Λειτουργικά προβλήματα της Μεγάλης Εβδομάδας - π. Παύλος Κουμαριανός

Λειτουργικά προβλήματα της Μεγάλης Εβδομάδας

π. Παύλος Κουμαριανός

Η ιστορική διαμόρφωση των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας

Ίσως κανένα άλλο στοιχείο της Λειτουργικής μας Παράδοσης να μην παρουσιάζει τέτοια συνεχή και αέναη εξέλιξη ^(1). Για να γίνει κατανοητό σε ποιο βαθμό η Μεγάλη Εβδομάδα αποτελεί ένα διαρκώς εξελισσόμενο λειτουργικό φαινόμενο, αρκεί να ανοίξουμε το σημερινό Τυπικό της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως (Τυπικό του Βιολάκη) ⁽²⁾, στο κεφάλαιο της Μεγάλης Εβδομάδας, και να βρούμε την Περιφορά του Σταυρού για το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης να περιγράφεται ως εξής: «…γίνεται η έξοδος του Σταυρού ως συνειθίσθη σχεδόν πανταχού…» ⁽³⁾. Όσον αφορά την τελετή της αφής του Φωτός της Αναστάσεως, μάλιστα σε υποσημείωση, λέγονται τα εξής: «είθισται εν τισι μέρεσιν ίνα κατά την ώραν ταύτην ο προεξάρχων αρχιερεύς, ιστάμενος προ της ωραίας πύλης μετά δικηροτρικήρου ανημένου εκ της ακοιμήτου κανδήλας της προ της αγίας τραπέζης προσκαλεί τον λαόν ίνα ανάψωσι τας λαμπάδας αυτών ψάλλων το δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός» ⁽⁴⁾.

Το Τυπικό του Βιολάκη εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1888. Ποιος, όμως, θα μπορούσε να φανταστεί ότι μόλις πριν από έναν αιώνα, δύο από τις βασικές λειτουργικές πράξεις της Μεγάλης Εβδομάδας μόλις άρχιζαν να καθιερώνονται!

Πριν όμως φτάσουμε στα πρόσφατα λειτουργικά έθιμα, πρέπει να αναφερθούμε στις πηγές του τυπικού των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας. 

Η Μεγάλη Εβδομάδα είναι βασικά το αποτέλεσμα του συνδυασμού τριών αρχαίων λειτουργικών παραδόσεων:

1. Η αρχαία λειτουργική παράδοση του ενοριακού τυπικού ⁽⁵⁾ της Κωνσταντινούπολης.
2. Η αρχαία λειτουργική παράδοση του καθεδρικού ναού των Ιεροσολύμων.
3. Η αρχαία λειτουργική παράδοση των μοναστικών κοινοτήτων της Παλαιστίνης.

Κάθε μία από αυτές τις τρεις παραδόσεις είχε το δικό της ιδιαίτερο θεολογικό, λειτουργικό και ποιμαντικό χαρακτήρα.

Κωνσταντινούπολη: Συγκεκριμένα, ως προς τη δομή και το περιεχόμενο των αρχαίων ακολουθιών της Κωνσταντινούπολης, το κύριο χαρακτηριστικό ήταν η τελετουργική απλότητα. Η ανάμνηση των Παθών και της Ανάστασης περιοριζόταν στις τρεις τελευταίες ημέρες της σημερινής Μεγάλης Εβδομάδας. Η τάξη ⁽⁶⁾ των ιερών ακολουθιών ήταν η εξής: κάθε μέρα, όπως και κατά τη διάρκεια του υπόλοιπου έτους, τελούνταν ο Όρθρος και ο Εσπερινός, και όπως και τις άλλες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ετελείτο και η Τριθέκτη πριν από το μεσημέρι. Η Μεγάλη Πέμπτη ήταν αφιερωμένη στην ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου και ετελείτο Εσπερινός και η Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου ⁽⁷⁾. Η Μεγάλη Παρασκευή ήταν αφιερωμένη στη Σταύρωση και την Ταφή του Κυρίου. Βέβαια, δεν υπήρχε ούτε η περιφορά του Εσταυρωμένου ούτε του Επιταφίου, ούτε βεβαίως τα Εγκώμια. Το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής γινόταν ο Εσπερινός της Προηγιασμένης. Επίσης κατά τη Μ. Παρασκευή γίνονταν οι Εξορκισμοί των Φωτιζομένων, η Απόταξη του σατανά και η Σύνταξη με το Χριστό, και η εγγραφή εκείνων που επρόκειτο να βαπτιστούν, τα οποία τελούνταν μετά την Τριθέκτη. Επιπλέον, το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης και της Μεγάλης Παρασκευής τοποθετείτο για προσκύνηση η Αγία Λόγχη.

