Κι’ ὅμως ὁ Τρεμπέλας εἶχε δίκηο! (Μεταξύ Θείας ἀγάπης καί Θείας δικαιοσύνης) - Παναγιώτης Ν. Γκουρβέλος

Κι’ ὅμως ὁ Τρεμπέλας εἶχε δίκηο!

(Μεταξύ Θείας ἀγάπης καί Θείας δικαιοσύνης)

Δυό λαμπρές θεολογικές πραγματεῖες εὐτύχησα νά μελετήσω τόν τελευταῖο καιρό: τό «Ἐγχειρίδιον (Ἀλληλογραφία π. Ἰωάννου Ρωμανίδου καί Παναγιώτου Τρεμπέλα)»^[1] καί τήν «Ἱκανοποίηση Θείας δικαιοσύνης;»^[2] Ἄν καί ἡ ἱκανοποίηση τῆς Θείας Δικαιοσύνης διά τῆς Σταυρικῆς θυσίας τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ εἶναι τό ἀντικείμενο τῆς δεύτερης πραγματείας καί ἕνα ἀπό τά κύρια ἀντικείμενα τοῦ θεολογικοῦ διαλόγου τῆς πρώτης πραγματείας, ἡ προσέγγιση πού ἐπιχειροῦν εἶναι ἐντελῶς διαφορετική. Ἀλλ’ ἄς πάρουμε τά πράγματα μέ τή σειρά.

Ἡ πρώτη θεολογική μελέτη εἶναι ἡ καταγραφή- δημοσίευση τοῦ ὀξύτατου διαλόγου μεταξύ δύο ἐκλεκτῶν θεολόγων τῆς ἐποχῆς: Βρισκόμαστε στά 1957 καί ὁ π. Ρωμανίδης καταθέτει πρός κρίση στή Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Άθηνῶν τήν περίφημη πλέον διδακτορική του διατριβή: «Τό προπατορικό ἁμάρτημα», ἀλλά ἀντιμετωπίζει την δριμεῖα κριτική τοῦ Τρεμπέλα. Ἡ δεύτερη θεολογική μελέτη ἐξετάζει τό ἄν καί ὑπό ποίους ὅρους ἡ περιβόητη θεωρία τοῦ ἀρχιεπισκόπου Καντερβουρίας Ἀνσέλμου (+1109) περί ἱκανοποιήσεως τῆς Θείας Δικαιοσύνης - ἡ ὁποία ἀπό αἰώνων εἶχε ἐξαπλωθεῖ καί στό χῶρο τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς- εἶναι, ἤ μπορεῖ νά γίνει Ὀρθόδοξη. 

Γιά δύο κυρίως πράγματα κατηγορεῖται στό «Ἐγχειρίδιον»- ἐξ ἴσου πολεμοχαρής κι’ αὐτός ὁ χαρακτηρισμός- ἀπό τόν μακαριστό π. Ἰωάννη ὁ Π. Τρεμπέλας:

Ι) γιά τά γραφόμενά του περί κτιστῆς Θείας χάριτος

ΙΙ) γιά υἱοθέτηση τῆς Δυτικῆς (Ρωμαιοκαθολικῆς) θεωρίας περί ἱκανοποιήσεως τῆς Θείας Δικαιοσύνης.

Ὅσον ἀφορᾶ τό πρῶτο ζήτημα, ὁ π. Ρωμανίδης ἔχει ἀπόλυτο δίκηο. Ὅμως ὑπάρχει καί ἀντίλογος: Α) Ὁ Τρεμπέλας δέν υἱοθετεῖ τή Δυτική κακοδοξία περί κτιστῆς Χάριτος ἐνσυνειδήτως, ἀλλά τήν ἐνστερνίζεται ἐπειδή ἀγνοεῖ πώς ἡ ἐν λόγῳ διδασκαλία εἶναι αἱρετική. Β) Ἔχω τήν βεβαιότητα πώς, ἄν ὁ μακαριστός Τρεμπέλας ἐκαλεῖτο ἐπισήμως ἀπό τήν Ἐκκλησία νά ἀναιρέσει τήν ἐν λόγῳ λανθασμένη θέση του, μέ τήν ἀφοσίωσή του πρός τήν Ἐκκλησία καί μέ τήν μεγαλοψυχία πού τόν διέκρινε, ἀσφαλῶς θά τήν ἀναιροῦσε!

