Ορθόδοξοι-από-κούνια και Ορθόδοξοι-από-μεταστροφή: δύο κόσμοι - π. Βασίλειος Θερμός

Ορθόδοξοι-από-κούνια και Ορθόδοξοι-από-μεταστροφή: δύο κόσμοι

π. Βασίλειος Θερμός

Ψυχίατρος παιδιών καί εφήβων.

Δρ. Θεολογικής Σχολής του Παν/μιου Αθηνών.

 Καθηγητής στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών

Τα δύο προηγούμενα σημειώματά μου από την καλοκαιρινή περιοδεία στην Αμερική δημοσιεύθηκαν σε κοσμικούς ιστότοπους, και για τον λόγο αυτό επικεντρώθηκαν στο να γνωστοποιήσουν ευρύτερα την ευχάριστη έκπληξη του θαύματος το οποίο επιτελεί η Χάρη του Θεού. Το παρόν, καθώς και ένα επόμενο σημείωμα, απευθυνόμενα στο εκκλησιαστικό πλαίσιο, ασχολούνται με την θεολογική και την πνευματική διάσταση του φαινομένου της εκτεταμένης μεταστροφής Αμερικανών στην Ορθοδοξία. Εδώ οι προβληματισμοί είναι διαφορετικοί.

Είναι γεγονός (καθόλου αδικαιολόγητο) ότι για πολλές δεκαετίες η Ορθοδοξία στην Αμερική ήταν εθνική, δηλαδή παραρτήματα των ‘μητέρων’ Εκκλησιών. Υπήρχαν Έλληνες, Ρώσοι, Ρουμάνοι, Σέρβοι, Άραβες, Αλβανοί. Η ενορία χρησίμευε ως τόπος κοινωνικής συνοχής και αφορμή εθνικής αναζωογόνησης. Ακόμη και σήμερα στις αντίστοιχες ενορίες τους οι εθνικές σημαίες, οι τοπικές ενδυμασίας της πατρίδας, οι παραδοσιακοί χοροί, οι εκδηλώσεις μνήμης (γιορτές και παρελάσεις), η τοπική κουζίνα της γενέτειρας κ.ά. συντηρούνται και καλλιεργούνται ανελλιπώς.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η κατάσταση αυτή υπήρξε ευεργετική. Διατήρησε τους ανθρώπους κοντά στην Εκκλησία (έστω και εθιμοτυπικά), έτσι ώστε οι εξελίξεις των τελευταίων ετών που επέφεραν συνειδητοποίηση της ιδιότητας του Ορθόδοξου να τούς βρουν εκεί και να τούς καταστήσουν δεκτικούς, τουλάχιστον όσους θέλουν. Ή, τουλάχιστον, να είναι παρούσες οι εστίες. Αν είχαν σκορπίσει μέσα στην Αμερικανική χοάνη, για πολλούς σημερινούς θα είχε χαθή το ‘τραίνο’…

Επιπλέον, η ύπαρξη χιλιάδων ενοριών, έστω και εθνικών, διευκόλυνε και την επαφή των υπόλοιπων Αμερικανών με την Ορθοδοξία. Με άλλα λόγια, αποτέλεσε το υπέδαφος για τις μεταστροφές. Από την εμπειρία μου με τις εκατό συνεντεύξεις, κάποιες μεταστροφές οφείλονται σε συνειδητά πιστούς εκ γενετής Ορθοδόξους, δηλαδή συνδεδεμένους με την εθνική τους Εκκλησία, οι οποίοι έδρασαν ιεραποστολικά. Άλλες προέκυψαν από τον ζήλο ιερέα εθνικής Εκκλησίας: ο μεταστραφείς εκτέθηκε τυχαία σε κάποια ακολουθία (γάμο, βάπτιση, κηδεία) στην οποία συμμετέσχε για κοινωνικούς λόγους, ενώ στη συνέχεια ο κληρικός ήταν σε θέση να απαντήσει στις απορίες του και να θερμάνει περαιτέρω την αναζήτησή του. Αλλού ο τυχαία παρευρεθείς βρήκε ενδιαφέρον ένα βιβλίο το οποίο είδε στο ενοριακό βιβλιοπωλείο (σχεδόν όλες οι ενορίες έχουν) και μελετώντας το άρχισαν όλα.