Η Κυριακή του Πάσχα, βέβαια, ήταν αφιερωμένη στην Ανάσταση του Κυρίου. Εορταζόταν με Αγρυπνία που άρχιζε το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου. Η Αγρυπνία αποτελούνταν από τον Μεγάλο Εσπερινό, κατά τη διάρκεια του οποίου γινόταν Βάπτιση των κατηχουμένων στο Βαπτιστήριο και ακολουθούσε η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Το βάπτισμα των κατηχουμένων γινόταν, όπως είπαμε στο Βαπτιστήριο και οι πιστοί τους προσέμεναν στην κυρίως εκκλησία, ακούγοντας Παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα ⁽⁸⁾, που ήταν προφητείες ή προεικονίσεις της Ανάστασης του Κυρίου. Στην αρχή της Θείας Ευχαριστίας οι νεοφώτιστοι εισέρχονταν στην εκκλησία με πομπή και λαμπάδες στα χέρια του ακολουθώντας τον επίσκοπο και γίνονταν δεκτοί από την Ευχαριστιακή κοινότητα στη Λειτουργία της Ανάστασης με δόξα και χαρά ⁽⁹⁾.

Σύμφωνα με αυτό το τυπικό, η εμπειρία του θανάτου και της ανάστασης του Χριστού συντελούνταν με δύο τρόπους: τα βιβλικά αναγνώσματα των Θείων Ακολουθιών και τη συμμετοχή στη χαρά της βάπτισης των νεοφώτιστων. Η παρουσία του νεοβαπτισθέντος στη τη Θεία Λειτουργία της Αναστάσεως ήταν ζωντανή εικόνα της παρουσίας του αναστημένου Χριστού ανάμεσα στους πιστούς.

Ιερουσαλήμ: Στην Ιερουσαλήμ, η τάξη της Μεγάλης Εβδομάδας είχε έναν πιο «δραματικό» χαρακτήρα. Οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας ήταν μια τελετουργική αναβίωση των ιστορικών γεγονότων που είχαν λάβει χώρα κατά την τελευταία εβδομάδα της επίγειας ζωής του Κυρίου. Όλα ξεκινούσαν με την Κυριακή των Βαΐων. Οι Ακολουθίες κάθε ημέρας αποτελούνταν από λιτανείες, βιβλικά αναγνώσματα και ύμνους στον τόπο όπου είχαν λάβει χώρα τα αντίστοιχα γεγονότα. Επιδιώχθηκε ένα είδος αναπαράστασης αυτών των γεγονότων. Για παράδειγμα, την Κυριακή των Βαΐων υποδέχονταν τον επίσκοπο στην είσοδο της Αγίας Πόλης, κουνώντας φοίνικες ή κλαδιά ελιάς. 

Δύο μεγάλες αγρυπνίες σημαδεύαν τον κύκλο των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας: η Αγρυπνία των Παθών που άρχιζε το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης και τελείωνε το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, και η Αγρυπνία της Ανάστασης που άρχιζε το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου και τελείωνε τις πρώτες πρωινές ώρες της Κυριακής του Πάσχα ⁽¹⁰⁾.

Μοναστικό Τυπικό: Όπως είπαμε, όμως, ένας τρίτος παράγοντας εμπλούτισε αργότερα τον συνδυασμό των δύο Τυπικών. Αυτός ο τρίτος παράγοντας ήταν το Μοναστικό Τυπικό. Κύριο χαρακτηριστικό της μοναστικής τελετουργίας της Μεγάλης Εβδομάδος ήταν η θεολογική ερμηνεία και η πνευματική ενατένιση των σημαντικών γεγονότων των παθών και της αναστάσεως του Κυρίου, μέσω ποιητικών θεολογικών συνθέσεων. Τα τροπάρια της Μεγάλης Εβδομάδας είχαν βαθύ θεολογικό και κατηχητικό χαρακτήρα. Αποτελούν το βασικό υμνολογικό στοιχείο που απολαμβάνουμε ακόμα και σήμερα, κάθε βράδυ, στις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας. Όσον αφορά την ώρα και το χρονοδιάγραμμα των ακολουθιών, πρέπει να γνωρίζουμε ότι στα μοναστήρια γινόταν ολονύκτια λειτουργία σχεδόν καθημερινά – όχι επειδή ήταν Μεγάλη Εβδομάδα, αλλά επειδή, σύμφωνα με τη μοναστική τάξη, είναι σύνηθες ο Όρθρος να αρχίζει στις 1:00 ή 2:00 μετά τα μεσάνυχτα και να τελειώνει τις πρώτες πρωινές ώρες. Η μοναστική ολονύκτια αγρυπνία από μόνη της διαφέρει από τη συνηθισμένη, επειδή αρχίζει πριν από τα μεσάνυχτα και τελειώνει αργά το πρωί. Τέτοιες  ολονύκτιες αγρυπνίες γίνονταν τη Μεγάλη Εβδομάδα στο μοναστικό τελετουργικό: η Αγρυπνία των Παθών, από το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης μέχρι το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, και η Αγρυπνία της Ανάστασης, από το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, μέχρι το πρωί της Κυριακής του Πάσχα ⁽¹¹⁾.

