“1922: Πως φτάσαμε στην Καταστροφή”: Ενα διεισδυτικό βιβλίο του ιστορικού Κώστα Σταματόπουλου

 

 “1922: Πως φτάσαμε στην Καταστροφή”: 

Ενα διεισδυτικό βιβλίο του ιστορικού Κώστα Σταματόπουλου

 

του Τηλέμαχου Χορμοβίτη

 
Λίγες μέρες πριν τελειώσει το 2020, κυκλοφόρησε από τις “Εκδόσεις Καπόν” το τελευταίο βιβλίο του γνωστού ιστορικού Κώστα Σταματόπουλου με τίτλο “1922 : Πώς φτάσαμε στην Καταστροφή” . Σε αυτό το εξαιρετικό ιστορικό δοκίμιο ο Σταματόπουλος δίνει την δικιά του ερμηνεία για τα γεγονότα που οδήγησαν στην Μικρασιατική Καταστροφή και οι σκέψεις του έχουν πολύ ενδιαφέρον.
 
Για τον Σταματόπουλο, η Εκστρατεία ήταν σχεδόν καταδικασμένη ήδη από το ξεκίνημά της. Τα δημογραφικά δεδομένα στη Μικρά Ασία ήταν εναντίον των Ελλήνων, αφού οι ελληνικοί πληθυσμοί στην περιοχή μετά βίας ξεπερνούσαν το 20% (με εξαίρεση το σαντζάκι της Σμύρνης που έφτανε το 35%). Επιπλέον, η επισφαλής θέση των Ελλήνων επιδεινωνόταν από τη μορφολογία του μικρασιατικού εδάφους. Στη Μικρά Ασία δεν υπάρχει φυσικό σύνορο που να προστατεύει τους πληθυσμούς των παραλίων και δεν είναι τυχαίο πως ιστορικά όποιος γινόταν κύριος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας, κατακτούσε εύκολα και τα παράλια.
 
Επίσης, μπορεί οι Έλληνες να είχαν στα χέρια τους την οικονομία και την εκπαίδευση, αλλά δυστυχώς σε περιόδους σύγκρουσης των εθνικισμών αυτοί οι παράγοντες δεν παίζουν σημαντικό ρόλο και δεν θα μπορούσαν να προστατεύσουν τις ελληνικές κοινότητες. Εξάλλου, οι Έλληνες της Μικράς Ασίας, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και της νοοτροπίας τους, δεν ήταν ένας πληθυσμός που θα έπαιρνε τα όπλα και θα ξεκινούσε αντάρτικο κατά των Τούρκων : η συντριπτική πλειοψηφία τους ήταν έμποροι, βιοτέχνες και μαγαζάτορες που κατοικούσαν σε πόλεις -με την ύπαιθρο να εξακολουθεί να ελέγχεται από τους Τούρκους- και επιπλέον πολλοί από αυτούς δεν είχαν ιδιαίτερα στενούς δεσμούς με τον τόπο αφού είχαν έρθει εκεί μόλις τον 19ο αιώνα, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ και τη φιλελευθεροποίηση της οθωμανικής οικονομίας.

Πέρα από όλες αυτές τις αντικειμενικές δυσκολίες, η ελληνική στρατιωτική παρουσία στη Μικρά Ασία είχε να αντιμετωπίσει από την αρχή την ανοιχτή εχθρότητα των Μεγάλων Δυνάμεων που είχαν συμφέροντα στην περιοχή. Ο Βενιζέλος ξεκίνησε την Εκστρατεία έχοντας μόνο την υποστήριξη της Μ.Βρετανίας ή για να είμαστε πιο ακριβείς είχε μόνο την προσωπική υποστήριξη του πρωθυπουργού Λόυντ Τζωρτζ. Όμως, η πρόσδεση στο βρετανικό άρμα επέτεινε την εχθρότητα των αντίπαλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων ενώ η συμμετοχή της Ελλάδας στην Εκστρατεία της Ουκρανίας, για να καλοπιάσει τους Συμμάχους και να πετύχει περισσότερα ανταλλάγματα, τελικά έβαλε σε θανάσιμο κίνδυνο τον Ελληνισμό της Ρωσίας και οδήγησε στη συμμαχία των Σοβιετικών με τον Κεμάλ. Οι Βρετανοί πάλι, αποκαμωμένοι από έναν μακρόχρονο Μεγάλο Πόλεμο, δεν είχαν καμιά διάθεση να εμπλακούν στρατιωτικά στην Μικρά Ασία, γι’ αυτό κυνικά χρησιμοποίησαν τον Ελληνικό Στρατό για να κρατάει απασχολημένες τις δυνάμεις του Κεμάλ και να προστατεύει τις βρετανικές θέσεις στην περιοχή των Στενών.
 
