Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ - π. Δημητρίου Χ. Σαββόπουλου

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ 

ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ

ΜΕΡΟΣ Α΄

Το γεγονός της Πεντηκοστής και οι εικαστικές παραλλαγές

Ως γνωστόν η αγιογράφηση των ιερών εικόνων Δεσποτικών εορτών και άλλων γεγονότων και αποκαλύψεων, βασίζεται κατ΄εξοχήν στην Αγία Γραφή και στην Παράδοση της Εκκλησίας μας. Γενικότερα όσο είναι δυνατόν, πρέπει να εκφράζουν και τη Θεολογία της πίστεώς μας.

Βάσει των ανωτέρω και η εικόνα της Πεντηκοστής σε γενικές γραμμές, πρέπει να εικονίζει, ή έστω περιληπτικά να επισημαίνει ό,τι εξιστορεί το βιβλίο των «Πράξεων των Αποστόλων», στο οποίο ο συγγραφέας και Ευαγγελιστής Λουκάς μας πληροφορεί ότι: Ο Χριστός επί 40 ημέρες πριν την Ανάληψή Του στους ουρανούς, παρουσιαζόταν ζωντανός μεταξύ των μαθητών Του, δίνοντάς τους εντολές και διδάσκοντάς τους αλήθειες για τη Βασιλεία των Ουρανών. Συναναστρεφόταν δε μαζί τους και τους ειδοποίησε να μην απομακρυνθούν από την Ιερουσαλήμ διότι μετά από λίγες μέρες θα λάβουν βάπτισμα «ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ»  Και πάλι παρακάτω: «λήψεσθε δύναμιν ἐπελθόντος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐφ᾿ ὑμᾶς, καὶ ἔσεσθέ μοι μάρτυρες ἔν τε Ἱερουσαλὴμ… καὶ ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς.» (Πραξ.1:2-8) [1]

Στη συνέχεια αναφέρεται στη σύναξη των Αγ. Αποστόλων, μαζί με τους εβδομήκοντα, την Θεοτόκο και τους επονομαζόμενους αδελφούς του Κυρίου, (120 ατόμων), για να εκλέξουν με προτροπή του Απ. Πέτρου νέο μαθητή, στη θέση του απολεσθέντος Ιούδα του Ισκαριώτη (Πράξ. 1:12-25), ώστε να διατηρηθεί ο αριθμός των 12 Αποστόλων.  Πράγματι: εξέλεξαν τον Ματθία «καὶ συγκατεψηφίσθη μετὰ τῶν ἕνδεκα ἀποστόλων.» (Πραξ. 1:26) 

Πιο κάτω συμπληρώνει ότι, δέκα μέρες από την Ανάληψή Του Κυρίου εις τους Ουρανούς «Καὶ ἐν τῷ συμπληροῦσθαι τὴν ἡμέραν τῆς (εβραϊκής) πεντηκοστῆς ἦσαν ἅπαντες ὁμοθυμαδὸν ἐπὶ τὸ αὐτό.  καὶ ἐγένετο ἄφνω ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἦχος ὥσπερ φερομένης πνοῆς βιαίας, καὶ ἐπλήρωσεν ὅλον τὸν οἶκον οὗ ἦσαν καθήμενοι· καὶ ὤφθησαν αὐτοῖς διαμεριζόμεναι γλῶσσαι ὡσεὶ πυρός, ἐκάθισέ τε ἐφ᾿ ἕνα ἕκαστον αὐτῶν,  καὶ ἐπλήσθησαν ἅπαντες Πνεύματος Ἁγίου, καὶ ἤρξαντο λαλεῖν ἑτέραις γλώσσαις καθὼς τὸ Πνεῦμα ἐδίδου αὐτοῖς ἀποφθέγγεσθαι.»(Πραξ.2:1-4)…