Άλλοι παράγοντες, πρόσφατες εξελίξεις

Υπήρχαν και άλλοι παράγοντες, οι οποίοι, ανά τους αιώνες, επηρέασαν τη διαμόρφωση της λατρείας της Μεγάλης Εβδομάδας. Επιπλέον, όπως είδαμε παραπάνω στα παραδείγματα από το Τυπικό των Βιολάκων, η σειρά των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας  υφίσταται αλλαγές μέχρι σήμερα ⁽¹²⁾. Δυστυχώς, δεν έχουμε χώρο για την περαιτέρω παρουσίαση αυτής της ζύμωσης, η οποία έφερε τελικά την τάξη της Μεγάλης Εβδομάδας στη σημερινή της μορφή. Σημειώνουμε  μόνο το γεγονός ότι οι δύο τελευταίοι αιώνες σφράγισαν τη λειτουργική εξέλιξη της Μεγάλης Εβδομάδας με δύο τρόπους:

1. Η μεταφορά των Ακολουθιών σε διαφορετική ώρα και ημέρα από εκείνη στην οποία φυσικά ανήκουν.
2. Η προσθήκη ορισμένων πρόσφατων λειτουργικών δράσεων με κυρίως παραστατικό και μιμητικό χαρακτήρα.

Με λίγα λόγια, όσον αφορά την πρώτη εξέλιξη, οι ακολουθίες του Όρθρου μεταφέρθηκαν στο εσπέρας των προηγούμενων ημερών, ομοίως οι δύο ολονύκτιες αγρυπνίες περιορίστηκαν σε συντομευμένη ακολουθία του Όρθρου το βράδυ της προηγούμενης ημέρας. Οι ακολουθίες του Εσπερινού μεταφέρθηκαν το πρωί της ίδιας ημέρας. Είναι σαφές ότι οι λόγοι για αυτές τις μεταφορές είναι καθαρά πρακτικοί, αλλά … λειτουργικά αδέξιοι.

Όσον αφορά τη δεύτερη εξέλιξη, οι λειτουργικές πράξεις που έχουν προστεθεί είναι: η περιφορά της εικόνας του Νυμφίου πριν από το Ευαγγέλιο του Όρθρου τις τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, η τελετή του Ευχελαίου των ασθενών το απόγευμα της Μεγάλης Τετάρτης, η λιτάνευση του Εσταυρωμένου μετά το πέμπτο Ευαγγέλιο του Όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής ο οποίος ετελείτο το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, η αποκαθήλωση του σώματος του Εσταυρωμένου κατά τον Εσπερινό της Μεγάλης Παρασκευής, ο οποίος όμως γινότανε το πρωί της μεγάλης παρασκευής, η περιφορά του επιταφίου του όρθρου του μεγάλου σαββάτου η οποία γινότανε το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, και την τελετή της αφής του φωτός στην Ανάσταση. Όλα αυτά είναι εφευρέσεις του 19ου αιώνα και μετά. Ομοίως, έχουν προστεθεί ορισμένα παραλειτουργικά έθιμα, όπως η λεγόμενη Θεία Κοινωνία των εργαζομένων πριν από τη Θεία Λειτουργία του Σαββάτου του Λαζάρου, της Μεγάλης Πέμπτης και του Μεγάλου Σαββάτου.

Τα κυριότερα προβλήματα

Επαναλήψεις: το πρώτο πρόβλημα που πρέπει να αναφερθεί είναι  οι επαναλήψεις ορισμένων λειτουργικών στοιχείων στις Θείες Ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας. 

Ένα παράδειγμα: η άπειρη επανάληψη των ίδιων ευαγγελικών αναγνωσμάτων. Η αφήγηση των Παθών επαναλαμβάνεται με σχεδόν πανομοιότυπα ευαγγελικά κείμενα στις εξής ακολουθίες: 

• Στην Ακολουθία των Δώδεκα Ευαγγελίων, το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, που τελείται ο Όρθρος της Μεγάλης Παρασκευής. 
• Στην Ακολουθία των Αγίων Ωρών που ψάλλεται το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής.
• Ομοίως και στην Ακολουθία του Εσπερινού της Μεγάλης Παρασκευής που ψάλλεται το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής. 

Χαρακτηριστικό παράδειγμα επίσης αποτελεί η επανάληψη της τελετουργικής αναπαράστασης – μίμησης – της νεκρώσιμης πομπής και ταφής του Κυρίου, η οποία επαναλαμβάνεται τουλάχιστον τέσσερις φορές τη Μεγάλη Παρασκευή:

• Κατά τη διάρκεια του Ευαγγελίου του Εσπερινού, ο ιερέας κατεβάζει το σώμα του Κυρίου από τον σταυρό, το τυλίγει σε ένα λευκό λινό ύφασμα και το μεταφέρει στο ιερό.
• Κατά τα Απόστιχα της ίδιας Ακολουθίας, όταν η κεντημένη εικόνα της ταφής του Χριστού μεταφέρεται εν πομπή από το ιερό στο κέντρο του κυρίως ναού και η απόθεσή του στο ξύλινο ανθοστολισμένο κουβούκλιο που βρίσκεται σε αυτό το σημείο.
• Στην περιφορά του Επιταφίου γύρω από την εκκλησία στον Όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου που ψάλλεται το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής.
• Τέλος μετά από αυτή την περιφορά, όταν η κεντημένη εικόνα μεταφέρεται από τον ιερέα πάλι στο Ιερό και τοποθετείται επάνω στην Αγία Τράπεζα.

Ο λόγος για αυτές τις επαναλήψεις είναι ότι ο συνδυασμός των τριών παραδόσεων που πραγματοποιήθηκε χωρίς κανένα σχεδιασμό. 