Ἔρχομαι τώρα στό δεύτερο θέμα, τήν ἐπίμαχη θεωρία τῆς ἱκανοποιήσεως τῆς Θείας Δικαιοσύνης. Ταπεινή μου γνώμη εἶναι πώς ἡ κατ’ ἀρχήν κακόδοξη αὐτή θεωρία μπορεῖ ὑπό συγκεκριμένους ὅρους νά γίνει Ὀρθόδοξη. Τό ὅτι ἡ ἀναμφίβολα αἱρετική αὐτή διδασκαλία περιέχει καί θετικά (ὀρθόδοξα) στοιχεῖα δέν τό λέω ἐγώ, ἀλλά ὁ μεγάλος Παναγιώτης Νέλλας(+): «Ἡ ἔποψις τοῦ Ἀνσέλμου εἶναι μέχρις ἑνός σημείου ὀρθή καί, μέχρι τοῦ σημείου τούτου, ἐνυπάρχει ἐν τῇ διδασκαλίᾳ τοῦ ἁγίου Νικολάου Καβάσιλα»^[3]. Δύο, νομίζω, στοιχεῖα πρέπει νά ἀπαλειφθοῦν ἀπό τή συγκεκριμένη θεωρία, ἔτσι ὥστε αὐτή νά ὀρθοδοξοποιηθεῖ:

Α) Ἡ ἀντίληψη ὅτι Θεός εἶναι ἕνας σκληρός καί ἄτεγκτος δικαστής, ἕνας αἱμοδιψής τύραννος, πού θέλει νά τιμωρήσει καί νά ἐκδικηθεῖ τήν ἁμαρτωλή ἀνθρωπότητα, προκειμένου νά κατευνάσει τήν ὀργή του. Τό ἐντυπωσιακό εἶναι ὅτι τήν Ἀνσέλμεια θεωρία καταδικάζει μέ αὐστηρά λόγια καί ὁ μέχρι πρότινος πάπας Ρώμης καί τρανός θεολόγος τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς «Ἐκκλησίας» Βενέδικτος ΙΣΤ’ (Γιόζεφ Ράτζινγκερ): «Ἡ θεωρία τοῦ Ἀνσέλμου εἶναι διαποτισμένη ἀπό τή θεώρηση ἑνός σκληροῦ, αἱμοσταγοῦς καί ἀπαιτητικοῦ Θεοῦ, τοῦ ὁποίου ἡ αὐστηρή δικαιοσύνη ἔχει ἀπαιτήσει ἕνα ἀνθρώπινο θύμα, τό θύμα τοῦ Υἱοῦ Του. Καί ἀποστρέφεται κανείς ἀπό ἀποτροπιασμό μιά τέτοια δικαιοσύνη, τῆς ὁποίας ὁ σκοτεινός θυμός κάνει τήν ἀγγελία τῆς ἀγάπης ἀναξιόπιστη»^[4]. 

 Τήν Ἀνσέλμεια κακοδοξία ἀπερίφραστα καταδικάζει ὅμως καί ὁ Τρεμπέλας: «Ὅτι ὁ Ἄνσελμος Κανταουρίας ὑπερετόνισεν ἐν τῇ θεωρίᾳ αὐτοῦ περί ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης διά τῆς καταβολῆς τοῦ ἀτιμήτου λύτρου τοῦ αἵματος τοῦ Κυρίου τήν δικαιοσύνην τοῦ Θεοῦ εἰς βάρος τῆς θείας ἀγάπης, παρουσιάζων τόν Θεόν μόνον ὡς ἀδυσώπητον Κριτήν, ἐνδιαφερόμενον πρωτίστως νά ἱκανοποιηθῇ διά τήν προσγενομένην εἰς αὐτόν ὑπό τῆς ἁμαρτίας τοῦ ἀνθρώπου ὕβριν, εἶναι ἀναμφισβήτητον»^[5].

