"Η Σμύρνη μας καίγεται" - Ενδεικτικές προτάσεις ανάγνωσης από τη Δ.Κ. Βιβλιοθήκη Πύργου (1ο μέρος)

Τον Αύγουστο του 1922 ο τουρκικός στρατός άρχισε να φθάνει στη Σμύρνη. Το μέτωπο είχε καταρρεύσει λίγες ημέρες νωρίτερα και πολλοί άντρες του ελληνικού στρατού αναζητούσαν καταφύγιο στα παράλια, λαβωμένοι και απογοητευμένοι. Από τους Τούρκους, πρώτοι μπήκαν στην πόλη οι τσέτες, δηλαδή οι άτακτοι μαχητές που ακολουθούσαν το στρατό του Κεμάλ. Αμέσως άρχισαν τις θηριωδίες. Εκτέλεσαν όσους άντρες βρήκαν μπροστά τους και έκαναν πλιάτσικο στα σπίτια και άρπαζαν από τις γυναίκες χρυσαφικά και τιμαλφή. Έφτασαν στο σημείο να κόβουν τα δάχτυλα ή τα αφτιά για να πάρουν δαχτυλίδια και σκουλαρίκια….

Η φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία, και διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως 4 Σεπτεμβρίου (με το παλαιό ημερολόγιο). Σήμερα η επέτειος αυτή στην πραγματικότητα είναι η 14η Σεπτεμβρίου, καθώς την επόμενη χρονιά εισήχθη στην Ελλάδα το νέο ημερολόγιο. Η φωτιά σήμανε το οριστικό τέλος της μακραίωνης παρουσίας του ελληνισμού στη Μικρά Ασία….

Μέχρι την καταστροφή της Σμύρνης στην πόλη ζούσαν 270.000 άνθρωποι εκ των οποίων οι 140.000 ήταν Έλληνες, 80.000 μουσουλμάνοι Τούρκοι, 20.000 Εβραίοι και 12.000 Αρμένιοι. Η Γκιαούρ Ιζμίρ, η «άπιστη» Σμύρνη, όπως την αποκαλούσαν οι Τούρκοι, χάθηκε στις φλόγες….

Τα Βουρλά μας καίγονται (Νίτσα Παραρά – Ευτυχίδου), εκδ. Νέα Σύνορα, 1997

Πριν φύγουμε από το σπίτι μας, στον ‘Αγιο Χαράλαμπο, αρπάξαμε μια αλλαξιά, κανένα ρούχο, ό,τι χώρεσε σ’ ένα μποξά, ό,τι μπορούσε να σηκώσει ο καθένας.

Στο δρόμο οι Τούρκοι, άμα κρατούσες μπόγο, σου σπάζαν τα χέρια να σ’ τον πάρουν. Αλλά και με την εξάντληση που είχαμε ήταν αδύνατο να περπατήσεις κανονικά. Προτιμούσες ό,τι κρατάς να τα παρατήσεις στο δρόμο. Από τη μια κι από την άλλη του δρόμου ήτανε στοίβα οι μπόγοι, δεν μπορούσες να περάσεις. Φέρνανε εμπόδια οι Τούρκοι για να διαλέγουν τις κοπέλες. Οι αχόρταγοι. Στο συνωστισμό του κόσμου που περίμενε, οι ξένοι, οι Αμερικάνοι, το βράδυ ρίχνανε φωτοβολίδες να διευκολύνουν τους Τούρκους να βλέπουν πού υπάρχουν γυναίκες και κοριτσάκια ακόμα, να έρχονται οι Τούρκοι και να τα παίρνουν. Είχαμε ευτυχώς από τον Θεό τη βοήθεια και δε μας πήρανε. Από δίπλα μας ακόμα και την τελευταία στιγμή, βραδιά, παίρνανε κορίτσια που ξεφώνιζαν κι αγριεύαμε και κρυβόμασταν.