Η εξάρθρωση των ακολουθιών: Ίσως, όμως, το κύριο πρόβλημα είναι η απόσπαση των ιερών ακολουθιών από τη φυσική τους θέση και η ατυχής μεταφορά τους στο προηγούμενο μέρος της ημέρας: οι πρωινές λειτουργίες μεταφέρθηκαν στο βράδυ της προηγούμενης ημέρας και οι βραδινές λειτουργίες στο πρωί της ίδιας ημέρας. Για να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα αυτού του προβλήματος, πρέπει να αναφερθούμε λίγο στη σχέση της λατρείας και χρόνου. 

Οι διάφορες λατρευτικές πράξεις τελούνται σε μια καθορισμένη ώρα της ημέρας ή σε μια καθορισμένη ημέρα της εβδομάδας ή σε μια καθορισμένη ημέρα του έτους, για τρεις βασικούς λόγους: 

• Είτε γιατί τα γεγονότα της ιερής ιστορίας, που μνημονεύονται σε μια Ακολουθία, έλαβαν χώρα αυτήν ακριβώς την ημέρα ή ώρα, για παράδειγμα, η σύνδεση της Ανάστασης με την Κυριακή και η σύνδεση της σταύρωσης του Κυρίου με τις 9.00 π.μ. 
• Ή επειδή αυτή η συγκεκριμένη ώρα ή μέρα έχει κάποιο ιδιαίτερο νόημα στη ζωή των ανθρώπων, π.χ. την αρχή ή το τέλος της ημέρας. Είναι φυσικό να αρχίζει και να τελειώνει μια μέρα με προσευχές, γι’ αυτό έχουμε τις ακολουθίες του Όρθρου και του Εσπερινού. 
• Ή τέλος, για συμβολικούς λόγους. Όταν μια Ακολουθία έχει χαρακτήρα που υπερβαίνει τον ιστορικό χρόνο και γίνεται πρόγευση της βασιλείας του Θεού, αναζητείται και πάλι κάποια σύνδεση με συγκεκριμένη ημέρα ή ώρα, η οποία μπορεί να εκφράσει συμβολικά αυτή την υπέρβαση με κάποιο ιδιαίτερο μεταφορικό νόημα. Π.χ. η  Κυριακή ως πρώτη αλλά και ως «όγδοη» ημέρα της εβδομάδας.

Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, η πρώτη συνέπεια της εξάρθρωσης των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας έχει να κάνει με την παραβίαση όλων αυτών των προαναφερθέντων θεμελιωδών μορφών θεολογικής σύνδεσης χρόνου και λειτουργίας. Η Εκκλησία από τους αποστολικούς χρόνους έχει αφιερώσει καθημερινές Ακολουθίες, οι οποίες αποτελούν τις κοινές προσευχές των πιστών για την αρχή και το τέλος της ημέρας. Ωστόσο, κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, κάθε πρωί κάνουμε τον Εσπερινό λέγοντας στον Θεό ότι τον δοξάζουμε τώρα που «ήρθαμε στη δύση του ήλιου», ικετεύουμε τον Θεό να δεχθεί  τις βραδινές προσευχές μας ως «θυσία εσπερινή», ενώ η ώρα εκείνη τη στιγμή είναι 9 ή 10 το πρωί. Αντίστοιχα, κάθε βράδυ κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα έχουμε  τον Όρθρο ευχαριστώντας τον Θεό που μας χάρισε το πρωινό φως μετά την νυχτερινή ανάπαυσης, ωστόσο είναι 10 μ.μ., και είμαστε έτοιμοι να πάμε για ύπνο.

Επιπλέον, ιδιαίτερα τη Μεγάλη Εβδομάδα, αυτή η μεταφορά των Ακολουθιών έχει τις ακόλουθες ποιμαντικές συνέπειες:

Σύγχυση: Ειδικά για τις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας, η εξάρθρωσή τους προκαλεί σύγχυση στους πιστούς ως προς το πότε συνέβησαν τα γεγονότα τα οποία μνημονεύουμε. Η πλειοψηφία των πιστών είναι πεπεισμένοι ότι ο Χριστός σταυρώθηκε τη Μεγάλη Πέμπτη, θάφτηκε τη Μεγάλη Παρασκευή και αναστήθηκε το Μεγάλο Σάββατο!