Β) Ἡ κακόδοξη θέση ὅτι ἡ ἀνθρώπινη ἁμαρτία προσβάλλει τή Θεία φύση. Ἡ κακοδοξία αὐτή ἀπορρέει ἀπό μιάν ἄλλη ἐπίσης κακοδοξία, τήν ταύτιση δηλαδή τῆς Θείας φύσεως (οὐσίας) μέ τήν Θεία ἐνέργεια, καί ἐν προκειμένῳ τήν Θεία δικαιοσύνη, ὁπότε ἡ προσβολή- καταπάτηση τῆς Θείας δικαιοσύνης, λόγῳ τῆς ἀνθρώπινης ἁμαρτίας, συνεπιφέρει καί προσβολή («τραυματισμό») τῆς Θείας φύσεως καθ’ αὑτήν!^[6]

Α) Ἡ θεωρία περί ἱκανοποιήσεως ὅμως ἔχει καί σαφῶς θετικά (ὀρθόδοξα) στοιχεῖα: Τονίζει ὅτι οἱ ἁμαρτίες μας προσβάλλουν τή θεία δικαιοσύνη καί, ἔρχεται ὁ Χριστός μέ τήν ἑκούσια Σταυρική του θυσία, νά ἱκανοποιήσει- ἀποκαταστήσει τή θεία δικαιοσύνη, τοὐτέστιν νά τηρήσει- ἐκπληρώσει τόν Θεῖο Νόμο, σηκώνοντας Αὐτός ἐπάνω στό Σταυρό τίς ἁμαρτίες ὅλων τῶν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι ὡς ἁμαρτωλοί ἔπρεπε ἐμεῖς νά τιμωρηθοῦμε μέ τήν δίκαια τιμωρία τοῦ θανάτου. Ἀλήθεια, τί τό κακόδοξο ὑπάρχει σ’ αὐτό; Ὁλόκληρη ἡ Ἁγία Γραφή καί οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, συμπεριλαμβανομένου καί τοῦ προτιμώμενου ἀπό τόν π. Ρωμανίδη ἁγίου Εἰρηναίου, γράφουν ὅτι ὁ Πανάγαθος Κύριος Ἰησοῦς Χριστός, ἑκουσίως ἐπάνω στό Σταυρό, πλήρωσε Αὐτός τό χρέος τῶν δικῶν μας ἁμαρτιῶν, δηλαδή τόν θάνατο.

Ὁ ἀντιπροσωπευτικός καί ἐξιλαστήριος χαρακτήρας τοῦ Σταυρικοῦ θανάτου τοῦ Κυρίου, τό ὅτι δηλ. ὁ Χριστός σταυρώθηκε ἑκουσίως Αὐτός ἀντί γιά μᾶς («ἀντί ἡμῶν καί ὑπέρ ἡμῶν»), πού, ὡς ἁμαρτωλοί, ἔπρεπε ὅλοι νά τιμωρηθοῦμε μέ θάνατο, εἶναι ἡ ἄλλη ὀνομασία τῆς ἱκανοποιήσεως τῆς Θείας Δικαιοσύνης, μέ τήν ἔννοια βεβαίως τῆς ἀποκατάστασης- ἐκπλήρωσης- τήρησης τοῦ θείου νόμου^[7].

Β) Ἡ θεωρία τοῦ Ἀνσέλμου τονίζει τή Θεία δικαιοσύνη καί, τονίζοντας τή Θεία δικαιοσύνη, ἐξαίρει καί πανηγυρικά διακηρύσσει τήν ἀνθρώπινη ἐλευθερία. Διότι, Θεία δικαιοσύνη καί ἀνθρώπινη ἐλευθερία ἀποτελοῦν τίς δύο ὄψεις τοῦ ἴδιου νομίσματος! Τή Θεία δικαιοσύνη ἐξαίρει καί βάζει σέ κεντρική θέση ὁλόκληρη ἡ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας^[8].

