: «Να μη νομίζης, ότι νηστεία είναι απλώς αποχή από τις τροφές, διότι νηστεία αληθινή είναι η απομάκρυνση από κάθε κακόν… Διότι τί το όφελος να μη τρώγης κρέας, αλλά να κατατρώγης τον αδελφόν σου… Αληθής νηστεία είναι η αποφυγή από το κακόν, η εγκράτεια της γλώσσης, η αποφυγή από τον θυμό, η απομάκρυνση από την συκοφαντία, το ψεύδος και την επιορκία…».

Τέλος, η αγρυπνία, ως όπλο αυτής της περιόδου, συνδυάζεται με τη συχνή προσευχή και μάλιστα τη δημόσια, που πλούσια μας προσφέρει η λατρεία της Εκκλησίας κατά την περίοδο.

Κατ΄ αρχήν η αναδύουσα τον λιβανωτό της μαρτυρικής Εκκλησίας των κατακομβών εσπερινή θεία λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων. Τότε η πίστη δοκιμαζόταν στον τροχό και στο αμφιθέατρο. Τότε ακριβώς η ψυχή και η καρδιά των πιστών με θέρμη άφηνε τα χείλη να ψιθυρίζουν: «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιόν σου». Ακολουθούν οι Κατανυκτικοί Εσπερινοί των Κυριακών της Μ. Τεσσαρακοστής, που ιδιαίτερα τονίζουν στους ύμνους τους την αξία και τη μυστικότητα των τριών αρετών, της προσευχής, της ελεημοσύνης και της νηστείας. «Δεύτε εκκαθάρωμεν εαυτούς, εν ελεημοσύναις και οικτιρμοίς πενήτων, μη σαλπίζοντες, μη δημοσιεύοντες ημών την ευποιίαν…».

Αλήθεια, πόσο κατανύγεται η ψυχή του ανθρώπου, όταν κάτω από το φως του καντηλιού, προσεύχεται νοερά και ψάλλει τον αρχαιότατο λυχνικό, όπως ονομάζεται, ύμνο: «Φως ιλαρόν αγίας δόξης…». 

Σ΄ αυτή την ανοδική πορεία μας προς τον Γολγοθά ας κάνουμε μια μικρή στάση για να τιμήσουμε και τη Θεοτόκο, τη Μητέρα του Υιού και Λόγου του Θεού, που η συμβολή Της στο έργο της θ. Οικονομίας για τη σωτηρία μας υπήρξε  καθοριστική. Ο ωραιότατος Ακάθιστος Ύμνος προς τιμή Τη, ιδιαίτερα  τονίζει αυτό το ρόλο και τη συμβολή της Θεοτόκου. Εκτός από τη μεγάλη του λογοτεχνική αξία, ο Ύμνος αυτός είναι μεστός από δογματικές έννοιες και συμβολισμούς. Τονίζεται ιδιαίτερα το αειπάρθενο της Θεοτόκου, αφού εφύμνιο και κατάληξη των έξι οίκων είναι το «Χαίρε νύμφη ανύμφευτε».

Τελευταία γίνονται πολλές αναλύσεις και συγγράφονται πολλές διατριβές πάνω στο δογματικότατο Μ. Κανόνα του αγ. Ανδρέου Κρήτης, που ψάλλεται το εσπέρας της τετάρτης εβδομάδος των Νηστειών. Διατρέχουν στον υπέροχο αυτό Κανόνα πρόσωπα και γεγονότα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης με σκοπό την ανάνηψη του ανθρώπου από την πτώση, τη φθορά και την αμαρτία. Αυτό τονίζει το Κοντάκιο του Μ. Κανόνα, όταν προτρέπει: «Ψυχή μου, ψυχή μου, ανάστα, τί καθεύδεις; Το τέλος εγγίζει, και μέλλει θορυβείσθαι, ανάνηψον ουν, ίνα φείσηταί σου Χριστός ο Θεός, ο πανταχού παρών, και τα πάντα πληρών». Και η ασκητική επίδραση αυτή της περιόδου ιδιαίτερα φαίνεται με την προβολή τριών ασκητικών μορφών: Του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχ/που Θεσ/νίκης, αγιορείτη μοναχού και διδασκάλου της νοεράς προσευχής και της ησυχίας, που τιμάται τη 2η Κυριακή των Νηστειών, καθώς και των οσίων Ιωάννη του Σιναϊτη, συγγραφέα της Κλίμακος και της Μαρίας της Αιγυπτίας , την 4η και την 5η Κυριακή των Νηστειών αντίστοιχα.

Και η πορεία μας φτάνει στο τέρμα της Μ. Τεσ/κοστής. Έτσι, τη Παρασκευή προ της Κυριακής των Βαΐων, στον Όρθρο ψάλλεται το Δοξαστικό: «Την ψυχοβελή πληρώσακτες Τεσσαρακοστήν, και την αγίαν εβδομάδα του πάθους Σου, αιτούμεν κατιδείν φιλάνθρωπε, του δοξάσαι εν αυτή τα μεγαλεία σου, και την άφατον δι΄ ημάς οικονομίαν σου».

Όμως, η Εκκλησία θέλοντας να μας τονίσει ότι τελικός σκοπός της πορείας μας προς τον Γολγοθά είναι ο θρίαμβος και η νίκη του Χριστού στη φθορά και στο θάνατο μας παρεμβάλλει δύο σημαντικά γεγονότα. Την ανάσταση του Λαζάρου και τη θριαμβευτική είσοδο του Κυρίου στα Ιεροσόλυμα, τη γνωστή στην εκκλησιαστική γλώσσα «Βαϊοφόρο». Τα δύο αυτά γεγονότα μας προϊδεάζουν για το μεγάλο γεγονός της Ανάστασης του Κυρίου, την ολοκληρωτική νίκη της ζωής στον θάνατο, που έτσι πιστοποιείται  και η δική μας ανάσταση. «Την κοινήν ανάστασιν προ του σου πάθους πιστούμενος, εκ νεκρών ήγειρας τον Λάζαρον, Χριστέ ο Θεός…».

Τέλος, οπλισμένοι με τα πολλά και πλούσια πνευματικά εφόδια που μας έδωσε η περίοδος του Τριωδίου και της Μ. Τεσσαρακοστής ερχόμαστε να βιώσουμε τα συγκλονιστικά γεγονότα που μας επιφυλάσσει η Μ. Εβδομάδα με κορύφωση το φρικτό Γολγοθά. Είναι τα γεγονότα που κρύβουν αυτό που ονόμασαν οι Πατέρες «Χαρμολύπη» ή «Χαροποιόν Πένθος», αφού «δια του Σταυρού χαρά διήλθεν εν όλω τω κόσμω».