Απώλεια: Ως αποτέλεσμα, είναι η απώλεια του βαθύτερου νοήματος της Μεγάλης Πέμπτης, του Μεγάλου Σαββάτου και της Κυριακής του Πάσχα: η Μεγάλη Πέμπτη,  το Μεγάλο Σάββατο και η Κυριακή του Πάσχα δεν υπάρχουν θεολογικά στο σύγχρονο τελετουργικό της Μεγάλης Εβδομάδας. Υπάρχει βασικά μια διπλή Μεγάλη Παρασκευή (= Μεγάλη Πέμπτη + Μεγάλη Παρασκευή) και μια βιαστική πρόωρη πασχαλινή ιεροτελεστία (= Μεγάλο Σάββατο). Η «αληθινή» Μεγάλη Πέμπτη έχει χαθεί από το εορτολόγιο των αγίων ημερών. Στη σκέψη του κάθε πιστού σήμερα, η Μεγάλη Πέμπτη είναι η ημέρα της Σταύρωσης. Κανείς δεν θα μπορούσε να υποθέσει ότι η Μεγάλη Πέμπτη είναι ημέρα αφιερωμένη στην ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου και στον εγκαινιασμό του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Ωστόσο, τη Μεγάλη Πέμπτη, όπως και άλλες εορτές του Κυρίου, η Εκκλησία είχε την ευκαιρία να μυήσει τους πιστούς σε μία από τις θεμελιώδεις αλήθειες της πίστεως με την τέλεση του Όρθρου και του Εσπερινού και τη συμμετοχή στη Θεία Ευχαριστία. Με την ασύγκριτη υμνολογία του Εσπερινού και του Όρθρου εφαρμόζεται με απαράμιλλή λογοτεχνική ομορφιά και θεολογική δύναμη των ύμνων στη σημασία του συγκεκριμένου εορτασμού. Με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, η Εκκλησία προσφέρει τη δυνατότητα άμεσης εμπειρίας και μυστηριακής συμμετοχής σε αυτό που εορτάζεται. Η αρχή αυτή εφαρμόστηκε στην ανάμνηση του εγκαινιασμού του μέγιστου μυστηρίου τη Μεγάλη Πέμπτη, μέσω της τέλεσης του Όρθρου και της εσπερινής Θείας Ευχαριστίας την ημέρα αυτή, την ώρα μάλιστα που συνέβη. Η μέρα είχε χαρμόσυνο χαρακτήρα και γι’ αυτό, ενώ για όλη την εβδομάδα τηρούνταν αυστηρή νηστεία, τη Μεγάλη Πέμπτη επιτρεπόταν το κρασί και το λάδι και σε παλαιότερες εποχές ακόμη και η βρώση του κρέατος επιτρεπόταν τη Μεγάλη Πέμπτη! Σήμερα, λοιπόν, αντί όλη η ημέρα να είναι χαρούμενη, αντί η Θεία Λειτουργία να τελείται μεγαλοπρεπώς το βράδυ με χαρμόσυνο, εορταστικό χαρακτήρα, η Θεία Λειτουργία τελείται βιαστικά το πρωί,  κάτω από την πίεση του πλήθους των πιστών, οι οποίοι, με τη συμπεριφορά των βαρβαρικών ορδών, σπεύδουν να ολοκληρώσουν την ετήσια υποχρέωση λήψης της Θείας Κοινωνίας! Ομοίως, ο Όρθρος της Μεγάλης Πέμπτης με τον βαθύ θεολογικό κανόνα του δεν τελείται καθόλου στις περισσότερες εκκλησίες, διότι το βράδυ της Μεγάλης Τετάρτης, τελείται μόνο το Ευχέλαιο ⁽¹³⁾. 

Όσο για το Μεγάλο Σάββατο, αυτό ουσιαστικά έχει εξαφανιστεί και από τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. Για την αρχαία Εκκλησία, το κύριο θέμα του Μεγάλου Σαββάτου ήταν η ανάμνηση και ο στοχασμός της παραμονής του Κυρίου στον τάφο! Ήταν μια μέρα πένθους και σιωπής. Για την αρχαία Εκκλησία, το Μεγάλο Σάββατο ήταν χωρίς το μοναδικό Σάββατο του έτους χωρίς τέλεση Θείας Ευχαριστίας και με αυστηρή νηστεία! Το Μεγάλο Σάββατο, καθώς ο Χριστός, η πηγή της ζωής, βρίσκεται στον τάφο, οι άνθρωποι αναλογίζονται τις απρόβλεπτες δυνατότητες του κακού στην ιστορία, τις τρομερές συνέπειες της τελικής επιδίωξης της δικής μας εγωιστικής θέλησης Η σιωπή του Μεγάλου Σαββάτου θα μπορούσε να μοιάζει με τη σιωπή εκείνων που θα επιβίωναν την επομένη μιας πυρηνικής καταστροφής. Αυτός ο χαρακτήρας του Μεγάλου Σαββάτου έχει χαθεί σήμερα με την τέλεση της Θείας Λειτουργίας το πρωί, με την πεποίθηση πολλών πιστών ότι με την Ακολουθία αυτή τελείται η «πρώτη Ανάσταση του Χριστού», (τι στον κόσμο είναι αυτή η «πρώτη ανάσταση»;).

Τέλος, ερχόμαστε στο ερώτημα: πότε και πώς γιορτάζει η πλειοψηφία των πιστών την Ανάσταση; Ή, τέλος, τι γιορτάζουν οι Ορθόδοξοι την Κυριακή του Πάσχα; Για την πλειοψηφία των Ορθοδόξων Χριστιανών, η Κυριακή του Πάσχα δεν είναι λειτουργική ημέρα! Γι’ αυτούς, η ημέρα της Ανάστασης είναι το Μεγάλο Σάββατο, ακολουθώντας τη σειρά των γεγονότων που δημιουργήθηκε από την προαναφερθείσα εξάρθρωση των ακολουθιών. Το Μεγάλο Σάββατο έγινε η κορυφαία ημέρα της Ανάστασης και η Κυριακή του Πάσχα έγινε ημέρα του χρόνου χωρίς Θεία Λειτουργία.

