ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ - Κατερίνα Δημοτζίκη

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ  
(1824 – 1879)

ΕΙΣΗΓΗΣΗ

Τετάρτη  18 Ἀπριλίου 2018

Ὁ Αρ. Βαλαωρίτης γεννήθηκε στην Μαδουρή της Λευκάδας το 1824. (μικρό νησάκι, κοντά στον Σκορπιό). Οι πρόγονοί του κατάγονταν από το χωριό Βαλαώρα της Ευρυτανίας, από όπου η οικογένεια πήρε το όνομά της. Γαλουχήθηκε με την ιδέα της ελευθερίας τόσο της ιδιαίτερης πατρίδας του από την αγγλική κατοχή, όσο και της υπόδουλης μητέρας Ελλάδας από την οθωμανική κυριαρχία. Σπούδασε φιλολογία στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας και συνέχισε τις σπουδές του στην Ιταλία, Ελβετία και Γαλλία.

Ο Βαλαωρίτης δεν υπήρξε μόνο ποιητής. Παράλληλα ανέπτυξε έντονη πατριωτική δράση σε δημόσιες θέσεις. Πριν από την εκχώρηση των Επτανήσων στην Ελλάδα από τους Άγγλους το 1864, είχε εκλεγεί αντιπρόσωπος στο τοπικό Κοινοβούλιο και από τη θέση αυτή αγωνίσθηκε με θερμό πατριωτισμό για την ένωση με την Ελλάδα. Και όταν πραγματοποιήθηκε η Ένωση, συνέχισε τη βουλευτική του σταδιοδρομία ως αντιπρόσωπος της Λευκάδας στη Βουλή των Αθηνών.

Πέθανε το 1879 στη γενέτειρά του. Ο τάφος του βρίσκεται δίπλα στο ιερό στην πίσω πλευρά  του Ναοῦ του Παντοκράτορα στη Λευκάδα. Εκεί, ο Σικελιανός, η γυναίκα του Εύα Πάλμερ κι ο Κωστής Παλαμάς φωτογραφήθηκαν, κατά την επίσκεψή τους στην Λευκάδα με αφορμή τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Βαλαωρίτη στο Μποσκέτο (πάρκο μπροστά στην παραλία) στις 7 Ιουνίου 1925.

Το έργο του περιλαμβάνει πεζά που είναι σημειώσεις και προλεγόμενα στα ποιήματά του, επίσης άρθρα και επιστολές, όπως και αγορεύσεις στη Βουλή της Λευκάδας και των Ελλήνων. Έκανε και πολλές μεταφράσεις.

Το ποιητικό του έργο είναι μεγάλο και σπουδαίο. ….(κάποιοι τίτλοι).

Εκδόσεις των έργων του έγιναν αρκετές. Ο «Ικαρος» εξέδωσε τα Άπαντά του σε 2 τόμους, χωριστά ο Φωτεινός από διάφορους εκδοτικούς οίκους

Το στοιχείο που διαποτίζει τόσο τη ζωή όσο και την τέχνη του είναι ο αδιάπτωτος πατριωτισμός του και αυτός αποτελεί το βασικότερο συστατικό της ποίησής του. Τα θέματά του τα αντλεί είτε από την ιστορική παράδοση της Επτανήσου είτε από τον εθνικο-απελευθερωτικό αγώνα του (18)21 και τους αγώνες των κλεφτών και αρματολών.

Ο Βαλαωρίτης χειραγώγησε την ποίησή του συνειδητά στην εξυπηρέτηση των εθνικών στόχων και στην εμπέδωση της πατριωτικής ιδέας. Κι αυτό γιατί αντιλαμβανόταν την ποίηση ως έναν έντεχνο τρόπο για να γίνει γνωστή η νεώτερη ελληνική ιστορία (Ενετοκρατία, Τουρκοκρατία, αγώνες κλεφτών, Επανάσταση).

