Ο «Εγκλεισμός» ως ακραία μορφή άσκησης (Θεοφάνης ο «Έγκλειστος» - Οσ. Νεόφυτος ο Κύπριος) - Παναγιώτης Μαρτίνης

Ο «Εγκλεισμός» ως ακραία μορφή άσκησης 

(Θεοφάνης ο «Έγκλειστος» - Οσ. Νεόφυτος ο Κύπριος)

Παναγιώτης Σπ. Μαρτίνης

Δρ. Θεολογίας

Μετά το «στυλιτισμό», που γι΄ αυτόν αναφερθήκαμε σε προηγούμενο άρθρο μας, ένα δεύτερο φαινόμενο ακραίας μοναχικής άσκησης, με κοιτίδα του τη Συρία, είναι και «εγκλεισμός».

Προτού αναφερθούμε στη βιοτή και την άσκηση των οσίων Θεοφάνη και Νεοφύτου των εγκλείστων, εισαγωγικά θα γράψουμε και σε ό,τι αφορά και σ΄ αυτό το ασκητικό είδος, που ακολούθησαν πολλοί μοναχοί.

Οι έγκλειστοι (reclusi) ασκητές, όπως τους αποκαλεί η Ασκητική Γραμματεία, κλείνονταν σ΄ ένα κελλί, σε σπηλιά ή και σε τάφο ακόμη, για να μείνουν εκεί ένα μικρό ή και μεγαλύτερο διάστημα, πολλές φορές και το υπόλοιπο της ζωής τους.

Σφράγιζαν την είσοδο της εγκλείστρας τους, όπως αποκαλούσαν το χώρο της διαμονής τους, αφήνοντας ανοιχτό ένα μικρό παράθυρο ή και μια τρύπα για να παίρνουν τη λιγοστή τροφή τους, συνήθως λίγο ψωμί και νερό, ακόμη και να συνομιλούν  και να διδάσκουν αυτούς που έρχονταν να τους επισκεφτούν.

Και ο ιδιότυπος αυτός τρόπος άσκησης ξεκίνησε τον 4^ο αιώνα από τη Συρία, που υπήρξε, πράγματι, η κοιτίδα όλων αυτών των ακραίων φαινομένων, τόσο του λεγόμενου «ανοικτού μέσου» (στυλίτες, δενδρίτες, βοσκοί), όπως και «κλειστού μέσου» (έγκλειστοι).

Και αυτός ο τρόπος άσκησης (εγκλεισμός), όπως και οι λοιποί, θεωρήθηκε ως συνέχεια του μαρτυρίου αίματος των πρώτων μαρτύρων της Εκκλησίας. Από πολλούς άλλωστε αναχωρητές ένας αυστηρός αγώνας άσκησης, μια αυτοεγκατάλειψη και μια πλήρης εξουθένωση θεωρήθηκε  ισότιμη με το μαρτύριο του αίματος.

Με βάση αυτή την αντίληψη ίσως μπορούν να ερμηνευτούν και άλλα φαινόμενα μιας αυστηρής άσκησης, όπως «ορθοστασία, φορτία με αλυσίδες και σιδερένια δεσμά, άρνηση κάθ είδους εκπολιτισμένης ζωής, μέσα σε μια στέρηση στην απόλυτη μορφή της» σημειώνει σύγχρονος σχολιαστής. Ανάμεσα σ΄ αυτά τα φαινόμενα, τα όντως «μαρτυρικά», θα μπορούσαμε να εντάξουμε και τον εγκλεισμό, ως μια ακραία μορφή πνευματικού αγώνα.

Πληροφορίες για τους έγκλειστους ασκητές μας δίνουν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, Παλλάδιος, Επίσκοπος Ελενοπόλεως, (4^ος αι.), Ιωάννης Μόσχος ή Ευκρατάς (6^ος αι.), ο Θεοδώρητος, Επίσκοπος Κύρου (5^ος αι.), καθώς και οι συναξαριστές, αφού πολλοί έγκλειστοι περιέχονται στο «Αγιολόγιον» της Εκκλησίας.

Από το μεγάλο αριθμό των έγκλειστων ασκητών ενδεικτικά αναφέρουμε: Αγ. Ιωάννης Λυκοπολίτης (+6 Φεβρ.), όσιος Δαβίδ της Θεσ/νίκης, αββάς Αδολάς, όσιος Μαρκιανός, Σαλαμάνης ο Ησυχαστής (+23 Ιαν.), όσιος Μάρης (+25 Ιαν.) όσιος Ακεψιμάς (+20 Ιαν.), ο άγιος Θαλέλαιος (+27 Φεβρ.).

Οι έγκλειστοι ασκητές υπήρξαν χαρισματικοί. Πολλοί απ΄ αυτούς δέχτηκαν και το μυστήριο της ιερωσύνης μέσα στην εγκλείστρα τους. Σύμφωνα με τον Θεοδώρητο, ο όσιος Σαλαμάνης ο Ησυχαστής. Χειροτονήθηκε ως εξής: Ο Επίσκοπος της περιοχής που ασκήτευε  ο Σαλαμάνης, αφού έσκαψε και άνοιξε μια τρύπα στο κελλί, μπήκε σ΄ αυτό και τέλεσε το μυστήριο, θέτοντας το χέρι του στο κεφάλι του οσίου. (P.G. 82,1428-29).

