«Το Φι­λαν­θρω­πι­κό Έρ­γο της Εκ­κλη­σί­ας διά μέσου των Αιώ­νων» Του κ. Ηλία Γ. Σκόνδρα

«Το Φι­λαν­θρω­πι­κό Έρ­γο της Εκ­κλη­σί­ας διά μέσου των Αιώ­νων»

                      

Του κ.   Ηλία Γ. Σκόνδρα

Α. Μέρος εισήγησης

Β. Κοι­νω­νί­α α­γά­πης έ­χει ο­νο­μα­σθεί η αρ­χαί­α Εκ­κλη­σί­α. Αλ­λά και η Βυ­ζα­ντι­νή Εκκλη­σί­α θα μπο­ρού­σε να χα­ρα­κτη­ρι­σθεί με αυ­τόν τον τι­μη­τι­κό τί­τλο.

Σ’αυ­τή κα­τέ­φευ­γαν οι θα­λασ­σο­δαρ­μέ­νοι. Ο στρα­τός της Εκ­κλη­σί­ας, ο κλή­ρος και οι μο­να­χοί, ή­ταν ά­γρυ­πνοι σε τέ­τοιες πε­ρι­πτώ­σεις. Δεν α­γω­νί­ζο­νταν μό­νο με το κή­ρυγ­μα, για να πα­ρη­γορή­σουν τους τα­λαι­πω­ρη­μέ­νους και να πα­ρο­τρύ­νουν τους πλου­σί­ους σε φι­λανθρω­πί­α. Α­γω­νί­ζο­νταν οι ί­διοι με έρ­γα. Α­κού­ρα­στοι έ­τρε­χαν στον πτω­χό και κα­τα­τρεγ­μέ­νο και, ζω­σμέ­νοι την πο­διά της α­γά­πης, πε­ριέ­θαλ­παν τον α­σθε­νή. Κέ­ντρα τέ­τοιας ορ­γα­νω­μέ­νης α­γά­πης α­να­δεί­χθη­καν τα πε­ρί­φη­μα βυ­ζα­ντι­νά μο­να­στή­ρια της Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως και των ε­παρ­χιών. Α­πό το έ­να μέ­ρος φώ­τιζαν με την πνευ­μα­τι­κή α­κτι­νο­βο­λί­α, και α­πό το άλ­λο πα­ρεί­χαν πα­ντός εί­δους βο­ή­θεια και α­να­κού­φι­ση.

* Το κρά­τος βλέ­πει τον φι­λαν­θρω­πι­κό ζή­λο των ποι­μέ­νων της εκ­κλη­σί­ας και θέ­λει και αυτό να μη υ­στε­ρή­σει. Πα­ρά­δειγ­μα οι αυ­το­κρά­το­ρες. Με τις δω­ρε­ές τους και τις ε­πι­σκέ­ψεις τους στα φι­λαν­θρω­πι­κά ι­δρύ­μα­τα, με τους νό­μους και τις διαθή­κες τους, συ­να­γω­νί­ζο­νται πώς να βο­η­θή­σουν τους εν­δε­είς.

Δί­πλα  στους αυτο­κρά­το­ρες οι ι­διώ­τες. Ε­μπνέ­ο­νται και αυ­τοί α­πό το πα­ρά­δειγ­μα της Εκκλη­σί­ας.  Ό­λοι, α­πό τον πλού­σιο άρ­χο­ντα μέ­χρι τον α­πλό ε­παγ­γελ­μα­τί­α, α­μιλ­λώ­νται στα έρ­γα της α­γά­πης. Ας δού­με τι λέ­γει ο αυ­το­κρά­το­ρας και ι­στο­ρι­κός Ι. Κα­ντα­κου­ζη­νός: «Το θαυ­μα­στόν έρ­γον της φι­λαν­θρω­πί­ας δεν το ε­ξα­σκούν μό­νον οι δυ­να­τοί εκ των πο­λι­τών και τα ιε­ρά φρο­ντι­στή­ρια και τα σπί­τια τα κα­τα­σκευα­σμέ­να προς υ­πο­δο­χήν των ξέ­νων, αλ­λά και πά­ρα πολ­λοί α­πό τους αν­θρώ­πους του λα­ού, α­πό τους τε­χνί­τας και ε­παγ­γελ­μα­τί­ας, μάλ­λον δε ό­λοι α­νε­ξαι­ρέ­τως η­μιλ­λώ­ντο ποί­ος θα ξε­πε­ρά­ση τον άλ­λον εις την φι­λό­τι­μον δράσιν προς τους δυ­στυ­χείς».