Από τις ανωτέρω ευαγγελικές περικοπές αντιλαμβάνεται κανείς, έστω και ασαφώς, ότι η έναρξη για τη λήψη του Αγίου Πνεύματος, αφορούσε το στενό κύκλο των μαθητών του Κυρίου. Βάση όμως κι άλλων σχετικών αναφορών στην Αγ. Γραφή, μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα ότι ήταν αποκλειστικά οι 12 μαθητές του Κυρίου, στους οποίους ανετέθη και η ιεραποστολή στα έθνη. Αυτοί ασφαλώς μπορούσαν να το μεταδώσουν και στους διαδόχους τους, δια της χειροτονίας, αλλά και σε άλλους πιστούς δια βαπτίσματος και των άλλων ιερών μυστηρίων.

Το συμπέρασμα αυτό δεν είναι αυθαίρετο. Στο απολυτίκιο της εορτής ψάλλουμε: «ὁ πανσόφους τοὺς ἁλιεῖς ἀναδείξας, καταπέμψας αὐτοῖς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, καὶ δι' αὐτῶν τὴν οἰκουμένην σαγηνεύσας». Ομοίως στην απόλυση της εορτής: «Ὁ ἐν εἴδει πυρίνων γλωσσῶν οὐρανόθεν καταπέμψας τό πανάγιον Πνεῦμα, ἐπί τούς ἁγίους αὐτοῦ μαθητάς καί Ἀποστόλους, Χριστός ὁ ἀληθινός...» Ομοίως στους ύμνους της εορτής: «Γλώσσαις ἀλλογενῶν, ἐκαινούργησας Χριστὲ τοὺς σοὺς μαθητάς, ἵνα δι' αὐτῶν σε κηρύξωσι, τὸν ἀθάνατον Λόγον καὶ Θεόν» [2] «…ἀγραμμάτους σοφίαν ἐδίδαξεν, ἁλιεῖς θεολόγους ἀνέδειξεν…» [3]. «Ὅτε τὸ Πνεῦμά σου κατέπεμψας Κύριε, καθημένοις τοῖς Ἀποστόλοις,… καθὼς τὸ Πνεῦμα ἐχορήγει αὐτοῖς· ἰδιῶται γὰρ ὄντες, ἐσοφίσθησαν, καὶ τὰ ἔθνη πρὸς πίστιν ζωγρήσαντες, τὰ θεῖα ἐρρητόρευον·» [4].κ.ά.

Στο Μυστικό Δείπνο που ήταν ΜΟΝΟ οι μαθητές Του πάλι τους μίλησε για την χορήγηση του Αγίου Πνεύματος, όχι μία φορά αλλά κατ΄επανάληψη: (Ιωαν.14:25-26, 15:26-27, 16:12-13).

Δεν είναι τυχαίο ότι και στην Αρχιερατική προσευχή Του ο Κύριος (Ιωαν.17:1-26), παρακαλεί τον Θεό Πατέρα Του, αποκλειστικά για να φυλάξει, να αγιάσει και να συσφίξει με τη δύναμη της αγάπης και της ομοφροσύνης τους μαθητές Του. (Ιωαν.17:6-8, 17:17-18, 17:23) [5].

1.   Το παράδοξο τώρα στην εικόνα αυτή είναι ότι σε πρώτη θέση μεταξύ των άλλων αποστόλων εικονίζεται και ο Απ. Παύλος ή Σαύλος (!), ο οποίος προσήλθε στην Εκκλησία του Χριστού και βαπτίστηκε χριστιανός, τουλάχιστον τρία χρόνια μετά την Πεντηκοστή, όπως μας διηγείται ο ίδιος. (Πράξ. 7:58,60, Πράξ. 8:3) & (Γαλ. 1:13).

2.   Ακόμη σε πολλές εικόνες της Πεντηκοστής  συναριθμούνται μαζί ο Απ. Μάρκος και ο Απ. Λουκάς εκ των εβδομήκοντα[6]. Τους διακρίνουμε γιατί στα χέρια τους βαστούν το Ευαγγέλιο (ως συγγραφείς και αυτοί Ευαγγελίου), ενώ παραλείπονται άλλοι μαθητές εκ των δώδεκα, καθώς και ο Απ. Ματθίας που υποκατέστησε τον εκπεσόντα Ιούδα τον Ισκαριώτη.