Οι διαδρομές υπήρξαν άπειρες και η υπάρχουσα ήδη υποδομή ήταν η μαγιά. Ξεχωριστή βαρύτητα πρέπει να αποδώσουμε στην ύπαρξη πολλών Αντιοχειανών ενοριών οι οποίες μεταστράφηκαν μαζικά το 1987 σε εκείνη την χωρίς προηγούμενο είσοδο Ευαγγελικών Προτεσταντών στην Ορθοδοξία (βλ. Καλώς ήλθατε στο σπίτι σας, εκδ. Ακρίτας). Καθώς όλοι αυτοί ήταν μεταστραφέντες (οι νεότεροι εξ αυτών τώρα δεύτερη γενιά), κατείχαν την τεχνογνωσία για να μεταδώσουν στους σημερινούς και την ιδέα της αλλαγής και την απαιτούμενη ενέργεια. Πράγματι, πολλοί Αντιοχειανοί κληρικοί (δηλαδή Αμερικανοί που δεν είχαν καμία σχέση με τις εθνικές Εκκλησίες) λειτούργησαν ως παράγοντες μεταστροφής, είτε με συγγραφή βιβλίων, είτε με διαδικτυακή παρουσία, είτε με προσωπικές επαφές. Κυριολεκτικά όλες αυτές οι ενορίες λειτούργησαν ως εστίες μεταστροφών.

 Εδώ να κάνω μια παρένθεση. Τόσο στην συλλογική ιστορία των ομάδων όσο και στην προσωπική ψυχολογική ιστορία των ατόμων, έχει αποδειχθή πολλές φορές ότι κάτι που λειτούργησε ευεργετικά, ενίοτε και σωστικά, στο παρελθόν, μπορεί και να αποτελέσει βαρίδι σε ένα μεταγενέστερο και διαφορετικό πλαίσιο. Από πλήθος μεταστραφέντων Αμερικανών άκουσα την ίδια έκκληση: ας γίνει κάτι με τις εθνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες! Σήμερα πλέον χάνονται υποψήφιοι προς μεταστροφή λόγω της εθνικής ταμπέλας. Έχουν δίκιο: σε έναν άσχετο είναι ακατανόητο. Αλλά και όσοι διδάχθηκαν Θεολογία έμαθαν ότι μία είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία. Πώς γίνεται να τήν ονομάζεις Ελληνική ή Ρωσική κ.ο.κ., ή να πρέπει να υιοθετήσεις εθνικά έθιμα προκειμένου να γίνεις πλήρως αποδεκτός; Πέραν του εκκλησιολογικού προβλήματος (πολλοί επίσκοποι στην ίδια περιοχή), η ένστασή τους έχει και θεολογική βαρύτητα. Κατά τη γνώμη μου το ζήτημα οφείλει να απασχολήσει την σύνολη Ορθοδοξία επειγόντως.

Όσα ανέφερα μέχρι τώρα δίνουν κάποια αμυδρή ιδέα για όσα έγιναν και για τους μηχανισμούς μέσα από τους οποίους έγιναν. Αλλά παραμένει το ερώτημα για την αιτιολογία. Γιατί τόσες χιλιάδες Αμερικανών αδιάκοπα προσέρχονται στην Ορθοδοξία;

Οι απαντήσεις είναι πολλές, όπως σε όλα τα σύνθετα πολυπαραγοντικά φαινόμενα. Θα απαριθμήσω κάποιες τις οποίες εντόπισα.