Ὁ π. Ἰω. Ρωμανίδης θεωρεῖ ὡς προϋποθέσεις- θεμέλια τῆς Ἀνσέλμειας θεωρίας τίς ἑξῆς θέσεις: 1)Ἡ ἀνθρώπινη ἁμαρτία προσβάλλει- τραυματίζει τή Θεία φύση, ὁπότε αὐτή (ἡ Θεία φύση) ἔχει ἀνάγκη ἱκανοποιήσεως- ἀποκαταστάσεως. 2)Τό προπατορικό ἁμάρτημα μεταβιβάζεται κληρονομικά σ’ ὅλους τούς ἀπογόνους τοῦ Ἀδάμ. 3)Ὁ θάνατος εἶναι ἐκ Θεοῦ τιμωρία τοῦ Ἀδάμ καί ὅλων ἡμῶν. Καί τίς τρεῖς αὐτές θέσεις ὁ π. Ρωμανίδης σαφῶς θεωρεῖ ὡς αἱρετικές^[9].

Καί ἡ μέν πρώτη θέση, ὅπως περίτρανα ὁ π. Ἰωάννης ἀποδεικνύει στό «Ἐγχειρίδιον» του, εἶναι ἀναντίλεκτα αἱρετική. Οἱ δύο ἄλλες ὅμως θέσεις εἶναι ὀρθόδοξες (ὀρθοδοξότατες!) Ἀντίθετα, αἱρετική καί συγκεκριμένα Πελαγιανίζουσα εἶναι ἡ ἄποψη ὅτι τό προπατορικό ἁμάρτημα δέν μεταδίδεται κληρονομικά^[10] καί λανθανόντως Ὠριγενική, ἐρωτοτροποῦσα μέ τήν αἵρεση τῆς Ἀποκατάστασης τῶν πάντων, εἶναι ἡ γνώμη πώς ὁ θάνατος δέν ἦταν δίκαια τιμωρία τοῦ Ἀδάμ^[11].

Βέβαια ὁ Θεός παραχώρησε καί ἐπέτρεψε τόν θάνατο τῶν προπατόρων μας καί ὅλων τῶν ἀνθρώπων, ὄχι μόνον ὡς δίκαια τιμωρία γιά τίς ἁμαρτίες μας, ἀλλά καί ὡς μεγάλη εὐργεσία πρός τό ἀνθρώπινο γένος, «ἵνα μή τό κακόν ἀθάνατον γένηται». Ὁ φιλάνθρωπος Κύριος, ἐπιτρέποντας καί μήν ἐμποδίζοντας τόν θάνατο, συγκέρασε τή δικαιοσύνη Του μέ τήν ἀγάπη Του (ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας), διότι, μαζί μέ τόν θάνατο, πεθαίνει καί δέν βασιλεύει γιά πάντα, παρά κυριαρχεῖ μόνο στόν παρόντα κόσμο, ἀλλά ὄχι καί στόν μέλλοντα αἰώνα, τό κακό^[12].

Συμπερασματικά, ἡ περί ἱκανοποιήσεως τῆς Θείας δικαιοσύνης διδασκαλία περιέχει τά ἑξῆς δύο αἱρετικά στοιχεῖα:

Α) Ἐκδέχεται τόν Θεό ὡς ἕναν ἀμείλικτο δικαστή, ἕναν αἱμοβόρο τύραννο, πού ζητάει χαιρέκακα νά μᾶς ἐκδικηθεῖ τιμωρώντας μας γιά τίς ἁμαρτίες μας. Τελικά, αὐτός ὁ σκληρός Θεός διαλέγει νά στείλει στόν διά Σταυροῦ θάνατο τόν μονογενῆ Του Υἱό καί ἔτσι νά καταπραΰνει τήν ἐναντίον μας ὀργή Του.