Τρεις αιώνες μια ζωή (Φιλιώ Χαϊδεμένου), εκδ. Λιβάνη 2005

«Δυο μέρες και δυο νύχτες μείναμε όρθιοι στην παραλία περιμένοντας να μπούμε σε κάποιο πλοίο. Χιλιάδες κόσμος, απελπισμένος και εξαθλιωμένος, με μάτια άδεια απ’ τα όσα είχαμε δει και την ψυχή ματωμένη απ’ τον πόνο της απώλειας των αγαπημένων μας. Κάρα άδειαζαν πεθαμένους δίπλα μας, όπου έβρισκαν. Το βράδυ, όταν οι Τούρκοι άρχιζαν να βιάζουν και να κακοποιούν όποια γυναίκα έβρισκαν, οι Αμερικανοί άναψαν τους προβολείς των πλοίων και τους έριξαν πάνω μας, για να σταματήσουν κάπως το κακό. Φωνές ακούγονταν: “Τα γυναικόπαιδα να μπαρκάρουν πρώτα!” – θαρρείς και υπήρχε και κανένας άντρας ανάμεσά μας…»

Η μάστιγα της Ασίας (Τζωρτζ Χόρτον), εκδ. Μίνωας 2016

Η Μάστιγα της Ασίας αποτελεί μια συγκλονιστική προσωπική μαρτυρία του διπλωμάτη Τζορτζ Χόρτον, που υπηρετούσε ως γενικός πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη τα χρόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ως αυτόπτης μάρτυρας, καταδεικνύει τις οργανωμένες σφαγές των Ελλήνων και των Αρμενίων από τους Τούρκους και την παθητική στάση που κράτησαν οι Μεγάλες Δυνάμεις.

"Η Μάστιγα της Ασίας είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί από όποιον ενδιαφέρεται έστω και ελάχιστα να κατανοήσει τα πολύπλοκα και αποφεύξιμα γεγονότα που οδήγησαν στην καταστροφή της πόλης της Σμύρνης... Η αφήγηση του Χόρτον είναι αξιόπιστη και σημαντική. Ήταν ο ίδιος αυτόπτης μάρτυρας πολλών από τα συνταρακτικά γεγονότα που αφηγείται στο βιβλίο του και είδε με τα ίδια του τα μάτια πολλές πράξεις τρομοκρατίας, ανάμεσά τους τις διώξεις σε βάρος των χριστιανών που ζούσαν στη Μικρά Ασία". (Από τον πρόλογο του συγγραφέα και ιστορικού Τζάιλς Μίλτον)

Ματωμένα χώματα (Διδώ Σωτηρίου), εκδ. Κέδρος, 1988

“Πόλεμοι και ξανά πόλεμοι! Τι στο καλό θα βγάλει η μαγκούφα η εποχή μας και κοιλοπονάει τόσο άγρια;” Μπήκε το κακό με τους Βαλκανικούς Πολέμους και άργησε να βγει. Χρόνια σπαρμένα με θυσίες, πολέμους και νεκρούς. Η Μικρασιατική εκστρατεία και η καταστροφή. Η ιστορία του Μανώλη Αξιώτη, Μικρασιάτη αγρότη από τον Κιρκιντζέ. Άνθρωπος του μόχθου, δεμένος με τον τόπο του, το πατρικό του σπίτι, τους χωριανούς του. Ο άντρας που πάλεψε με κορμί και με ψυχή. Στο Αμελέ Ταμπουρού, τα Τάγματα Εργασίας της Άγκυρας, το 1915. Στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ το 1922. Μια λεύτερη πατρίδα ονειρευόταν καθώς έσφιγγε τα δόντια και έλεγε: “Ώρα μάχης, Αξιώτη, ώρα θυσίας. Δεν έχεις ελόγου σου κανένα πάρε δώσε με την πολιτική. Το χρέος σου κάνεις”. Γνώρισε κακουχίες και στερήσεις, είδε βασανιστήρια και θανάτους, έζησε την αιχμαλωσία και την προσφυγιά, για να συλλογιστεί: “Θηρίο είν’ ο άνθρωπος!” Το μνημειώδες έργο της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας που χαρακτηρίστηκε “Βίβλος της σύγχρονης εξόδου του Μικρασιάτικου Ελληνισμού”. Από το 1962 που πρωτοεκδόθηκαν μέχρι σήμερα τα Ματωμένα Χώματα έχουν ξεπεράσει σε πωλήσεις τα 400.000 αντίτυπα. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί στις εξής γλώσσες: αγγλικά, βουλγαρικά, εσθονικά, γαλλικά, γερμανικά, ολλανδικά, ουγγρικά, ρώσικα, ρουμανικά, σερβικά, ισπανικά, ιταλικά, τουρκικά και κέλτικα βρετονικά. Στην Τουρκία το βιβλίο είχε συγκλονιστική απήχηση.