3.   Σε αρκετές εικόνες στην κορυφή του τόξου, που σχηματίζει το σύνθρονο, ή μεταξύ των μαθητών, βλέπουμε να κυριαρχεί η μορφή της Θεομήτορος, ενώ αλλού να παραλείπεται.

4.   Επίσης στο κάτω μέρος της εικόνος βλέπουμε προσωποποιημένο τον «κόσμο», ενώ σε παλαιότερες εικόνες ζωγραφιζόταν όπως μας επισημαίνει ο Αγ. Νικόδημος ο Αγιορείτης ο προφήτης Ιωήλ [7], κρατώντας ανοικτό ειλητάριο με την προφητεία του για την επερχόμενη έλευση του Αγίου Πνεύματος.

5.   Τέλος δε σε κάποιες εικόνες Πεντηκοστής, βλέπουμε τις «πύρινες γλώσσες» του Αγίου Πνεύματος, να εξέρχονται με τοξοειδή διεύθυνση προς τα κεφάλια των Αποστόλων, από ένα φωτεινό ημικύκλιο (ή κυκλικό δίσκο), όπου μέσα αναπαρίσταται πάλι το Άγιο Πνεύμα εν «είδη περιστεράς», ενώ σε άλλες απουσιάζει.

ΜΕΡΟΣ Β΄

Η σύνθεση της εικόνας της Πεντηκοστής με βάση την Εκκλησιαστική Παράδοση

 Και ερχόμαστε τώρα να εξετάσουμε μία μία τις διαφορές και κατά πόσο  ευσταθούν ιστορικά και θεολογικά.

1.   Κάποιοι έγκριτοι αγιογράφοι και Θεολόγοι λέγουν ότι ο Απ. Παύλος πράγματι δεν ήταν μέλος της Εκκλησίας κατά την ημέρα της Πεντηκοστής, αλλά με την μετάνοιά του και το προσωπικό του βάπτισμα, απέκτησε και αυτός την εμπειρία της Χάριτος του Αγίου Πνεύματος και βίωσε και αυτός το γεγονός της Πεντηκοστής όπως οι άλλοι μαθητές του Χριστού. Επειδή η εικόνα έχει διαχρονική σημασία μπορούμε να τον εικονίσουμε και αυτόν μεταξύ των Αποστόλων, ως πρωτοκορυφαίο, διότι και δι΄αυτού εδραιώθηκε η Εκκλησία.

Με βάση όμως αυτή τη λογική, γιατί δεν ιστορούμε και τον Απ. Ματθία που ήταν παρών στην Πεντηκοστή, ή κάποιους εκ των Μεγίστων Αγίων Αρχιερέων της Εκκλησίας μας που είχαν ανάλογες εμπειρίες, και να παραλείψουμε κάποιους ακόμη Αποστόλους εκ των δώδεκα;

2.   Το παραπάνω ερώτημα μπορούμε να το θέσουμε και για τους Απ. Λουκά και Απ. Μάρκο εκ των εβδομήκοντα, που αντικαθιστούν πάλι Αποστόλους εκ των δώδεκα.

Ο σπουδαίος Ρώσος αγιογράφος και θεολόγος, Λεωνίδας Ουσπένσκυ, (1902-1987), σε κείμενό του επισημαίνει τα εξής:  «Οι 12 απόστολοι, που αναπαριστάνονται στην εικόνα ως αποστολικός κύκλος, αποτελούν το θεμέλιο της Εκκλησίας, την κορυφή της ιεραρχίας της∙ είναι εκείνοι στους οποίους ανέρχεται η διαδοχή της εξουσίας μέσα στην Εκκλησία. Αυτή είναι η ορθόδοξη ερμηνεία και δεν συγκρούεται καθόλου με το νόημα της εορτής της Πεντηκοστής». [8].

Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στο Πηδάλιο τονίζει ότι: «Οι ζωγράφοι πρέπει να προσέχουν και να ηξεύρουν πρώτον τι λέγει η Γραφή και το Ευαγγέλιον, και ούτω να ζωγραφίζουν κατά το  Ευαγγέλιον και την Γραφήν τας εικόνας των. Ή αν δεν ηξεύρουν αυτοί, πρέπει να ερωτούν τους ειδότας και πεπαιδευμένους δια να μανθάνουσι, και όχι να ζωγραφίζουν άλλα αντ΄άλλων και αυτά πολλάκις τα ενάντια του Ευαγγελίου και ατοπώτατα. Καθώς είναι…. το να ζωγραφίζουν τον Απόστολον Παύλον εν τη Αναλήψει, και εν τη Πεντηκοστή, εις καιρόν όπου ο Παύλος έγινε μαθητής του Χριστού μετά την Ανάληψιν και Πεντηκοστήν, και τον του Στεφάνου λιθοβολισμόν…» [9].

3.   Κι ερχόμαστε στο πρόσωπο της Παναγίας η οποία σημειωτέον παρουσιάζεται σε διάφορες παλαιές εικόνες ως παρούσα στην Πεντηκοστή, μαζί με τους Μαθητές. Μια τέτοια αρχαία παράσταση είναι και αυτή που καταχωρούμε παρακάτω, σε χρονολογούμενο χειρόγραφο του Ευαγγελίου του Rabbula, του 6ου αιώνα μ.Χ.

Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών σημειώνει ότι «η εμφάνισις της Μητρός του Θεού εις το μέσον, ως να προήδρευε του ομίλου των Αποστόλων, συγκεντρωθέντων εις την Σύναξιν δια την Πεντηκοστήν, συνδέεται στενώς προς τιμήν της Παρθένου, και ειδικώτερον προς τον χαρακτηρισμόν ταύτης ως «Σιών Όρος», ένθα έλαβε χώραν το θαύμα της καθόδου των πυρίνων γλωσσών…» [10].

Αυτοί που αποκλείουν την παρουσία της Παναγίας στην εικόνα της Πεντηκοστής ισχυρίζονται, ότι επειδή έλαβε το Άγιο Πνεύμα στον Ευαγγελισμό (Πρβλ. Λουκ.1:35),  δεν είναι αναγκαία η παρουσία της στην Πεντηκοστή για να λάβει εκ νέου το Άγιο Πνεύμα.

Ο αντίλογος σε αυτό το επιχείρημα είναι,  ότι αυτό είναι θεωρεία των θεολόγων του Παπισμού γιατί κατά την ίδια «λογική», δεν θα έπρεπε και οι Απόστολοι να λάβουν το Άγιο Πνεύμα, διότι ο Χριστός, τους το είχε δώσει προ της ημέρας της Πεντηκοστής και συγκεκριμένα, μετά την Ανάστασή Του, όταν παρουσιάσθηκε μεταξύ των μαθητών του, κεκλεισμένων των θυρών, και τους είπε: «εἰρήνη ὑμῖν…. καὶ τοῦτο εἰπὼν ἐνεφύσησε καὶ λέγει αὐτοῖς· λάβετε Πνεῦμα Ἅγιον·…» (Ιωαν. 20:19-23).

Ὁ θεολόγος και αγιογράφος Λεωνίδας Οὐσπένσκυ, σχολιάζοντας τό θέμα, ἀναφέρει ὅτι: «ἄν ἡ Παναγία βρισκόταν στή σύνθεση, τότε θά ἦταν αὐτή τό κύριο πρόσωπο καί οἱ Ἀπόστολοι σέ δεύτερο ἐπίπεδο. Ὁ στόχος τῆς Εἰκόνας, τόν ὁποῖο καί πετυχαίνει, εἶναι νά φανεῖ ἡ ἰσοτιμία ὁλόκληρου τοῦ Ἀποστολικοῦ κύκλου» [11].