Ο Κανόνας της Αναστάσεως: Η μεταφορά της εορτής της Αναστάσεως στο Μεγάλο Σάββατο, και η εσπευσμένη συμμετοχή μικρού αριθμού πιστών στην αγρυπνία της Αναστάσεως, προκάλεσε μια ακόμη δυσάρεστη συνέπεια: την απώλεια του θαυμάσιου Κανόνα του Όρθρου της Κυριακής του Πάσχα του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού. Ένα υπέροχο, θαυμάσιο ποίημα, που ξεδιπλώνει τη θεολογία της Αναστάσεως του Χριστού με ευφρόσυνο, όλο ελπίδα και αγαλλίαση, χαρμόσυνο και χαροποιό χαρακτήρα. Αλλά φευ, σε πάρα πολλούς ναούς, για λόγους συντομίας, ο κανόνας της Αναστάσεως παραλείπεται! Δεν είναι, λοιπόν, μόνο οι πιστοί, που αναχωρούν βιαστικά στην αρχή της αγρυπνίας που δεν ακούν αυτόν τον κανόνα, αλλά και οι πιστοί που παραμένουν στερούνται αυτής της χαράς!

Άλλα προβλήματα

Εκτός από αυτά τα προβλήματα που συνδέονται με τη μετεγκατάσταση των Ακολουθιών, υπάρχουν και άλλα σοβαρά προβλήματα:

Η τέλεση του μυστηρίου του Ευχελαίου το βράδυ της Μεγάλης Τετάρτης:

1. Από λειτουργικής και ιστορικής απόψεως, αρκεί να πούμε ότι δεν υπάρχει μαρτυρία για το Ευχέλαιο σε καμία πηγή, ούτε καν στην τελευταία έκδοση του Τυπικού της Μεγάλης Εκκλησίας (19ος αιώνας).
2. Η τέλεση του Ευχελαίου έχει αποκλείσει την ακολουθία του Όρθρου της Μεγάλης Πέμπτης.
3. Από ποιμαντικής απόψεως, το ερώτημα είναι το εξής: Γιατί τελείται το Ευχέλαιο την ημέρα αυτή; Το Ευχέλαιο είναι ένα μυστήριο της Εκκλησίας που σχετίζεται με την παρουσία κάποιας σωματικής ασθένειας. Σκοπός της είναι η πνευματική και σωματική ενδυνάμωση του πιστού. Συνήθως έχει ατομικό χαρακτήρα. Ποιος είναι, λοιπόν, ο λόγος και η ανάγκη τέλεσής του το βράδυ της Μεγάλης Τετάρτης και όχι για ένα συγκεκριμένο ασθενή πιστό αλλά για όλο το εκκλησίασμα; Στη συνείδηση μεγάλου αριθμού πιστών, επικρατεί η αντίληψη ότι το Ευχέλαιο μπορεί να υποκαταστήσει το μυστήριο της εξομολόγησης. Έτσι πολλοί πιστοί συμμετέχουν σε αυτό προκειμένου να αποφύγουν τη «δίκη» της Εξομολόγησης. Μια μηχανική, αυτόματη άφεση αμαρτιών είναι προτιμότερη από την επίγνωση.

Θεία Κοινωνία προ της Θείας Λειτουργίας: Στην ίδια γραμμή με την αυτόματη δήθεν άφεση αμαρτιών, υπάρχει και μια άλλη εφεύρεση: Θεία Μετάληψη πριν από τη Θεία Λειτουργία! Δεν έχουμε χώρο να αναφερθούμε σε όλες τις διαστάσεις αυτού του προβλήματος αλλά είναι σαφές ότι πρόκειται για μια καθαρά μαγική αντίληψη της Θείας Κοινωνίας, σαν η Θεία Κοινωνία να μην είναι σχέση προσώπων, αλλά χρήση αντικειμένου με υπερφυσικές ιδιότητες, μαντζούνι! Έχει ουσιαστικά χαθεί η ιδέα ότι η κοινωνία με τον Θεό, τους ανθρώπους και όλο το σύμπαν, όλη την κτίση δια του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας δεν πραγματοποιείται μαγικά με την κατάποση της Θείας Κοινωνίας, αλλά με όλες τις λειτουργικές πράξεις που αποτελούν τη Θεία Ευχαριστία και ότι η Θεία Μετάληψη είναι το επιστέγασμα, η ολοκλήρωση αυτών των λειτουργικών πράξεων. Η κατάποση της Θείας Μετάληψης καθ ’ εαυτή δεν σημαίνει τίποτα χωρίς τα προηγούμενα και τα επόμενα της Θείας Λειτουργίας!

Η θέση του Κατηχητικού Λόγου του Χρυσοστόμου: Σχετική με μια λανθασμένη κατανόηση της Θείας Κοινωνίας είναι μια ακόμη παρατυπία που έχει διαπιστωθεί στην τάξη της Μεγάλης Εβδομάδας. Είναι το σημείο ανάγνωσης του Κατηχητικού Λόγου του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Σήμερα, διαβάζεται στο τέλος της Αναστάσιμης Θείας Λειτουργίας Η έμφαση δίνεται στις τελευταίες προτάσεις του Λόγου, στις φράσεις «ο Άδης επικράνθη κ.λπ.» Ωστόσο, η κεντρική ιδέα του Λόγου αυτού έχει να κάνει με την συμμετοχή στη Θεία Κοινωνίας. Αυτός ο Λόγος έχει αποδειχθεί ότι δεν είναι του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Την εποχή του Χρυσοστόμου ένα τέτοιο κήρυγμα θα ήταν περιττό! Το κήρυγμα αυτό είναι μεταγενέστερο και εφαρμόζεται σε μια εποχή που η τακτική πρόσληψη της Θείας Κοινωνίας είχε πάψει. Αυτό το κήρυγμα προτρέπει τους πιστούς να πλησιάσουν χωρίς δισταγμό το Άγιο Ποτήριο, εμπιστευόμενοι και τιμώντας την ασύλληπτη αγάπη του Θεού για τον άνθρωπο, η οποία αποκαλύφθηκε στα γεγονότα της Μεγάλης Εβδομάδος. Επομένως, η θέση του Κατηχητικού Λόγου στα χειρόγραφα και στα πρώιμα τυπωμένα λειτουργικά βιβλία ήταν πριν από την έναρξη ολόκληρης της ευχαριστιακής λειτουργίας!