Οι νεκροί περιμένουν (Διδώ Σωτηρίου), εκδ. Κέδρος, 1988

“Καλύτερα όμως να σας συστηθώ εξαρχής, μια και θα γνωριστούμε καλά. Το όνομά μου είναι Αλίκη Μάγη. Μα αν βιάζομαι να συστηθώ, δεν πάει να πει πως είμαι και η κεντρική ηρωίδα. Μια αφηγήτρια είμαι. Οι ήρωες είναι πολλοί και ο καθένας τους ξεπροβάλλει με την ώρα του, γέννημα θρέμμα της ταραγμένης του εποχής. Ίσως μάλιστα το σημαντικό να μην είναι καν οι άνθρωποι που θα γνωρίσετε, μα τα είκοσι πέντε χρόνια που καλύπτουν με τα γεγονότα τους αυτήν εδώ την αφήγηση…” Μια αφήγηση που ξεκινά από το Αϊντίνι, το 1918, και καλύπτει με τρόπο μοναδικό 25 χρόνια σύγχρονης Ιστορίας.

Τα Παιδιά της Νιόβης (Τάσος Αθανασιάδης), εκδ. Εστία 2005

Στις πλατιές μυθιστορηματικές συνθέσεις του – Οι Πανθέοι, Η Αίθουσα του θρόνου, Οι φρουροί της Αχαΐας, Οι τελευταίοι εγγονοί – ο Τάσος Αθανασιάδης αφηγήθηκε την εξέλιξη της νεοελληνικής κοινωνίας από τα τέλη του περασμένου αιώνα, ως τις μέρες μας. Στα Παιδιά της Νιόβης καταπιάστηκε να εξιστορήσει – με επίκεντρο τη γενέτειρά του Σαλιχλί – τη ζωή του μικρασιατικού Ελληνισμού υπό την τουρκική κυριαρχία και την ελληνική κατοχή ως το διωγμό από τις εστίες του μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού. Στους δύο τελευταίους τόμους των Παιδιών της Νιόβης ο Τάσος Αθανασιάδης ολοκληρώνει την εξιστόρησή του αφηγούμενος τις δραματικές περιπέτειες της προσφυγιάς σε μιαν Ελλάδα με οικτρά οικονομικά, υποχρεωμένη να περιθάλψει ενάμισι εκατομμύριο ανθρώπινα ερείπια, μέσα σε αδιάκοπη πολιτική και κοινωνική αναταραχή – επαναστάσεις, στρατιωτικά κινήματα, εκθρονίσεις, μεταπολιτεύσεις εν τω μεταξύ οι «πρόσφυγες», αξιοποιώντας τα έμφυτα χαρίσματά τους, κατορθώνουν ν’ αναδειχθούν στην οικονομική ζωή, στις επιστήμες, στα γράμματα και τις τέχνες, στην πολιτική, έτσι ώστε να αναγνωριστεί η συμβολή τους στην ανόρθωση της νέας πατρίδας τους κατά την τετραετία της τελευταίας πρωθυπουργίας του Ελευθέριου Βενιζέλου. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Σμύρνη 1922 (Τόνια Μανιατέα), εκδ. Νεφέλη, 2008

[…] Οι δραματικές σκηνές της σφαγής και του κυνηγητού των προσφύγων του ’22 αναβιώνουν μέσα από την περιπέτεια της αστικής σμυρναίικης οικογένειας Αντωνιάδη. Παράλληλα με την ταπεινωτική ήττα του ελληνικού στρατού στο μέτωπο της Μικρασίας και λίγες μόνο μέρες πριν την ολέθρια εμφάνιση Τσετών και Τούρκων στρατιωτών στην πρωτεύουσα της Ιωνίας, ο πληθυσμός της Σμύρνης εξακολουθεί να πιστεύει στο θαύμα, που δεν ήρθε ποτέ. Εκατομμύρια πρόσφυγες εγκαταλείπουν τα πατρογονικά τους και αναζητούν προστασία στη μάνα-Ελλάδα, όπου τους περιμένει ένα νέο κυνηγητό…