-Συνειδητοποιημένοι Προτεστάντες και Ρωμαιοκαθολικοί βρήκαν πιο πειστικές απαντήσεις. Οι θεολογίες τις οποίες διδάχθηκαν τούς φαίνονται, με τα σημερινά κριτήρια, φτωχές, ανεπαρκείς, στερεοτυπικές, στερούμενες νοήματος ή αιτιολογίας, καταπιεστικές σε βαθμό να προκαλούν αντίδραση ή εκκοσμικευμένες μέχρι αθεΐας. Οι άνθρωποι αυτοί συνήθως μεταστρέφονται πρωτίστως μέσω μελέτης.

-Ετερόδοξοι ή άθεοι-αγνωστικιστές, με συναισθηματικές ευαισθησίες και βιωματική δίψα, έζησαν (τυχαία ή μετά από αναζήτηση) έναν συγκλονισμό από την Ορθόδοξη Λατρεία. Αυτοί – κυρίως αυτές – πείσθηκαν συναισθηματικά.

-Αμφισβητίες ή αντίπαλοι της σύγχρονης καλπάζουσας εκκοσμίκευσης (η οποία ενίοτε φθάνει σε παραλογισμούς) ‘πνίγονται’ αναζητώντας ένα στέρεο έδαφος. Η μεταμοντέρνα κινούμενη άμμος τούς προκαλεί ναυτία και υπαρξιακή αγωνία. Η κοινωνία έχει πάψει να είναι γι’ αυτούς οικεία, η χώρα τους και ο κόσμος αλλάζουν δραματικά. Ταυτόχρονα, ορισμένες φιλελεύθερες Προτεσταντικές κοινότητες μπαίνουν στην ίδια λογική και ευτελίζουν το Χριστιανικό μήνυμα. Έτσι οι εν λόγω μεταστρεφόμενοι ψάχνουν για κάτι το ασάλευτο, το μη μεταβαλλόμενο.

-Άνθρωποι με δύσκαμπτες προσωπικότητες και κοσμόφοβες τάσεις αναζητούν κάτι το ‘παραδοσιακό’ και ‘εγγυημένο’ για να πιστέψουν. Η λέξη ‘Ορθοδοξία’ από μόνη της υπόσχεται γνησιότητα και σταθερότητα. Δεν επιζητούν κατά βάσιν αλήθεια, αλλά ηρεμία. Δεν ανοίγονται αλλά ζητούν προστασία της ψυχικής ταυτότητας. Ας θυμηθούμε και τους ‘ορθόδοξους’ Εβραίους!

Όλοι αυτοί οι διαφορετικοί υποπληθυσμοί συγκλίνουν στο να λάβουν το Βάπτισμα ή το Χρίσμα, αναλόγως με την περίπτωση. Είναι αυτό αρκετό για να εξαλείψει κατόπιν τις μεταξύ τους διαφορές; Αποτελεί η είσοδός τους στο Σώμα του Χριστού επαρκή προϋπόθεση για να βλέπουμε τη μεταστροφή τους ως αποκλειστικά γεγονός Χάριτος ή ως ελπίδα;

Φυσικά και όχι. Το έχουμε ζήσει και στις ιερατικές και μοναχικές κλίσεις, όπως και στους γάμους. Τα μυστήρια της Ιερωσύνης και του Γάμου, καθώς και η μοναχική κουρά, δεν εξαλείφουν τα ελαττώματα των ανθρώπων, ούτε τούς παρέχουν προστασία από το να γίνουν χειρότεροι. Εν ολίγοις, η ανθρώπινη ελευθερία είναι διαρκώς ενεργή, μάλιστα δε μερικές φορές με τέτοιο πανούργο τρόπο ώστε ο άνθρωπος να νομίζει ότι δρα ελεύθερα, ενώ στην πραγματικότητα άγεται και φέρεται από κρυφές δυνάμεις του ψυχισμού του.