Ένα τελευταίο πρόβλημα, στο οποίο θα μπορούσαμε να αναφερθούμε, είναι η διάρκεια των Θείων Ακολουθιών. Αλλά το πρόβλημα δεν είναι αυτό καθαυτό η διάρκεια των Θείων Ακολουθιών, αλλά  η αποδιοργάνωσή τους: η έλλειψη συνέχειας των λειτουργικών πράξεων στην εσωτερική δομή μιας Ακολουθίας. Αυτό είναι που την κάνει κουραστική μια Ακολουθία, ακριβώς επειδή η Ακολουθία παύει να είναι αυτό που λέει η λέξη Ακολουθία, ακολουθία πράξεων, συνέχεια με συνοχή!

Τι έχει συμβεί, τελικά στη λειτουργική εξέλιξη της Μεγάλης Εβδομάδας; 

Επικράτησε το θέατρο! Το θέαμα και η συναισθηματική ικανοποίηση επικράτησαν, σε βάρος της θεολογίας και της μυστηριακής και ασκητικής συμμετοχής! Έθιμα, όπως η περιφορά της εικόνας του πάσχοντος Νυμφίου, η λιτάνευση του Εσταυρωμένου, η Αποκαθήλωση από τον Σταυρό κ.α. επικράτησαν, ενώ οι Χριστοπόθητες αγρυπνίες έχουν καταργηθεί, το μυσταγωγικό στοιχείο έχει αποδυναμωθεί, η μορφή «fast food» Θείας Μετάληψης έχει δυναστεύσει, ο συνδυασμός βαπτίσματος και εορτασμού της ανάστασης έχει σβήσει και ούτω καθεξής.

Προτάσεις

Μια αναδιοργάνωση της Μεγάλης Εβδομάδας είναι θεολογικά, ποιμαντικά και λειτουργικά απαραίτητη, έτσι ώστε τα γεγονότα που γιορτάζονται να είναι στη σωστή θέση και σωστή τάξη, καθώς και οι ακολουθίες της ημέρας και της νύχτας στις θέσεις τους. Είναι, επιπλέον, απαραίτητο να επανέλθει ο Μυστικός Δείπνος στα θέματα της Μεγάλης Εβδομάδας, να αποκατασταθεί ο χαρακτήρας του Μεγάλου Σαββάτου ως ημέρα οντολογικού και υπαρξιακού πένθους, αλλά και αναμονής και προσδοκίας, και επίσης να αποκατασταθεί η Κυριακή του Πάσχα ως ημέρα λειτουργική. Η έμφαση στη μυστηριακή συμμετοχή με παράλληλο μετριασμό των θεατρικών στοιχείων είναι αναγκαία! 

Βεβαίως, σε καμία περίπτωση δεν θα προτείναμε την κατάργηση των παραλειτουργικών εθίμων όπως η περιφορά του Εσταυρωμένου, η περιφορά του Επιταφίου και η μετάδοση του Φωτός της Ανάστασης. Ωστόσο, είναι απαραίτητο αυτά τα έθιμα να μην επισκιάζουν ουσιώδη στοιχεία της λατρείας, αλλά αντίθετα να οδηγούν σε αυτά. Π.χ. δεν έχει νόημα να κλαίμε μπροστά στον Εσταυρωμένο, όταν δεν έχουμε σταυρώσει το θέλημά μας, δεν έχει νόημα να εορτάζουμε την Ανάσταση ανάβοντας κεριά, ενώ ο «φωτισμός» των Κατηχουμένων δεν έχει τελεστεί ή ενώ εμείς οι πιστοί δεν φωτιζόμαστε από το φως της συμμετοχής στην Ευχαριστία. 

Η λύση, όμως, είναι υπεραπλούστατη: όλες οι ακολουθίες του Νυχθημέρου να επιστρέψουν στη θέση τους! Το ερώτημα, βέβαια, ποιος θα έρθει να τους ακούσει τους υπέροχους και εποικοδομητικούς ύμνους του Όρθρου νωρίς το πρωί; Η λύση του προβλήματος αυτού είναι κι αυτή απλούστατη: οι ύμνοι αυτοί θα μεταφερθούν στον Εσπερινό ως Στιχηρά και Απόστιχα!