Με την ποίησή του θέλησε να ενδυναμωθεί το πατριωτικό αίσθημα, να  αναπτυχθεί η εθνική αυτογνωσία, να αναθερμανθεί, να αναζωογονηθεί η ιστορική μνήμη του λαού μας.

Στα προλεγόμενα της «Κυρά- Φροσύνης» σημειώνει: «Θεμέλιον της νέας ελληνικής ποιήσεως πρέπει να είναι η πιστή εξιστόρησις των παθημάτων και των μαρτυρίων του Έθνους, η διηνεκής πάλη του Ελληνισμού προς τον ξενισμόν…”  

          Ακούστε τι γράφει ο Κ. Παλαμάς, στην Κριτική Ανάλυση για το έργο του Βαλαωρίτη: «Γλώσσα, πατρίδα, ιστορία, την αλήθεια τους κανείς δε μου τη δασκάλεψε. Έρχεται ο ποιητής και με μπάζει και στων τριών το νόημα. Μ΄αγγίζει με το μαγικό ραβδί και μου ψιθυρίζει: Άνθρωπος είσαι, και μ΄ένα τίτλο αρχοντιάς ξεχωριστό, ελληνικό αίμα / και κάτι θετικότερο, ελληνική συνείδηση».

Ένα δεύτερο στοιχείο πού διακρίνεται μέσα από την ποίησή του αλλά και τα πεζά του κείμενα είναι η πηγαία ευλάβειά του. Χαρακτηριστικό δείγμα ο στίχος από την Κυρά- Φροσύνη:

«Είν’ ἱερό μυστήριο

Φροσύνη το μαρτύριο».

Όλη η προοπτική του Βαλαωρίτη φέρει την σφραγίδα της πίστεως στον αληθινό Τριαδικό Θεό, της εν Χριστῳ ελπίδας, της αγάπης. Τα μαρτύρια όσων δυναστεύονται είναι ο σπόρος που σέπεται (λέξη του Βαλαωρίτη) για να καρπίσει εκατονταπλασίονα. «Εκ των παθημάτων θέλει βλαστήσει η νίκη», βεβαιώνει. Σταυροαναστάσιμα πορεύεται το Γένος.

         

Το 1979 η πολιτεία οργάνωσε πανελλήνιο εορτασμό για τα 100 χρόνια από τον θάνατό του και τότε οργανώθηκαν συνέδρια, έγιναν ομιλίες και εκδόσεις (Τετράδια «Ευθύνης»). Η πολιτεία έχει χρέος να διατηρεί ζωντανή τη μνήμη των ανθρώπων και των έργων που αποτελούν την παράδοσή της και συνθέτουν την πνευματική της φυσιογνωμία. Ιδίως όταν μερικοί άνθρωποι ή μερικά έργα, εξαιτίας της ιστορικής φάσης που περνά ο τόπος ή η ανθρωπότητα, δεν εκτιμώνται κατά την αξία τους ή παραμερίζονται, ώσπου του χρόνου τα γυρίσματα να τους αποκαταστήσει στη θέση που τους ανήκει.  

Στην εποχή μας ο Βαλαωρίτης είναι παράταιρος, έξω από τα ενδιαφέροντα και τα ιδανικά της. Στους νέους απρόσιτος. Τον απομακρύνουν από τον κόσμο της εποχής μας το ότι η ποίησή του  χαρακτηρίζεται από το επικό, το ρωμαντικό, το εθνικό στοιχείο. Να λοιπόν ο λόγος που θεωρούμε χρέος μας να θυμίσουμε τον Βαλαωρίτη στους Έλληνες, κυρίως στους νέους: Γιατί το έργο του δεν έχει μόνο μια ιστορική σημασία για τα ελληνικά γράμματα του παρελθόντος. Περικλείει στοιχεία από την άχρονη ποιότητα του «καλού» και όταν ο άνθρωπος ζει και συγκινείται από το «καλό», τότε αρχίζει η αληθινή αισθητική μόρφωση. Αλλά γι’ αυτό χρειάζεται πνευματική άσκηση.    