Πώς μεταφράζεται αυτό στο ζήτημα των μεταστροφών; Ως υπενθύμιση ότι όλα είναι θεϊκά και ανθρώπινα ταυτόχρονα. Ότι με μια θαυμαστή αλλαγή δεν αποκλείει να συνυπάρχουν αδέξιες συμπεριφορές και νοσηρά κίνητρα. Ότι μια σημαντική επίγνωση, που τούς φέρνει σε προνομιακή θέση απέναντί μας, ενδέχεται να συνοδεύεται και από κάποιο τυφλό σημείο. Ότι ενίοτε το όνειρο ενδέχεται να εξελιχθή σε εφιάλτη.

 Βοηθούσης και της ονομασίας, αρκετοί ετερόδοξοι ή πρώην εκκοσμικευμένοι ακούν Ορθοδοξία και θεωρούν ότι σημαίνει το τέλος της ιστορίας: απραξία της διανοητικής εξερεύνησης, περιχαράκωση σε οιονεί σέκτα, τυφλοσούρτη ηθικής. Πρόκειται για όσους εξελίσσονται μετά την μεταστροφή τους σε σκληροπυρηνικούς ή και φονταμενταλιστές. Τα Ελληνικά μοναστήρια της Αμερικής συμβάλλουν σε αυτό το κλίμα (απαιτώντας, μεταξύ άλλων, από τις γυναίκες να καλύπτουν το κεφάλι όσο βρίσκονται εκεί – ακόμη και μικρά κοριτσάκια!). Αλλά και χωρίς αυτά, στις ΗΠΑ έχουν ήδη διαμορφωθή δίκτυα και ‘αρχηγοί’ μεταστραφέντες, που αγωνίζονται ενάντια στον διαχριστιανικό διάλογο, βλέπουν εχθρικά την θεολογική ανανέωση, και πασχίζουν για αποκατάσταση της θέσης των ανδρών στην κοινωνία σε έναν κόσμο που κατ’ αυτούς γρήγορα θηλυκοποιείται. Το εξωφρενικό: ορισμένοι φθάνουν να συντάσσονται με τη Ρωσία, ως την μόνη χώρα που υποστηρίζει τις χριστιανικές αξίες! (Βλ. εδώ το άρθρο μου https://www.polymerwsvolos.org/2022/10/13/otan_o-ploigos_ine-xalasmenos ).

Επαναλαμβάνω ότι δεν είναι όλοι έτσι. Υπάρχει ευρύ φάσμα νοοτροπιών και συμπεριφορών, όπως άλλωστε φανερώνει και η ποικιλία κινήτρων και υπο-ομάδων την οποία ανέφερα. Στην πλειονότητά τους, όμως, οι μεταστραφέντες αποτελούν έναν πληθυσμό τον οποίο, εμείς οι γηγενείς Ορθόδοξοι-από-κούνια, είναι δύσκολο να καταλάβουμε, αλλά και να μάς καταλάβουν.

Και τούτο συμβαίνει διότι εκείνοι δεν χαρακτηρίζονται από ‘πολιτισμική Ορθοδοξία’. Δεν κοινωνούν ‘για το καλό’ αλλά σχεδόν κάθε Κυριακή, δεν κάνουν την αρτοκλασία τους στις γιορτές τους, δεν κάνουν τα ευχέλαια ‘για ευλογία’ χωρίς λόγο υγείας, δεν ζητούν να τούς διαβάσει ο ιερέας ευχές για τη βασκανία, συμμετέχουν ενεργά στη Λατρεία με συναπαγγελία του ‘Πιστεύω’ και του ‘Πάτερ ημών’, απαντούν όλοι μαζί το ‘Αμήν’ του καθαγιασμού, πίνουν όλοι μαζί καφέ ή έχουν γεύμα μετά τη Λειτουργία, διαβάζουν με ασύλληπτη θέληση και επιμονή (το ‘Περί Ενανθρωπήσεως’ του Μ. Αθανασίου αποτελεί από τα πλέον δημοφιλή αναγνώσματα των μεταστραφέντων, ενώ εδώ οι πιστοί αγνοούν καν την ύπαρξή του).