Η Εκ­κλη­σί­α ί­δρυε νο­σο­κο­μεί­α, ξε­νώ­νες= ξε­νο­δο­χεί­α, ορ­φα­νο­τρο­φεί­α, πτω­χο­κο­μεί­α, γη­ρο­κο­μεί­α, κ.τ.τ. Οι χρι­στια­νοί των βυ­ζα­ντι­νών χρό­νων δια­κρί­θη­καν και στο κατ΄ ε­ξο­χήν ιε­ρα­πο­στο­λι­κό και φι­λαν­θρωπι­κό έρ­γο, τη σω­τη­ρί­α αν­θρω­πί­νων υ­πάρ­ξε­ων, οι ο­ποί­ες  ζού­σαν α­μαρ­τω­λή ζω­ή. Γι αυ­τό ί­δρυ­σαν «τα Με­τα­νοί­ας», τα ο­ποί­α εί­χαν ως σκο­πό το να ε­πα­να­φέ­ρουν  στη σω­στή ζω­ή γυ­ναί­κες, οι ο­ποί­ες ζού­σαν  στην α­μαρ­τί­α και α­πό την α­μαρ­τί­α.

Μέ­γας Βα­σί­λειος. Ξε­κί­νη­σε με πτω­χο­κο­μεί­ο και νο­σο­κο­μεί­ο και α­νέ­πτυ­ξε ο­λό­κλη­ρη πό­λη με 30.000 κα­τοί­κους, την πε­ρί­φη­μη Βασι­λειά­δα. Ο Μ.Βα­σί­λειος α­σπα­ζό­ταν τους α­σθε­νείς, α­κό­μα και τους λε­προύς, ως α­δελ­φούς του, για­τί θε­ω­ρού­σε δι­κές του τις συμ­φο­ρές των άλ­λων.

Ιε­ρός Χρυ­σό­στο­μος: Κα­θη­με­ρι­νά συ­ντη­ρού­σε 7.000 πτω­χούς.

Πολ­λές φο­ρές  η Εκ­κλη­σί­α εκ­ποιού­σε τα πο­λύ­τι­μα εκ­κλη­σια­στι­κά σκεύ­η, για να ε­παρ­κεί  στο έρ­γο της πε­ρι­θάλ­ψε­ως των πτω­χών.

Ό­ταν οι Α­ρεια­νοί κα­τη­γό­ρη­σαν τον Ά­γιο Αμ­βρό­σιο, διό­τι  πω­λού­σε τα πο­λύ­τιμα εκ­κλη­σια­στι­κά σκεύ­η υ­πέρ α­ναρ­ρύ­σε­ως αιχ­μα­λώ­των,  α­πά­ντη­σε: «κό­σμη­μα της Εκ­κλη­σί­ας δεν εί­ναι αυ­τά, αλ­λ΄ η των αιχ­μα­λώ­των ε­ξα­γο­ρά.

Κά­πο­τε έ­νας πλού­σιος έ­μπο­ρος εί­χε δε­χθή την ε­πί­σκε­ψιν ε­νός φί­λου του, που ε­παί­νε­σε τα έ­πι­πλα και τις α­νέ­σεις του σπι­τιού του. Οι τα­πε­τσα­ρί­ες ό­μως του οι­κή­μα­τος δεν του ά­ρε­σαν. Χω­ρίς να του δώ­ση καμ­μιά α­πά­ντη­ση ο έ­μπο­ρος διέ­τα­ξε έ­να υ­πη­ρέ­τη του να τού φέ­ρουν δώ­δε­κα ορ­φα­νά α­πό το πλη­σιέ­στε­ρο ορφα­νο­τρο­φεί­ο, τα ο­ποί­α πα­ρου­σί­α­σε στο φί­λο του λέ­γο­ντάς του: «Να, οι και­νούρ­γιες τα­πε­τσα­ρί­ες μου. Α­ντί να στο­λί­σω τους ά­ψυ­χους τού­τους τοί­χους, έντυ­σα τα παι­διά». Α­σφα­λώς θα ε­που­λώ­νο­νταν πολ­λές κοι­νω­νι­κές πλη­γές, ε­άν όλοι μας σκε­πτό­μα­σταν κατ΄ αυ­τόν τον τρό­πο και ε­άν ε­μπνε­ό­μα­σταν α­πό το φωτει­νό πα­ρά­δειγ­μα της Εκ­κλη­σί­ας των βυ­ζα­ντι­νών χρό­νων