Ακόμα και το ηρωικό στοιχείο του Βαλαωρίτη δεν είναι του τύπου που είναι εύκολα προσιτό στον καιρό μας. Είναι δεμένο με ένα είδος ηρωισμού πού βρήκε τη χαρακτηριστικότερη έκφρασή του στην Κλεφτουριά των βουνών μας και σε ορισμένους επώνυμους αγωνιστές του 1821. Κανένας ποιητής μας δεν είναι τόσο γνήσια και τόσο έντονα έλληνας. Για τον Βαλαωρίτη η Ελλάδα, η πατρίδα του, δεν είναι μόνο ένα έθνος, το δικό του έθνος. Είναι μια Ιδέα. Κάτι που πέρα απ’ αυτό τίποτε ιερότερο και αξιότερο δεν υπάρχει. Είναι κάτι σχεδόν μεταφυσικό.

Από μια άλλη πλευρά κάνει ένα μεγαλύτερο βήμα προς τη μεταφυσική ουσία, ανηφορίζοντας σε έναν πιο υψηλό και άχρονο κόσμο: όταν φλέγεται από το πάθος της ελευθερίας που νικά τον θάνατο. Την απόλυτη ελευθερία ο Βαλαωρίτης τη βρίσκει στον ήρωα που αψηφά τον θάνατό του, στην εκμηδένιση κάθε υλικού πειρασμού για μια απόλυτη λύτρωση. Ο Διάκος και ο Αστραπόγιαννος φτάνουν σ’ αυτό το ύψος. Σ’ αυτό φτάνει και ο Φωτεινός, όσο και αν η σύνθεσή του δεν ολοκληρώθηκε.

Ο Βαλαωρίτης όπως κανένας άλλος έπλασε τον μύθο που εκφράζει τον άθλο του ’21. Μπήκε στην ψυχή των ηρώων του. Ταυτίστηκε με τα νοήματα της ελευθερίας και της πατρίδας που τους ενέπνεαν. Το στοιχείο της λεβεντιάς αυτών των απλών ανθρώπων, των αγραμμάτων, ήταν έμφυτο μέσα του. Τη λερή φουστανέλλα βέβαια δεν τη φορούσε ο κομψός αυτός άρχοντας. Αλλά η ψυχή του τη φορούσε.

Δεν είναι εύκολο να καταλάβουμε πῶς η απλή γειτνίαση με τα αντικρυνά βουνά επέτρεψε στον Βαλαωρίτη να κάνει την μεταπήδηση στον τραχύ κόσμο των ηπειρώτικων και των ρουμελιώτικων παλληκαριών, έτσι που καθώς τον διαβάζουμε, ξεχνούμε πως ήταν ένας ευπατρίδης επτανήσιος. Ακόμα και ο Φωτεινός που αναφέρεται σε άλλη περιοχή (στους Σφακιώτες Λευκάδας) και σε άλλη εποχή (μέσα 14^ου αι), συγγενεύει με τον τραχύ κόσμο του Διάκου και του Αστραπόγιαννου. Γιατί αν και τα εξωτερικά στοιχεία είναι διαφορετικά, τα ψυχικά είναι ίδια. Ίδιο είναι το νόημα της ελευθερίας και του αγώνα για την κατάκτησή της.

Αυτή την ιδεολογική του ενότητα  την επιβεβαιώνει η γλώσσα του, η ταυτισμένη με την πίστη του περί ελληνικού έθνους. Το νόημα της ηθικής ελευθερίας, όπως το ζήσανε οι αγωνιστές του 1821 το εξέφρασε ο Βαλαωρίτης σε όλη την ένταση και το ύψος του, ακριβώς γιατί το εξέφρασε με την πιο γνήσια γλώσσα του δημοτικού τραγουδιού, με την γλώσσα στην οποία πιο ταιριαστά και με διαύγεια μπορεί να εξωτερικευθεί. Και το εκπληκτικό είναι ότι αυτή η ταύτιση δεν υπήρξε αυτοφυής. Ο Β. δεν βγήκε από την κλεφτουριά και τα αρματολίκια, αλλά από τους άρχοντες του Libro d’ Oro και άμοιρος από τη σκλαβιά στον Τούρκο.