Δεν μπορούμε να επικοινωνήσουμε οι δύο κόσμοι διότι εκείνοι, επηρεασμένοι από την Αμερικανική-Προτεσταντική κουλτούρα, μένουν άναυδοι από τις τεράστιες ενορίες μας – «πώς διατηρείτε αίσθημα κοινότητας;» μέ ρώτησε μια κυρία μαθαίνοντας για το Ελληνικό πλαίσιο. 

Αλλά και αντίστροφα: είμαστε ασύμβατοι οι δύο κόσμοι διότι εκείνοι είναι ανυποψίαστοι από τις θεολογικές ζυμώσεις που γίνονται στην Ελλάδα και οι οποίες επιδιώκουν ανανέωση της θεολογικής σκέψης και της εκκλησιαστικής ζωής. Αν τίς μάθαιναν η αντίδρασή τους θα ήταν κάτι σαν «μα, τι άλλο ψάχνετε; βρήκατε αυτό που θέλατε, είστε τυχεροί που εξ αρχής ζούσατε μέσα σε ό,τι εμείς τώρα ανακαλύψαμε». Δεν γνωρίζουν τίποτε για την ‘Βαβυλώνια αιχμαλωσία’ της Εκκλησίας μας στον Δυτικό σχολαστικισμό και στην Οθωμανική δουλεία. Όπως εμείς είμαστε άγευστοι του μόχθου τον οποίο κατέβαλαν για να μετακινηθούν προς τα εδώ, έτσι και εκείνοι αγνοούν τον ιδρώτα που χύθηκε για την θεολογική αναγέννηση ώστε να επιτελέσει η Εκκλησία την προφητική της αποστολή στους καιρούς μας. Για εκείνους οι ‘καιροί’ μας απαιτούν μόνο κλείσιμο και φυγή…

Βλέπετε, οι μεταστροφές στην Ορθοδοξία κατά το παρελθόν ήταν αλλιώς. Διότι ήταν αποκλειστικά Ευρωπαϊκές, δηλαδή πιο ‘ψαγμένες’ και με κοινές ιστορικές εμπειρίες στο απώτερο παρελθόν. Και μάς έδωσαν έναν π. Κάλλιστο Γουέαρ, έναν π. Αντώνιο Μπλούμ, έναν π. Λέβ Ζιλέ, έναν π. Πλακίδα Ντεζέιγ, οι οποίοι ένοιωθαν ότι με την μεταστροφή τους αρχίζει και ένα διανοητικό ταξίδι, εκτός από το πνευματικό. Και παρήγαγαν αντίστοιχους καρπούς.

Οι τωρινές μεταστροφές είναι Αμερικανικές, όμως, σε μεγάλο ποσοστό μάλιστα από πρώην συντηρητικούς Προτεστάντες. Και αυτοί αρχίζουν μεν το πνευματικό και υπαρξιακό τους ταξίδι, αλλά αισθάνονται ότι το διανοητικό τερμάτισε. Βρήκαν το ‘άπαξ’ παραδοθέν και δεν μένει τίποτε άλλο. Κουράστηκαν από τα ταξίδια.

Άρα εμείς, οι Ορθόδοξοι-από-κούνια, χρειαζόμαστε εγρήγορση. Από τη μια, για να προσλάβουμε τον ζήλο τους και να καταστήσουμε την πίστη επιλογή μας, όπως αυτοί. Από την άλλη, για να προφυλάξουμε την Ορθοδοξία από τη στατικότητα και τον νεοσυντηρητισμό. Ποιος είπε ότι το να είσαι αληθινός Χριστιανός είναι εύκολο;