Οι στάχτες της Σμύρνης (Ρίτσαρντ Ράινχαρντ), εκδ. Νέα Σύνορα, 1992

Στις 15 Μαΐου 1919, υπό την προστασία του αγγλικού, του γαλλικού και του αμερικανικού στόλου, ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στο λιμάνι της Σμύρνης και καταλαμβάνει την πόλη. Η Σμύρνη ήταν το έπαθλο του Έλληνα πρωθυπουργού Βενιζέλου, που είχε τελικά οδηγήσει την Ελλάδα στον πόλεμο, στο πλευρό των Συμμάχων. Μερικοί πίστευαν ότι το επίτευγμα αυτό θα ήταν η απαρχή ενός καινούργιου απλώματος της Ελλάδος. Τριάμισυ χρόνια αργότερα, το όνειρο αυτό έσβυσε. Η προέλαση των Ελλήνων προς τα ανατολικά ανακόπηκε από τον Μουσταφά Κεμάλ Πασσά στο Σαγκάριο, τον Αύγουστο του 1922. Η τουρκική αντεπίθεση κατάληξε σε νίκη. Τώρα ήταν η σειρά των Τούρκων, αφού εξανάγκασαν τους Έλληνες σε οπισθοχώρηση, να καταλάβουν τη Σμύρνη. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922, μέσα στη γενική σφαγή, ξεσπάει και μια τεράστια πυρκαγιά που καταστρέφει τα δυο τρίτα της πόλης.

Αυτά είναι τα ιστορικά γεγονότα που ο Ρίτσαρντ Ράϊνχαρντ μυθοποιεί και μέσα στο μύθο του κινεί τους ανθρώπινους χαρακτήρες του. Υπάρχει η οικογένεια Τριγώνη. Είναι εύποροι Έλληνες Σμυρνιοί, που ο ωραίος κόσμος τους είναι μια επαρχιώτικη απομίμηση του ευρωπαϊκού πρότυπου, παρατηρημένου από μακριά. Για το Χρήστο Τριγώνη, η ελληνική απόβαση είναι μια μερική πραγματοποίηση του ονείρου του να δη την αναγέννηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, της Κόκκινης Μηλιάς. […]

Για τον Αμπντουλλά και τον Κενάν, τους γιους του Χιλμί Πασσά, οι Έλληνες είναι ξεκάθαρα εισβολείς. Ο Κενάν έχει μια απλή απάντηση: ένοπλη αντίσταση, ανυποχώρητη εχθρότητα. […]

Η Σμύρνη, η Αθήνα, η Κωνσταντινούπολη και η Άγκυρα ο Βενιζέλος, ο Μουσταφά Κεμάλ, ο στρατηγός Χατζηανέστης οι μεγάλες μάχες και οι πολιτικές δολοπλοκίες η γεύση της ιστορικής στιγμής, η μεγαλοσύνη και η μικρότητα των ατόμων όλα παρελαύνουν πανοραμικά μέσα στις σελίδες του έξοχου αυτού βιβλίου.

Δακρυσμένη Μικρασία (Βασίλης Τζανακάρης), εκδ. Μεταίχμιο, 2013

Από τις αστραφτερές αίθουσες των Βερσαλιών και το “Παρίσι της ελπίδας” στα ματωμένα χώματα της Μικράς Ασίας, και από τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, το Εσκί Σεχίρ, το Αφιόν Καραχισάρ, την Αλμυρά Έρημο και τον Σαγγάριο στην άγνωστη Ελλάδα της καθημερινότητας, της ξεγνοιασιάς, του μεροκάματου, της ανέχειας, της ελπίδας. Ένα πραγματικό έπος ψηλαφημένο μέρα τη μέρα, ώρα την ώρα, στιγμή τη στιγμή, καθώς η Ελλάδα άνοιγε διάπλατα τα φτερά της για να χωρέσουν κάτω από αυτά τα όνειρα, οι ελπίδες και η προσμονή αιώνων ιστορίας. Μια σπορά ραντισμένη με θάνατο, που, από χαρά, πανηγύρι, όνειρο ελευθερίας, δεν άργησε να μεταλλαχτεί σε μια πυρακτωμένη πραγματικότητα. Από τη Μικρασιατική Εκστρατεία και το ακάνθινο στεφάνι των ξεριζωμένων, μέχρι τη Νέμεση των ανθρώπων και της ιστορίας. Ένα βιβλίο που διαβάζεται με κομμένη την ανάσα καθώς τα συγκλονιστικά γεγονότα τρέχουν με κινηματογραφική ταχύτητα. Τι έκαναν οι Έλληνες για να θέλουν με τόσο μίσος να πάρουν πίσω το αίμα τους οι Τούρκοι; Τι πραγματικά γινόταν στην προκυμαία της Σμύρνης εκείνες τις ημέρες της φωτιάς και του θανάτου; Και τι μάθαιναν για όλα αυτά οι άνθρωποι στην Ελλάδα;