Κατ΄ ε­ξο­χήν ε­πέ­δρα­σε ε­πί της βυ­ζα­ντι­νής νο­μο­θε­σί­ας το χρι­στια­νι­κό πνεύμα της α­γά­πης και της φι­λαν­θρω­πί­ας. Η θαυ­μα­στή κοι­νω­νι­κή πρό­νοια και ε­ποποι­ί­α της Εκ­κλη­σί­ας ε­πη­ρέ­α­σε πολ­λα­πλώς την νο­μο­θε­σί­α. Ι­δού πα­ρα­δείγ­ματά τι­να: Η νο­μο­θε­σί­α έ­λα­βε πρό­νοια υ­πέρ των ορ­φα­νών. Έ­τσι την προ­στα­σί­α των ορ­φα­νών και των πε­ριου­σιών των α­να­λάμ­βα­ναν οι ε­πί­τρο­ποι κα­θώς  και οι ορφα­νο­τρό­φοι, κλη­ρι­κοί ή μο­να­χοί, των ο­ποί­ων πολ­λές φο­ρές μέ­γα ή­το το α­ξί­ωμα και η προ­σω­πι­κό­τη­τα. Ε­πί­σης η βυ­ζα­ντι­νή νο­μο­θε­σί­α ό­ρι­σε τον «έ­παρ­χο» της πό­λε­ως ως προ­στά­τη  ό­σων πτω­χών, ορ­φα­νών, χη­ρών και δού­λων κα­τα­δυ­να­στεύ­ο­νταν στην πε­ριο­χή του. (Ση­μεί­ω­ση: Στη φι­λαν­θρω­πί­α του Βυ­ζα­ντί­ου οφεί­λε­ται ο σχη­μα­τι­σμός των λέ­ξε­ων σχε­τι­κών με τα ι­δρύ­μα­τα:νο­σο­κο­μεί­α, πτωχο­κο­μεί­α, λε­προ­κο­μεί­α, διό­τι το ρή­μα κο­μέ­ω-κο­μώ ση­μαί­νει φρο­ντί­ζω. πρβλ=ιππο­κό­μος, με­λισ­σο­κό­μος. Δια­φο­ρετ­κό  το ρή­μα κο­μά­ω-κο­μώ= τρέ­φω κό­μη)

Γ΄  Κα­τά τους νε­ώ­τε­ρους χρό­νους ση­μειώ­θη­κε σπου­δαιό­τα­τη κοι­νω­νι­κή δραστη­ριό­τη­τα πα­ρά τίς δυ­σμε­νείς ε­ξω­τε­ρι­κές συν­θή­κες, που έ­ζη­σε η Εκ­κλη­σί­α. Με­γά­λες προ­σω­πι­κό­τη­τες α­νέ­πτυ­ξαν σπου­δαί­α κοι­νω­νι­κή δρά­ση. Ας ε­θυ­μη­θού­με κα­τά τους χρό­νους της Τουρ­κο­κρα­τί­ας τον Άγ. Κο­σμά τον Αι­τω­λό, ο οποί­ος ε­νέ­πνευ­σε την έ­μπρα­κτη α­γά­πη με­τα­ξύ των υ­πο­δού­λων.Έ­λε­γε: «Αυ­τά που κλέ­βε­τε γί­νο­νται φί­δια που τρώ­νε την ψυ­χή σας». Κα­τά το Συ­να­ξά­ρι ο Άγ. Κο­σμάς υ­πήρ­ξε ο κό­σμος του κό­σμου, κό­σμη­μα, σέ­μνω­μα και βα­κτη­ρί­α. Ας θυ­μη­θού­με ε­πί­σης την Ο­σί­α Φι­λο­θέ­η Μπε­νι­ζέ­λου, ή ο­ποί­α  κα­τά τους μαύ­ρους χρό­νους της δου­λεί­ας α­νέ­πτυ­ξε θαυ­μά­σια φι­λαν­θρω­πι­κή και εκ­παι­δευ­τι­κή δρά­ση. Υ­πήρ­ξεν ,κα­τά το Συ­να­ξά­ρι, ο «όρ­πηξ»=ο  βλα­στός των Α­θη­νών, ο ο­ποί­ος την ε­ποχή ε­κεί­νη ε­θρε­ψε και διέ­σω­σε πολ­λά ελ­λη­νό­που­λα.