Η όλη σύγχυση πιστεύω οφείλεται στο εδάφιο: Πράξ. 1:14 [12], όπου αναφέρεται στη σύναξη μεταξύ των αποστόλων και η Παναγία, για την επικείμενη εκλογή 12^ου Αποστόλου στη θέση του Ιούδα του Ισκαριώτη. Εκεί όμως παρευρέθη για τον συγκεκριμένο σκοπό, όπως και όλοι οι στενοί ακόλουθοι του Χριστού (περί τα 120 άτομα και πλέον). Εκ των πραγμάτων θα ήταν αδύνατον όλοι αυτοί οι άνθρωποι να συνοικούν επί δέκα μέρες στον ίδιο τόπο («ὑπερῷον»), μέχρι την ημέρα της Πεντηκοστής! Αλλά και να ήταν εκεί δεν σημαίνει ότι θα ελάμβανε εκ νέου το Άγιο Πνεύμα! (Αυτό που ήδη είχε!).

Οι Απόστολοι όπως μας διδάσκει ο Άγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος, έλαβαν τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος σταδιακά. Δεν έλαβαν λέγει την Χάρη του Αγίου Πνεύματος μονομιάς , αλλά διαδοχικά. (α) Αμυδρώς προ του πάθους, γι΄αυτό μπορούσαν και θεράπευαν αρρώστους και έβγαζαν δαιμόνια (βλ. Ματ.10:8, Πρβλ. & Μαρ.6:13, Λουκ.10:17,19-20). (β) Εκτυπώτερον δηλ. πιο φανερά, μετά την Ανάσταση, ώστε να συγχωρούν αμαρτίες (Ιωαν.20:22) και (γ) Τελειώτερον δηλ. πληρέστερα και ξεκάθαρα μετά την Πεντηκοστή, όπου τους εδόθη επιπροσθέτως «Δύναμις» και θάρρος για να κηρύξουν το ευαγγέλιο στα έθνη (Πραξ.1:8), αλλά και «Σοφία», ώστε οι αγράμματοι ψαράδες να φωτισθούν και να σαγηνεύσουν με το λόγο τους «την οικουμένην». Δεν είναι δε τυχαίο ότι το Άγιο Πνεύμα κατέβηκε με τη μορφή πυρήνων γλωσσών για να δηλώσει τον λόγο, την ομιλία. [13]

O αείμνηστος πρωτοπρεσβύτερος Αλέξανδρος Σμέμαν, καθηγητής θεολογίας και σπουδαίος μελετητής της λειτουργικής μας παράδοσης, επισημαίνει τα εξής σημαντικά: «Οτιδήποτε πραγματοποιούνταν για εκατοντάδες χρόνια και στο οποίο έχουν συνηθίσει οι άνθρωποι, δεν είναι απαραίτητα σωστό στο φως της αληθινής λειτουργικής παράδοσης της Ορθοδοξίας, και κάτι που φαίνεται "νέο" και ακόμη "επαναστατικό" μπορεί κάλλιστα να αποτελεί μία αναγκαία επιστροφή στη γνήσια παράδοση. (Letter 232)». [14]

Κλίνοντας το θέμα να θέσουμε κι ένα ερώτημα προς προβληματισμό: Ασχέτως με το αν βλάπτεται η ισοτιμία του χορού των Αποστόλων, από την παρουσία της Θεομήτορος, έχουν οι αγιογράφοι το δικαίωμα να αυθαιρετούν και να συνθέτουν με τη φαντασία τους ό,τι θέλουν; Απ’ την απάντηση που θα δώσει ο κάθε «ειδικός», εξαρτάτε και το εικαστικό αποτέλεσμα… 