Ήδη από τον Μάρτιο του 1920 ο Τσώρτσιλ κατηγορούσε τον Λόυντ Τζώρτζ ότι παρέσυρε την Ελλάδα στον όλεθρο, με αποκλειστικό σκοπό την εξυπηρέτηση βραχυπρόθεσμων βρετανικών συμφερόντων. Μάλιστα, την άνοιξη του 1920, ο Βενιζέλος για να αποσπάσει περισσότερες παραχωρήσεις για την Ελλάδα στην επικείμενη Συνθήκη, υποσχέθηκε στους Βρετανούς ότι μπορούσε να καθαρίσει την περιοχή από τις δυνάμεις του Κεμάλ χωρίς καμιά βοήθεια. Επί των ημερών του, εκπονήθηκαν τα σχέδια για την εκστρατεία στα βάθη της Μικράς Ασίας και άρχισε η μοιραία ελληνική προέλαση προς την Άγκυρα. Και όταν λίγο πριν εκλογές του Νοεμβρίου, ύστερα από στρατιωτικές επιχειρήσεις πέντε μηνών χωρίς απτά αποτελέσματα, συνειδητοποίησε το αδιέξοδο, διαμαρτυρόταν στους Άγγλους για την έλλειψη βοήθειας. Αυτή την πολιτική απόλυτης ταύτισης με τα βρετανικά συμφέροντα συνέχισαν και οι αντίπαλοι του Βενιζέλου όταν ανέλαβαν την εξουσία (είναι μύθος το ότι προεκλογικά οι Αντιβενιζελικοί ζητούσαν τον τερματισμό του πολέμου) και τελικά οδηγηθήκαμε στην καταστροφή.
 
Ένα ακόμη ζήτημα που εξετάζει ο Σταματόπουλος και το οποίο δεν έχει μελετηθεί επαρκώς μέχρι τώρα, είναι οι λόγοι για τους οποίους ο βασιλιάς Κωνσταντίνος δεν αντιτάχθηκε στη συνέχιση της Εκστρατείας. Ο Κωνσταντίνος ήδη από το 1915 ήταν ενάντιος σε μια πολεμική περιπέτεια στη Μικρά Ασία. Πίστευε ότι ένα τέτοιο εγχείρημα ξεπερνούσε τις οικονομικές και στρατιωτικές δυνατότητες της Ελλάδος, θα άφηνε τους ελληνικούς πληθυσμούς στο έλεος των Τούρκων ενώ καμιά από τις συμμαχικές χώρες δεν θα μας βοηθούσε, ειδικά μετά τη λήξη του πανευρωπαϊκού πολέμου που θα τις έχει εξαντλήσει στρατιωτικά και οικονομικά. Ο Κωνσταντίνος δικαιώθηκε σε αυτές τις εκτιμήσεις του και όπως δείχνουν οι ιδιωτικές συνομιλίες και η αλληλογραφία του, που παραθέτει ο Σταματόπουλος, δεν είχε μεταβάλει τις απόψεις του όταν επανήλθε στον θρόνο στα τέλη του 1920. Όμως, παρ’ όλα αυτά, δεν μίλησε ποτέ δημοσία και δεν έκανε τίποτε για να εμποδίσει την εκστρατεία προς την Άγκυρα.

Ο Σταματόπουλος επισημαίνει τρεις λόγους που εξηγούν αυτή τη στάση του : πρώτον, ύστερα από τις περιπέτειες της περιόδου 1915-1917 που οδήγησαν στην απώλεια του θρόνου, ο Κωνσταντίνος είχε επιστρέψει αποφασισμένος να “βασιλεύει χωρίς να κυβερνά” και να μην παρεμβαίνει στην εξωτερική και στρατιωτική πολιτική της εκλεγμένης κυβέρνησης. Δεύτερο, πιθανόν ο Κωνσταντίνος να παρασύρθηκε από την υπεραισιοδοξία του Επιτελείου και να πίστεψε πως η Εκστρατεία σύντομα θα τελείωνε. Τρίτο και σημαντικότερο, ο Κωνσταντίνος του 1915 δεν είχε καμιά σχέση με τον Κωνσταντίνο του 1920, ήταν σκιά του παλιού του εαυτού. Ο άνθρωπος δεν είχε το σθένος και τη δύναμη να αντιταχθεί στην κυβερνητική πολιτική γιατί πάλευε με τον θάνατο, αφού η ασθένεια του που πρωτοπαρουσιάστηκε το 1915, υποτροπίαζε συνεχώς και είχε σαν αποτέλεσμα τη μείωση του βουλητικού του. ( ο πρίγκηπας Νικόλαος γράφει τον Μάρτιο του 1920 πως ο Κωνσταντίνος είναι “σιωπηλός και απαθής” και ότι “δεν μιλεί ποτέ αφ’ εαυτού παρά μόνον όταν του αποτείνει κανείς λόγον”).
 
Να το διαβάσετε αυτό το έξοχο ιστορικό δοκίμιο. Είναι σύντομο (μόλις 125 σελίδες) αλλά πυκνό σε διεισδυτικές σκέψεις και εύστοχες παρατηρήσεις και θα σας κάνει να αμφισβητήσετε πολλές από τις κατεστημένες αντιλήψεις για εκείνη την περίοδο. Είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό που τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν τα βιβλία που ξεφεύγουν από τη άγονη και βαρετή ομοιομορφία της βενιζελικής αγιογραφίας και βλέπουν τα γεγονότα από μια άλλη, πολύ πιο ενδιαφέρουσα, σκοπιά.
 
Στην εξαιρετική φωτογραφία από το βιβλίο του Σταματόπουλου, Έλληνες στρατιώτες παίζουν με Τουρκόπουλα στο χιονισμένο Αφιόν Καραχισάρ, στις 28 Δεκεμβρίου του 1921)

Πηγή: Άβαλον