Δ΄ Τα με­γά­λα έρ­γα των ε­θνι­κών ευερ­γε­τών εί­ναι ως ε­πί το πλεί­στον καρ­πός της χρι­στια­νι­κής α­γά­πης.

Οι δια­θή­κες τους  εί­ναι α­λη­θι­νά μνη­μεί­α πο­λι­τι­σμού και χρι­στια­νι­κής ευσε­βεί­ας. Η δια­θή­κη π.χ. του Γε­ωρ­γί­ου Ρι­ζά­ρη φα­νε­ρώ­νει ό­λο το χρι­στια­νικό με­γα­λεί­ο της ψυ­χή του.  Στην πρώ­τη δια­θή­κη του πρό­σθε­σε  ο ί­διος τους εξής λό­γους: «Ευ­χα­ρι­στώ εκ βά­θους ψυ­χής και καρ­δί­ας τον ε­που­ρά­νιον Δη­μιουργόν και Σω­τή­ρα δια τας προς ε­μέ α­νεκ­φρά­στους ευερ­γε­σί­ας του. Και ε­πι­κα­λού­με­νος την ά­πει­ρον α­γα­θό­τη­τά του δέ­ο­μαι με­τά δα­κρύ­ων, ί­να ό­ταν ευ­δο­κή­ση να πα­ρα­λά­βη την τα­πει­νήν μου ψυ­χήν, να την πα­ρα­λά­βη εν ε­ξο­μο­λο­γή­σει και με­τα­νοί­α».

Ε. Το έρ­γο της α­ντι­με­τω­πί­σε­ως των ο­ξυ­τά­των κοι­νω­νι­κών προ­βη­μά­των που δη­μιούρ­γη­σε ο Ελ­λη­νο­ϊ­τα­λι­κός πό­λε­μος 1940-1941 και η ε­πα­κο­λου­θή­σα­σα Γερ­μα­νική Κα­το­χή 1941-1944 διε­ξή­γα­γε εξ ο­λο­κλή­ρου η Εκ­κλη­σί­α της Ελ­λά­δος. Στην πρώ­τη πε­ρί­ο­δο με την Πρό­νοια Στρα­τευο­μέ­νων της Ιε­ράς Αρ­χιε­πι­σκο­πής Α­θη­νών και στην δεύ­τε­ρη με τον Ε­θνι­κό Ορ­γα­νι­σμό Χρι­στια­νι­κής Αλ­λη­λεγ­γύ­ης (Ε.Ο.Χ.Α.), που υ­πήρ­ξε η συ­νέ­χειά της. Πα­ράλ­λη­λα, ο Ιε­ρός Κλή­ρος ε­πι­δό­θη­κε ορ­γα­νω­μέ­να, αλ­λά και αυ­θόρ­μη­τα στην συ­μπα­ρά­στα­ση και α­να­κού­φι­ση  των οι­κο­γε­νειών των μα­χο­μέ­νων, των κρα­του­μέ­νων, των ε­κτε­λε­σθέ­ντων κλπ ε­μπε­ρι­στά­των και α­νέπτυ­ξε α­ξιό­λο­γες ε­θνι­κές και κοι­νω­νι­κές πρω­το­βου­λί­ες.

Η ποι­ή­τρια Κλά­ρα Πευ­κιά έ­χει δη­μο­σιεύ­σει γράμ­μα­τα σταλ­μέ­να α­πό γυ­ναί­κα του Λα­ού στον άν­δρα της στο Μέ­τω­πο, στις 4 Δε­κεμ­βρί­ου 1940, στο ο­ποί­ο α­νά­με­σα σε άλ­λα α­να­φέ­ρει: «Ο πα­πά Γιώρ­γης ού­λα τα τυ­χε­ρά του τα μοι­ρά­ζει στις φα­με­λιές πού­χουν τους αν­θρώ­πους τους στον πό­λε­μο…»!

Το έρ­γο της κοι­νω­νι­κής μέ­ρι­μνας της Εκ­κλη­σί­ας ορ­γα­νώ­θη­κε συ­στη­μα­τι­κά α­πό τον Αρ­χιε­πί­σκο­πο Χρύ­σαν­θο, ο ο­ποί­ος φρό­ντι­σε  για την συ­γκρό­τη­ση και δρα­στη­ριο­ποί­η­ση ε­πι­τε­λι­κών ορ­γά­νων της Εκ­κλη­σί­ας.