4.   Για το τέταρτο ζήτημα πάλι θα ανατρέξουμε στον Αγ. Νικόδημο τον Αγιορείτη ο οποίος στην συνέχεια των όσων προαναφέραμε προσθέτει και τα εξής: «Προς τούτοις, δεν πρέπει να ζωγραφίζουν εις την εικόνα της Πεντηκοστής ένα άνθρωπον υποκάτω των Αποστόλων, και να τον επιγράφουν Κόσμον, αλλά αντί τούτου, πρέπει να ζωγραφίζουν τον προφήτην Ιωήλ, λέγοντα∙ ’’ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματός μου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα’’, ως ούτως έχουν τινές παλαιαί εικόνες».[15]

Αυτοί που εικονίζουν τον κόσμο προσωποποιημένο στο κάτω μέρος, μέσα στο ανοικτό σκοτεινό ημικύκλιο που σχηματίζεται από το σύνθρονο των Αγίων αποστόλων εξηγούν ότι: «Τό σκοτάδι πού περιβάλλει τόν κόσμο καί τούς ἀνθρώπους, φανερώνει τό σκοτάδι τῆς ἀγνωσίας, τήν ἀπουσία τοῦ νοήματος τῆς ζωῆς καί τή σκιά τοῦ θανάτου πού κυριαρχεῖ, ὅταν ἀπουσιάζει ὁ Λόγος τῆς Ζωῆς καί τό Πνεῦμα τό Ἅγιο πού ὁδηγεῖ στήν ἀλήθεια (βλ. Ἰωαν.ιστ΄,13). Τείνει τά χέρια του νά πάρει κι αὐτός τή Χάρη τοῦ Εὐαγγελίου. Κρατεῖ μέ σεβασμό μία σινδόνη μέ τά δώδεκα εἰλητάρια τῶν Ἀποστόλων, πού εἶναι ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ πού θά κηρυχθεῖ σέ ὅλη τήν οἰκουμένη. Ἡ Εἰκόνα τῆς Πεντηκοστῆς μᾶς προτρέπει νά δοῦμε τό φῶς πού περιβάλλει τούς Ἀποστόλους σέ ἀντίθεση μέ τό σκοτάδι, στό ὁποῖο ρίχθηκε ὁ κόσμος μετά τήν πτώση του. Ἄρα, σκοπός τοῦ Παρακλήτου εἶναι, διά μέσου τῆς Ἐκκλησίας, ὁ κόσμος νά κατηχηθεῖ, νά ἁγιαστεῖ, νά ὁλοκληρωθεῖ καί νά ἀναγεννηθεῖ πνευματικά, γιά νά μπορέσει νά ζήσει ἀληθινά.» [16].

Είναι μία ωραία αλληγορική προσέγγιση, στο γεγονός της Πεντηκοστής, που σαφώς έχει να κάνει με την οικονομία του Θεού για τη σωτηρία του κόσμου.

Το ίδιο περίπου περιεχόμενο έχει και η αντίστοιχη εξεικόνιση μέσα στο σκοτεινό ημικύκλιο του προφήτη Ιωήλ, που προφήτεψε την Πεντηκοστή «επί τους δούλους του Θεού». Αν διαβάσουμε το σχετικό εδάφιο[17], θα διαπιστώσουμε ότι ουσιαστικά μιλάει για την έκχυση του Αγίου Πνεύματος σε όλους όσους πιστέψουν και αγαπήσουν τον Θεό. Η επίτευξη αυτού του γεγονότος εκπληρώθηκε δια του κηρύγματος των Αγίων Αποστόλων, οι οποίοι έγιναν φωτεινοί οδοδείκτες για τη σωτηρία των ανθρώπων.

Άρα ως προς την ερμηνεία των δύο αυτών εκδοχών έχουμε μια ισότιμη αναφορά στην έλευση του Αγίου Πνεύματος και τη σωτηρία του κόσμου. Συνεπώς δεν είναι λάθος να εικονίζεται σε κάποιες εικόνες, αντί του κόσμου ο προφήτης Ιωήλ, με τα το ειλητάριο στα χέρια του και την επιγραφή της σχετικής προφητείας του.