Ο Β. πήγε και πιο πέρα. Αγωνίζεται βέβαια στον Διάκο και στα πιο πολλά «Μνημόσυνά» του  (ποιητική συλλογή 1857 με θέμα τους θανάτους ηρώων που βρήκαν τον θάνατο από τους Τούρκους) για την ελευθερία του Έθνους από τον οθωμανό κατακτητή, στον Φωτεινό όμως αγωνίζεται για την ελευθερία γενικά του ανθρώπου από κάθε σφετεριστή, από κάθε τύραννο που αδικεί και προσβάλλει την αξιοπρέπειά του. Ο ορίζοντας γίνεται πλατύτερος. Δεν τυράννησε μόνο ο Τούρκος ή ο Αλβανός. Τυράννησε και ο Βενετσάνος και ο ντόπιος. Εδώ φανερώνεται πως όσο προχωρούμε προς την ωρίμανση, τόσο στην ψυχή του Βαλ. βάθαινε το νόημα της ελευθερίας.

Υπάρχουν ποιητές που αν μελετήσεις το λογοτεχνικό τους έργο, μπορεί να θεωρήσεις τελειωμένη τη μελέτη σου. Με τον Β. δεν συμβαίνει αυτό. Για να συλλάβεις τη συνολική μορφή του, πρέπει να ξεπεράσεις την ποίησή του. Γιατί χωρίς να είναι πολιτικός νους, ήταν η ενσάρκωση ενός τέλειου Έλληνα. Ήταν ένας ευρύστερνος άνθρωπος, μια πολυδιάστατη προσωπικότητα, όπως φαίνεται και από την αλληλογραφία του.

Αλλά προπαντός ήταν μια προσωπικότητα ελληνική. Όπου τάχθηκε, στον αγώνα για την Ένωση της Επτανήσου και αργότερα στον αγώνα για την εδραίωση μιας ηθικής πολιτικής τάξης σε όλη την χώρα, αποτέλεσε ένα σπάνιο παράδειγμα ήθους και αγωνιστικότητας. Ενώ γύρω του πρυτάνευε μια ηθική παραλυσία στη διεξαγωγή των πολιτικών αγώνων, ο ίδιος έμεινε πιστός στα ιδανικά των ηρώων του. Γενναίος και ασυμβίβαστος. Στο τέλος, αποτραβήχτηκε στο ερημητήριό του και έγραψε τον Φωτεινό. Χαροκαμένος από τον χαμό πολλών αγαπημένων και βαθιά απογοητευμένος από τους συμπατριώτες του, από τους μεγάλους που σέρνανε τον λαό στη φαυλότητα και από τον λαό που τους ανέχονταν ή τους εκμεταλλεύονταν ενώ μπορούσε να στηρίξει άλλους αξιότερους, προτίμησε να αποτραβηχτεί.

Θα ήθελα να τελειώσω με κάτι τρυφερό μεν αλλά απολύτως συμβολικό, με το οποίο τελειώνει ο Κων. Τσάτσος το άρθρο του στο αφιέρωμα της «Ευθύνης»:

Στις 24 Ιουλίου 1879, ο καλογιάννος ο κοκκινολαίμης, ο φίλος του, καθώς κοίταζε από τη μεγάλη ελιά, όπου συχνά κούρνιαζε, είδε το μαρμάρινο τραπέζι, όπου έγραφε τότε τον Φωτεινό ο μεγάλος του φίλος, άδειο. Μοιρολόι θα ήταν τη μέρα εκείνη το τιτίβισμά του. Τα μικρά πουλιά αγαπούν τους μεγάλους ήρωες. Τους ήρωες που οικοδόμησαν την Ελλάδα.

Κατερίνα Δημοτζίκη