Ε­πι­σκε­πτό­ταν τους τραυ­μα­τί­ες στα νο­σο­κο­μεί­α, τις οι­κο­γέ­νειες που χά­θηκε κά­ποιος δι­κός τους στο Μέ­τω­πο, προ­ή­δρευε στην Κε­ντρι­κή Ε­πι­τρο­πή Συσ­σιτί­ων και σε πολ­λές άλ­λες βέ­βαια στην Πρό­νοια Στρα­τευο­μέ­νων της Ιε­ράς Αρ­χιε­πι­σκο­πής. Δί­πλα του ο Μ. Πρω­το­σύ­γκελ­λος Αρ­χι­μαν­δρί­της Γερ­βά­σιος Παρα­σκευό­που­λος, ε­πι­θε­ω­ρού­σε α­πό τις έ­ξι το πρω­ί τους Να­ούς, ό­που έ­πρε­πε όλοι οι Κλη­ρι­κοί να ευ­ρί­σκο­νται στην θέ­ση τους, και ε­πι­στα­τού­σε, ώ­στε να εφαρ­μό­ζο­νται πι­στά οι ο­δη­γί­ες της Ιε­ράς Αρ­χιε­πι­σκο­πής Α­θη­νών για την α­νάπεμ­ψη ει­δι­κών αν­δρών που έ­φευ­γαν.

Το έρ­γο της Πρό­νοιας, κα­τά την πε­ρί­ο­δο της Κα­το­χής, συ­νέ­χι­σε ο Ε­θνι­κός Ορ­γα­νι­σμός Χρι­στια­νι­κής Αλ­λη­λεγ­γύ­ης, ο πε­ρί­φη­μος Ε.Ο.Χ.Α., με ε­πι­κε­φα­λής τον Αρχιε­πί­σκο­πο Δα­μα­σκη­νό, που δια­δέ­χθη­κε τον Χρύ­σαν­θο. Ι­δρύ­θη­κε ως Νο­μι­κό Πρό­σω­πο Δη­μο­σί­ου Δι­καί­ου, με το Νο­μο­θε­τι­κό Διά­ταγ­μα 776 της 5ης Δε­κεμ­βρί­ου, που προ­έ­βλε­πε με­τα­ξύ των σκο­πών του «την κα­τά τη διάρ­κειαν της εκ του πο­λέ­μου δη­μιουρ­γη­θεί­σης α­νω­μά­λου κα­τα­στά­σε­ως ε­ξεύ­ρε­σιν και πα­ρο­χήν ερ­γα­σί­ας, την έν­δυ­σιν και θέρ­μαν­σιν των α­πό­ρων ο­λο­κλή­ρου της Ε­πι­κρα­τεί­ας, έ­τι δε και την πα­ρο­χήν πα­ντός εί­δους βο­η­θεί­ας εις αυ­τούς».

Έ­τσι ο Ε.Ο.Χ.Α. α­πλώ­θη­κε ό­χι μό­νο στην Πρω­τεύ­ου­σα, αλ­λά σε ό­λη την κα­τα­κτημέ­νη Ελ­λά­δα ι­δρύ­ο­ντας 3.000 πα­ραρ­τή­μα­τα. Πο­λύ ση­μα­ντι­κό ή­ταν το έρ­γο των πα­ραρ­τη­μά­των του Πει­ραιά με δ/ντή τον Γε­ώρ­γιο Τζα­τζά­νη και βα­σι­κό συ­νερ­γάτη τον Ιω­άν­νη Τι­μα­γέ­νη, και της Θεσ­σα­λο­νί­κης με ε­πι­κε­φα­λής τον τό­τε Μητρο­πο­λί­τη Γεν­νά­διο. Στον Ε.Ο.Χ.Α. πε­ρι­ήλ­θαν ό­λες οι Υ­πη­ρε­σί­ες της Προ­νοί­ας, ό­πως των ε­πι­σκε­πτριών, των δι­κα­στι­κών, των ι­διω­τι­κών και λοι­πών υ­πο­θέ­σε­ων.