Β) Κακῶς θεωρεῖ πώς οἱ ἁμαρτίες μας προσβάλλουν τή Θεία φύση, ὁπότε ὁ Θεός ἐπιτακτικά ζητάει ἱκανοποίηση- ἀποκατάσταση τῆς τρωθείσης Θεϊκῆς του φύσεως.    

Στό ἄλλο ἄκρο ὅμως, ὅσοι, ἀπορρίπτοντας τήν κακόδοξη θεωρία τῆς ἱκανοποίησης τῆς Θείας δικαιοσύνης, διαγράφουν μαζί καί τήν Δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ, πέφτουν κι’ αὐτοί σέ αἵρεση, στή φοβερή αἵρεση τῆς Ἀποκατάστασης τῶν πάντων, κι’ ἄς νομίζουν πώς εἶναι Ὀρθόδοξοι. Ἐπιπλέον, ἡ περιφρόνηση τῆς Θεϊκῆς δικαιοσύνης ἀναπόφευκτα ὁδηγεῖ καί σέ ὑποτίμηση τῆς ἀνθρώπινης ἐλευθερίας, ἐπειδή ἡ δίκαια Κρίση τοῦ Θεοῦ ἀσφαλῶς προϋποθέτει καί μαζί νοηματοδοτεῖ τήν ἀνθρώπινη ἐλευθερία. Γιατί ἀλήθεια, ποιό νόημα θά εἶχε ἡ ἐλευθερία μας, ἄν ποτέ δέν κρινόμασταν καί ποτέ δέν δίναμε ἀπολογία ἐνώπιον τοῦ Δίκαιου Κριτῆ;

 