5.   Τέλος στην ταυτόχρονη εξεικόνιση του Αγίου Πνεύματος εν «είδη περιστεράς» (στο φωτεινό ημικύκλιο του ουρανού) και πάλι «εν είδη πυρίνων γλωσσών» να αποστέλλεται από εκεί προς τους Αποστόλους, νομίζω ότι είναι λάθος θεολογικό, αφενός διότι παρουσιάζει με δυο ξεχωριστές συμβολικές υποστάσεις το ίδιο πρόσωπο του Αγίου Πνεύματος, που είναι πλεονασμός και δεν έχει αντιστοιχία στο ιστορικό συμβάν. Αφετέρου γιατί το Άγιο Πνεύμα αποστέλλεται στον κόσμο για να επιτελέσει το σωτήριο έργο Του, όχι από τον εαυτό Του, αλλά από τον Θεό Πατέρα συνεργεία του Υιού και Λόγου του Θεού (και ασφαλώς συνευδοκούντος του Παρακλήτου Πνεύματος δηλ. με την συγκατάθεση και τη συμφωνία, του Αγίου Πνεύματος).[18]

Κλείνοντας το θέμα να επισημάνουμε ότι, δεν αρκεί οι αγιογράφοι μας να έχουν μόνο της δεξιοτεχνία και το ταλέντο της ζωγραφικής, αλλά παράλληλα να είναι και καλοί γνώστες της Βίβλου και της Ορθόδοξης διδασκαλίας και θεολογίας των Θεοφόρων Πατέρων μας, ώστε να μην πέφτουν σε εικαστικά ατοπήματα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ & ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Αντίστοιχο είναι και άλλο σχετικό εδάφιο που έχει ως εξής: «ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὴν ἐπαγγελίαν τοῦ πατρός μου ἐφ᾿ ὑμᾶς· ὑμεῖς δὲ καθίσατε ἐν τῇ πόλει Ἱερουσαλὴμ ἕως οὗ ἐνδύσησθε δύναμιν ἐξ ὕψους» (Λουκ.24:49). Και αυτό ειπώθηκε μετά την Ανάσταση του Χριστού ενώπιον των μαθητών Του.
[2] Εσπερινού, Στιχηρό Ἰδιόμελο β΄
[3] Εσπερινού, Στιχηρό Ἰδιόμελο γ'
[4] Δοξαστικό Λιτής Εσπερινού
[5] Τα σχετικά εδάφια έχουν ως εξής: «Ταῦτα λελάληκα ὑμῖν παρ᾿ ὑμῖν μένων· ὁ δὲ παράκλητος, τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ὃ πέμψει ὁ πατὴρ ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐκεῖνος ὑμᾶς διδάξει πάντα καὶ ὑπομνήσει ὑμᾶς πάντα ἃ εἶπον ὑμῖν.» (Ιωαν.14:25-26).
 «ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ παράκλητος ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ πατρός, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὃ παρὰ τοῦ πατρὸς ἐκπορεύεται, ἐκεῖνος μαρτυρήσει περὶ ἐμοῦ· καὶ ὑμεῖς δὲ μαρτυρεῖτε, ὅτι ἀπ᾿ ἀρχῆς μετ᾿ ἐμοῦ ἐστε.» (Ιωαν.15:26-27).
«Ἔτι πολλὰ ἔχω λέγειν ὑμῖν, ἀλλ᾿ οὐ δύνασθε βαστάζειν ἄρτι. ὅταν δὲ ἔλθῃ ἐκεῖνος, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν· οὐ γὰρ λαλήσει ἀφ᾿ ἑαυτοῦ, ἀλλ᾿ ὅσα ἂν ἀκούσῃ λαλήσει, καὶ τὰ ἐρχόμενα ἀναγγελεῖ ὑμῖν». (Ιωαν.16:12-13).