Ομοίως, θα τολμούσαμε και την εξής πρόταση: την αποκατάσταση του συλλογικού βαπτίσματος πριν από τη Θεία Λειτουργία της Αναστάσεως. Η κίνηση αυτή θα αναγεννούσε και τον αναστάσιμο και τον εκκλησιολογικό χαρακτήρα του βαπτίσματος και επίσης θα λειτουργούσε ως ανάμνηση στους πιστούς της βαπτισματικής προέλευσης της εν Χριστώ ζωής τους.

---

1. Για την ιστορία της εξέλιξης των λειτουργικών πρακτικών της Μεγάλης Εβδομάδας της βυζαντινής παράδοσης, προτείνουμε στον αναγνώστη την ακόλουθη βιβλιογραφία, την οποία συμβουλευτήκαμε και εμείς: G. Bertoniere, The Historical Development of the Easter Vigil and Related Services in the Greek Church, Orientalia Christiana Analecta 193, Rome 1972· A. Calivas, Great Week and Pascha in the Greek Orthodox Church, Boston 1992· S. Janeras, Le Vendredi-Saint dans  la Tradition Liturgique Byzantine. Structure et Histoire des Offices, Analecta Liturgica 12 = Studia Anselmiana 99, Rome 1988· A. Kollamparampil (ed), Hebdomadae Sanctae Celebratio, Conspectus Historicus, Comparativus, Bibliotheca “Ephemerides Liturgicae” “Subsidia” 93, Roma 1997 (especially the chapters I and II) · R. Taft, “In the Bridegroom’s Absence. The Paschal Triduum in the Byzantine Church” in id. Liturgy in Byzantium and beyond, Variorum Collected Studies Series CS494, Aldershot/Brookfield 1995, pp. 71-97· in the same volume “A Tale of two Cities. The Byzantine Holy Week Triduum as a Paradigm of Liturgical History”, pp. 21-41.
2. Γεώργιος Βιολάκης, Τυπικόν τῆς τοῦ Xριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας (=Τάξη των Ακολουθιών της Μεγάλης Εκκλησίας), Αθήνα, 1888.
3. Αυτόθι. σ.359.
4. Αυτόθι. σ.367, υποσημείωση 1.
5. Εδώ τον όρο «τυπικόν» τον χρησιμοποιούμε καταχρηστικά, διότι δεν είχε επικρατήσει ακόμα! Ο όρος «τυπικόν» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον 11ο αιώνα από τον άγιο Νίκωνα τον Μαυρορείτη (1025 – 1105) στο έργο του «Τακτικόν».
6. Εκείνη την εποχή δεν μπορούμε να μιλάμε κυριολεκτικά για τάξη διότι ίσχυε ακόμα και ο αυτοσχεδιασμός!
7. Πάντα στο Ενοριακό Τυπικό μέχρι τον 11ο αιώνα τελείτο η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Από τον 11ο αιώνα και μετά άρχισε σιγά-σιγά να επικρατεί η Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
8. Γι’ αυτό το λόγο και τα αναγνώσματα είναι τόσα πολλά, για να δοθεί χρόνος να ολοκληρωθούν τα βαπτίσματα.
9. Βλ. J. Ματέος, Le Typicon de la Grande Église. Κα Sainte Croix 40, Xe siècle. Introduction, texte critique, traduction et notes, Orientalia Christiana Analecta 165, 166, Ρώμη 1962-1963, 2 τόμοι.
10. Οι κύριες πηγές πληροφοριών σχετικά με τις αρχαίες λειτουργικές πρακτικές της Ιερουσαλήμ είναι: Itinerarium Egeriae, το γνωστό ταξιδιωτικό ημερολόγιο του 4ου-5ου αιώνα για το προσκύνημα της Αιθερίας στους Αγίους Τόπους, critical édition by P. Maraval, Égérie, Journal de Voyage (Itinéraire), Sources Chrétiennes 296, Paris 1982· και τις δύο εκδόσεις του Λεξιοναρίου των Ιεροσολύμων, η πρώτη πιθανώς από τον 5ο αιώνα, που εκδόθηκε από τον A. Ch. Rénoux, Le codex Arménien Jérusalem 121, 2 vols., Patrologia Orientalis 35/1, 36/2, Turnhout 1969, 1971; και το δεύτερο μεταξύ 5ου-8ου αιώνα, που εκδόθηκε από τον M. Tarchnisvili, Le grand Lectionnaire de l’Église de Jérusalem, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, vols 188, 189, Louvain 1959, 1960. 
11. Βλ. υποσημείωση 3. 
12. Κάθε φορά που μελετάμε την ιστορία της λατρείας, πρέπει να θυμόμαστε ότι το λειτουργικό πνεύμα της πρώτης Εκκλησίας αλλοιώθηκε τον 4ο αιώνα με τη μαζική είσοδο εθνικών. Επίσης διαφοροποιήθηκε μετά τη διαμάχη για τις εικόνες. Οι επόμενοι σταθμοί που σηματοδοτούν αλλαγές είναι η περίοδος της Τουρκοκρατίας, (θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε moutatis moutandis περίοδο λειτουργικού baroque), και στη συνέχεια ο 19ος αιώνας. Βλ. πρώτη παράγραφο του παρόντος άρθρου. 
13. Στις ελληνοαμερικανικές εκδόσεις των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας, ο Όρθρος της Μεγάλης Πέμπτης δεν υπάρχει καν.

 

Πηγή : Ενοριακό info