Ο Ε.Ο.Χ.Α. έ­σω­σε χι­λιά­δες ζω­ές α­πό τον θά­να­το και προ­σέ­φε­ρε γε­νι­κό­τε­ρα πο­λύ με­γά­λες υ­πη­ρε­σί­ες στον Ελ­λη­νι­κό Λα­ό στα πι­κρά ε­κεί­να χρό­νια της Γερ­μα­νικής Κα­το­χής. Τα συσ­σί­τια του Ε.Ο.Χ.Α. έ­σω­σαν την ζω­ή 400.000 παι­διών, 4.000 ε­γκύ­ων, 14.000 θηλα­ζου­σών και 23.000 α­πό­ρων. Το 1942 διέ­νει­με 480.834 με­ρί­δες γά­λα­κτος και παι­δι­κών τροφών, το 1943 2.888.947 με­ρί­δες και 3.403.964 με­ρί­δες το 1944. Μό­νο το πα­ράρ­τη­μα του Ε.Ο.Χ.Α.

Σε ό­λα αυ­τά ας συ­νυ­πο­λο­γή­σου­με αυ­τό που α­πά­ντη­σε ο Αρ­χιε­πί­σκο­πος Χρύ­σανθος, ό­ταν του ζη­τή­θη­κε να με­τά­σχει στην ε­πι­τρο­πή που θα πα­ρέ­δι­δε στους κατα­κτη­τές το κλει­δί της πό­λε­ως: Οι Έλ­λη­νες Ιε­ράρ­χες δεν πα­ρα­δί­δουν τας πό­λεις εις τον ε­χθρόν, αλ­λά κα­θή­κον των εί­ναι να ερ­γα­σθούν για την α­πε­λευθέ­ρω­ση αυ­τών.

Ε­πί­σης ο Μη­τρο­πο­λί­της Θεσ­σα­λο­νί­κης Γεν­νά­διος ό­ταν του ζη­τή­θη­κε να υ­ποδεί­ξει ο­μή­ρους, πα­ρου­σιά­σθη­κε ο ί­διος με τους ιε­ρείς του λέ­γο­ντας: «Ε­μείς εί­μα­στε οι ζη­τη­θέ­ντες ό­μη­ροι».

Το ε­ρώ­τη­μα «πού ή­ταν η Εκ­κλη­σί­α στην Κα­το­χή»; Α­πα­ντή­θη­κε ή­δη α­πό τον αντι­στα­σια­κό Μα­νώ­λη Γλέ­ζο: «Ό­ποιος κα­τα­φέ­ρε­ται ε­να­ντί­ον της Εκ­κλη­σί­ας για τη δή­θεν α­δρά­νειά της στη διάρ­κεια της Κα­το­χής εί­ναι βλά­σφη­μος…».

Κλεί­νο­ντας θα θέ­λα­με να ε­πι­ση­μά­νου­με ό­τι η ταυ­τό­τη­τα της Εκ­κλη­σί­ας εί­ναι η α­λή­θεια και η α­γά­πη, εκ­δη­λου­μέ­νη  ε­μπρά­κτως, α­νι­διο­τε­λώς και η­ρω­ι­κώς μι­μου­μέ­νη τον Κύ­ριο η­μών Ι­η­σού Χρι­στό, τον Κα­λόν Σα­μα­ρεί­την.

Αυ­τό το δι­πλό – πα­ράλ­λη­λο έρ­γο η Εκ­κλη­σί­α μας το  ε­πε­τέ­λε­σε, το ε­πι­τε­λεί και θα το ε­πι­τε­λεί. Αυ­τή εί­ναι η α­πο­στο­λή της και η φύ­ση της .

Ως Έλ­λη­νες ο­φεί­λου­με  θερ­μό­τα­τη ευ­γνω­μο­σύ­νη, για­τί εί­ναι η μά­να και η τρο­φός  του Έ­θνους μας και εί­μα­στε πι­στά της μέ­λη, έ­χου­με την ευ­θύ­νη να εί­μα­στε συ­νε­πείς χρι­στια­νοί. Πο­τέ να μη φα­νού­με α­χά­ρι­στοι.

Πο­τέ να μην την προ­δώ­σου­με.

Πά­ντα να α­γω­νι­ζό­μα­στε υ­πέρ της α­λή­θειας μέ­χρι θα­νά­του και να α­γα­πά­με τους συ­ναν­θρώ­πους μας ό­χι με τα δι­κά μας, αλ­λά «με τα σπλά­χνα του Χρι­στού!»!, για να α­κού­σου­με α­πό το στό­μα του Κυ­ρί­ου μας: «Μα­κά­ριοι οι ε­λε­ή­μο­νες ότι αυ­τοί ε­λε­η­θή­σο­νται»!

                            ΜΕΡΟΣ Β'  ΤΕΛΟΣ