[6] Είναι γνωστό σε όλους τους χριστιανούς, ότι οι δύο αυτοί απόστολοι και ευαγγελιστές δεν ευρίσκοντο στο στενό κύκλο μεταξύ των δώδεκα μαθητών του Κυρίου μας, αλλά στον ευρύτερο των εβδομήκοντα. Κι όμως στην εικόνα της Πεντηκοστής υποκαθιστούν κάποιους εκ των δώδεκα! Οι εβδομήκοντα απόστολοι φαίνονται στην Αγία Γραφή ως συνεργάτες των δώδεκα στο έργο της ιεραποστολής στα έθνη και κάποιοι εξ αυτών να διαδέχονται τους Αποστόλους στην επισκοπική τους ιδιότητα.
[7] Πηδάλιον Εκδόσεις: «Αστήρ», Αθήναι 1982. Προλεγόμενα στην ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδο, Βλ. υποσημ. (2), σελ.321. (προ τελευταία παράγραφο).
[8] Βλ. «Η εικόνα στο φως της ορθόδοξης ερμηνείας» (Περί της Πεντηκοστής)                     L. Ouspensky. Εδώ: http://e-agiografies.gr/index.php?option=com_content&view=article& id=35 :l-ouspensky&catid=25&lang=el&Itemid=209
[9]   έ.α. Πηδάλιον… υποσημ. (2), σελ.321.
[10] Νικόλαος Πασσάς, «Αι τοιχογραφίαι της Σάμου» 1982, Αθήναι.
[11] Δέσποινας Ἰωάννου-Βασιλείου Πρεσβυτέρας - Ἐκπαιδευτικοῦ: «Θεολογία της εικόνας της Πεντηκοστής». Εδώ: http://agiografikesmeletes.blogspot.com/2018/05/blog-post27.Ht ml
[12] Το σχετικό εδάφιο έχει ως εξής: «οὗτοι πάντες (δηλ. οι 11 μαθητές του Κυρίου) ἦσαν προσκαρτεροῦντες ὁμοθυμαδὸν τῇ προσευχῇ καὶ τῇ δεήσει σὺν γυναιξὶ καὶ Μαρίᾳ τῇ μητρὶ τοῦ Ἰησοῦ καὶ σὺν τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ.» (Πραξ. 1:14).
[13] Βλ. περισσότερα στο βιβλίο του πανοσιολογιοτάτου Αρχιμ. Βασιλείου Μπακογιάννη, «Τι είναι το άγιο Πνεύμα;» Εκδ. Νεκτ. Παναγόπουλος, Αθήνα 2003, σελ. 66-74.
[14] Βλ. π. Γεωργίου Μπασιούδη, "Η δύναμη της λατρείας - Η συμβολή του π. Αλεξάνδρου Σμέμαν στη λειτουργική Θεολογία". Εκδόσεις: Εν Πλω, 2008. σελ.185.
[15] έ.α. Πηδάλιον… υποσημ. (2), σελ.321.
[16] έ.α. Δέσποινας Ἰωάννου-Βασιλείου Πρεσβυτέρας….
[17] Ολόκληρο το σχετικό εδάφιο έχει ως εξής: «Καὶ ἔσται μετὰ ταῦτα καὶ ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματός μου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα, καὶ προφητεύσουσιν οἱ υἱοὶ ὑμῶν καὶ αἱ θυγατέρες ὑμῶν, καὶ οἱ πρεσβύτεροι ὑμῶν ἐνύπνια ἐνυπνιασθήσονται, καὶ οἱ νεανίσκοι ὑμῶν ὁράσεις ὄψονται· καὶ ἐπὶ τοὺς δούλους μου καὶ ἐπὶ τὰς δούλας μου ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματός μου.» (Ιωήλ 3:1-2).
[18] Πρβλ. Καινή Διαθήκη τα εδάφια: Ιωαν. 14:26 & Ιωαν. 15:26.

π. Δημητρίου Χ. Σαββόπουλου