Η Νίκη της Φωτιάς : Μικρασία, γη μαρτυρική (Βαλεντίνα Φωλιά), εκδ. Έαρ 2021

Φρίκη! Αυτή η λέξη είναι αρκετή για να περιγράψει τη φοβερή εκείνη νύχτα της 13ης Σεπτεμβρίου του 1922. […] Η Σμύρνη καιγόταν! […]

Λίγες μέρες πριν, την ίδια μοίρα είχε και το περίφημο Αϊβαλί.

Τη θέση τής άλλοτε αρχοντικής εικόνας της πόλης είχε πάρει το ίδιο φρικιαστικό σκηνικό “Αποκάλυψης”. Άνθρωποι να τρέχουν αλαλιασμένοι ανάμεσα σε φλόγες και μαύρους καπνούς…

Ανάμεσα στο πλήθος κι ένας γέροντας, ίσαμε 75 χρονών, με κυρτωμένη ράχη, εξαντλημένος, κρατούσε στην αγκαλιά του ένα επτάχρονο αγόρι, που έκλαιγε φοβισμένο μ’ αναφιλητά, και σιμά του πήγαιναν δυο κορίτσια, συνομήλικα σχεδόν. Δώδεκα-δεκατριών χρονών πάνω-κάτω ήταν η Μαρία και η Νίκη.

Ένας γέροντας και τρία παιδιά.

Δύο φίλες δεμένες με άρρηκτο δεσμό φιλίας.

Η ευαίσθητη Μαρία και η δυναμική Νίκη.

Με κοινό στοιχείο την ορφάνια, στην οποία τις καταδίκασε η Μικρασιατική Καταστροφή, και μόνο εφόδιο την πίστη στον Θεό. Θα κατορθώσουν να επιβιώσουν και να ξεκινήσουν τη ζωή τους από την αρχή;

Μήπως όντως η πίστη κάνει θαύματα;

Η Σμύρνη στις φλόγες (Μάρτζορι Χαουζπιάν), εκδ. Χρυσή πέννα, 1972

Η συγγραφέας γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη τον Νοέμβριο του 1922, δυόμισι μήνες αφ’ ότου ο παππούς της σκοτώθηκε από έναν Τούρκο στρατιώτη κατά την πυρκαγιά της Σμύρνης και η υπόλοιπη οικογένεια διέφυγε στις ΗΠΑ. Χρησιμοποιεί (η Χουσεπιάν) τα ντοκουμέντα των ίδιων των θυμάτων, κυρίως Αρμενίων αλλά και Αμερικανών, που έζησαν με κάποια ασφάλεια τη φρίκη εκείνων των ημερών. Το υλικό που επεξεργάζεται και αναδεικνύει είναι τα ημερολόγια, τα γράμματα και οι αναμνήσεις τους. Μέσα από αυτά επανασυγκροτείται η εικόνα των τελευταίων ημερών στη Σμύρνη, όταν ο άμαχος πληθυσμός δεν είχε την παραμικρή υποψία για την καταστροφή που θα ζούσε άμεσα, αφού κανείς δεν τον είχε προετοιμάσει για τις επικείμενες εξελίξεις.

Η Σμύρνη καίγεται, εκδ. Ερμής, 1983

Λεύκωμα με φωτογραφίες της καταστροφής της Σμύρνης, τραβηγμένες από τα πλοία.

Χαμένες πατρίδες (Γιάννης Καψής), εκδ. Νέα Σύνορα, 1989

Το βιβλίο αρχίζει με την απελευθέρωση της Σμύρνης, δίνοντας όλη την απερίγραπτα συγκινητική ατμόσφαιρα των μεγάλων στιγμών μιας αλησμόνητης ημέρας του Μάη του 1919. Τότε που ήρθε το «Πλήρωμα του Χρόνου», όπως χαρακτηρίζει ο Βενιζέλος την κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό στο ιστορικό του διάγγελμα. Τα γεγονότα, εξακριβωμένα και συμπληρωμένα, αναπτύσσονται με παραστατικότητα που κρατά ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Η Σμύρνη είναι πια ελεύθερη.

Επιμέλεια:  Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Πύργου

Το δεύτερο μέρος ΕΔΩ