Καστράκι Ἀγρινίου Αἰτωλοακαρνανίας 19 Αὐγούστου 2014

Παναγιώτης Ν. Γκουρβέλος

Καθηγητής- Θεολόγος

Master Θεολογίας

---

[1] + πρωτοπρ. Ἰωάννου Ρωμανίδου, Ἐγχειρίδιον (Καταγραφή ἑνός θεολογικοῦ διαλόγου), Ἐκδόσεις Ἁρμός, Ἀθήνα 2009
[2] Σταύρου Μποζοβίτη, Ἱκανοποίηση θείας δικαιοσύνης; Περιοδικό «Ὁ Σωτήρ», ἀπό τεῦχος 2074 (1 Ὀκτωβρίου 2013) ἕως τεῦχος 2094 (1 καί 15 Αὐγούστου 2014)
[3] Παναγιώτη Νέλλα, Ἡ περί δικαιώσεως διδασκαλία Νικολάου τοῦ Καβάσιλα, Πειραιεύς 1975, σελ. 108, σημ. 2, στό περιοδ. «Ὁ Σωτήρ», τ. 2077 (15 Νοεμβρίου 2013)
[4] Δημ. Ι. Τσελεγγίδη, Ἡ ἱκανοποίηση τῆς θείας δικαιοσύνης κατά τόν  Ἄνσελμο Καντερβουρίας, σελ. 133- 134, στό περιοδ. «Ὁ Σωτήρ», τ. 2076 (1 Νοεμβρίου 2013)
[5] + πρωτοπρ. Ἰωάννου Ρωμανίδου, Ἐγχειρίδιον, σελ. 132
[6] Βλ. + πρωτοπρ. Ἰωάννου Ρωμανίδου, Ἐγχειρίδιον
[7] Βλ. Νικολάου Μητσόπουλου, Θέματα Ὀρθοδόξου Δογματικῆς Θεολογίας, ἐκδόσεις Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀθῆναι 1983, σελ. 162-166,  + πρωτοπρ. Ἰωάννου Ρωμανίδου, Ἐγχειρίδιον, σελ. 135-139, πρωτοπρ. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Δημιουργία καί Ἀπολύτρωση, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 115, στό περιοδ. «Ὁ Σωτήρ», τ. 2090 (1 Ἰουνίου 2014), Ἀνδρέου θεοδώρου,  Ἔαρ ψυχῶν, σ. 57, Τοῦ ἰδίου, Σημειώσεις εἰς τήν Συγκριτικήν Συμβολικήν, ἐν Ἀθήναις, 1980, σελ. 224-225, 227, 230 και 268, Εὐθυμίου Στύλιου, ἐπισκόπου Ἀχελώου, Μικρό Χριστιανικό Λεξικό, Ἑπτάλοφος Α.Β.Ε.Ε., Copyright 1982, σ. 98 καί 105  
[8] Βλ. Σταύρου Μποζοβίτη, Ἱκανοποίηση θείας δικαιοσύνης; περιοδ. «Ὁ Σωτήρ», ἀπό τεῦχος 2074 (1 Ὀκτωβρίου 2013) ἕως τεῦχος 2094 (1 καί 15 Αὐγούστου 2014)
[9] Βλ. + πρωτοπρ. Ἰωάννου Ρωμανίδου, Ἐγχειρίδιον, σελ. 165, 171-172, 217
[10] Βλ. Νικολάου Μητσόπουλου, Θέματα Ὀρθοδόξου Δογματικῆς Θεολογίας, σελ. 72 καί 202- 205, Ἀνδρέου Θεοδώρου, Σημειώσεις εἰς τήν Συγκριτικήν Συμβολικήν, σελ. 194-195, 198-199 καί 206-210    
[11] Βλ. Νικολάου Μητσόπουλου, Θέματα Ὀρθοδόξου Δογματικῆς Θεολογίας, σελ. 200- 202, Ἀνδρέου Θεοδώρου, Σημειώσεις εἰς τήν Συγκριτικήν Συμβολικήν, σελ. 189, Τοῦ ἰδίου, Ἱστορία τῶν δογμάτων, Τόμος Α΄, μέρος Δεύτερον, Ἡ ἱστορία τοῦ δόγματος ἀπό τῆς ἐποχῆς τῶν Ἀπολογητῶν μέχρι τοῦ 318 μ.Χ., ἐν Ἀθήναις 1978, σελ. 394- 404, πρωτοπρ. Ἰωάννου Φωτόπουλου, Θεανθρώπινη καθολικότητα ἤ πανθρησκειακή παγκοσμιότητα, ἰδίως τό κεφ. Ἀνακεφαλαίωση τῶν πάντων ἐν τῷ Χριστῷ ἤ ὠριγενίζουσα άποκατάσταση τῶν πάντων; www.egolpion.net/anakaifalaiwsi-apokatastasi.el.aspx, Παναγιώτη Ν. Γκουρβέλου, «Χριστιανική Ἐσχατολογία καί Ἀποκατάσταση τῶν πάντων (Ἃγιος Αὐγουστίνος καί Ὠριγένης)», Μυστικές διαδρομές,  ἐκδοτική παραγωγή Σαΐτης, Πάτρα 2010, σ. 83-101 καί Κοινωνία (τ. Ὀκτ.- Δεκεμβρ. 2007), Τοῦ ἰδίου, «Οὐχ ὁ Θεός κολάζει τινά ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι;», Σύναξη, τεῦχος 122 (Ἀπρ.- Ἰούνιος  2012), σελ. 93- 95 καί Ὀρθόδοξος Τύπος, 1/6/2012, Τοῦ ἰδίου, « Ἀγαπημένοι τόποι τῆς σύγχρονης Ὀρθόδοξης Θεολογίας»,  Ὀρθόδοξος Τύπος, 29/10/2010
12 Βλ. Νικολάου Μητσόπουλου, Θέματα Ὀρθοδόξου Δογματικῆς Θεολογίας, σελ. 200- 202, Νικολάου Βασιλειάδη, Τό μυστήριον τοῦ θανάτου,  Ἀδελφότης Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι, Δεκέμβριος 1980², σελ. 96- 117