Επίσης, πρέπει να σχολιαστεί ότι η συμμετοχή όλων σχεδόν των ακραίων ασκητών στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας ήταν περιορισμένη. Πίστευαν ότι η αδειάληπτη προσευχή, η νηστεία και ο σκληρός πνευματικός τους αγώνας την αντικαθιστούσαν! Και πάλι ο βιογράφος του οσίου Μάρη διηγείται: «Επειδή ο όσιος πόθησε, ύστερα από χρόνια, να παρακολουθήσει την τέλεση της θείας Λειτουργίας, παρακάλεσε να γίνει το μυστήριο στο κελλί του. Εγώ, γράφει ο Θεοδώρητος, ευχαρίστως υπάκουσα και, αφού παράγγειλα να φέρουν τα ιερά σκεύη, τέλεσα τη θεία και σωτήρια θυσία, χρησιμοποιώντας αντί για θυσιαστήριο τα χέρια των διακόνων. Ο δε όσιος αισθάνθηκε τόση μεγάλη χαρά, ώστε νόμιζε ότι βλέπει τον ουρανό» (P.G. 82,14-29-32).

Πολλοί ασκητές, μεταξύ των πολλών χαρισμάτων, τους είχε δοθεί και το προορατικό και διορατικό χάρισμα. Μ΄ αυτά τα χαρίσματα προέβλεψαν ακόμη και το χρόνο της κοίμησής του.

Ο όσιος Ακεψιμάς προαισθάνθηκε το τέλος του και προανήγγειλε ότι αυτό θα συμβεί μετά από 50 ημέρες. Ο όσιος στην πρόταση του Επισκόπου για να του χορηγήσει την ιερωσύνη απάντησε: «Θα δεχτώ, αφού σε λίγες ημέρες θα πεθάνω». Έτσι, αφού έζησε λίγες ακόμη ημέρες με τη χάρη της ιερωσύνης, μετάλλαξε την παρούσα ζωή με την ένδοξη άλλη ζωής.

Αναφέρεται και η περίπτωση του οσίου Θαλέλαιου, που μέσα από την εγκλείστρα του επιτελούσε και ιεραποστολικό έργο. Όπως διηγούνται οι περίοικοι, σημειώνει ο βιογράφος του, και θαύματα πολλά έκανε και πολλούς ειδωλολάτρες παρακίνησε να εγκαταλείψουν την πατρική τους ασέβεια και να δεχτούν το φως της αληθινής πίστης. Και μ΄ αυτούς συνεργάτες κατόρθωσε να γκρεμίσει το ναό των ειδώλων και στη θέση του έκτισε ναό αφιερωμένο στους μάρτυρες.

Πολλοί έγκλειστοι και μέσα στην εγκλείστρα τους μελετούν, συγγράφουν και χρησιμοποιούν το εργόχειρό τους. Όταν ρωτήθηκε  η έγκλειστη μέσα σ΄ ένα τάφο, Αλεξάνδρα «πώς υπομένει τόση πλήξη κια μοναξιά», απάντησε: «Από πρωί μέχρι εννάτης ώρας εύχομαι καθ΄ ώραν, νήθουσα το λίνον, τας δε υπολοίπους ώρας περιέρχομαι τω νω τους αγίους πατριάρχας και προφήτας και αποστόλους και μάρτυρας, και φαγούσα μου τον ψωμόν τας άλλας ώρα περιμένω το τέλος εκδεχομένη μετ΄ ελπίδος χρηστής» (Παλλαδίου, Λαυσαϊκή Ιστορία, Μέρος Α΄, κεφ. 5, 6.54). Χαρακτηριστική είναι και η αποκάλυψη του πρεσβυτέρου Φιλόρωμου, όπως μας τη διασώζει ο Παλλάδιος στη Λανσαϊκή του Ιστορία. Ο έγκλειστος Φιλόρωμος «Ούτος έφησεν ότι: Αφ΄ου εμυσταγωγήθην και ανεγεννήθην μέχρι της σήμερον ημέρας, άρτον αλλότριον δωρεάν ου βέβρωκα, αλλ΄ εκ των ιδίων πόνων» (Μέρος 2^ο, κεφ. 45,6.10-12).

Και θα ολοκληρώσω αυτή την ενότητα πρώτα με την περίπτωση του Ρώσου έγκλειστου, Επισκόπου Θεοφάνη. Είναι, πράγματι, ενδιαφέρουσα!

Είναι ο τελευταίος επίσημα αναφερόμενος έγκλειστος, που έζησε τον περασμένο αιώνα και αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μορφές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ανακηρύχθηκε άγιος από την τοπική Ι. Σύνοδο της ρωσικής Εκκλησίας μόλις τον Ιούλιο του 1988.

Γεννήθηκε το 1815 στο χωριό Τσερνάφοκα της επαρχίας Ορλώφ. Γιος ιερέα «από μικρός δέχτηκε την ευεργετική επίδραση που εξασκεί στην ψυχή το εκκλησιαστικό περιβάλλον...» σημειώνει ο ίδιος σε μια επιστολή του. Έλαβε μεγάλη θεολογική μόρφωση, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Εκκλησιαστική Ακαδημία του Κιέβου (1837-41). Το 1841 χειροτονείται διάκονος και στη συνέχεια ιερέας. Το 1857 διορίστηκε πρύτανης της Θεολογικής Ακαδημίας στην Πετρούπολη.

Το 1859 χειροτονείται επίσκοπος Ζαμπώμ και λίγο αργότερα μετατίθεται στην έδρα του Βλαδιμίρ. Τέλος, το 1866, ύστερα από 25 χρόνια πλούσιας εκκλησιαστικής διακονίας, αποσύρεται στην έρημο Βισένσκ για να περάσει εκεί την υπόλοιπη ζωή του,  συνολικά 28 χρόνια, ως έγκλειστος μοναχός.

Στην εγκλείστρα του καθημερινά τελούσε τη θεία Λειτουργία. Ιδιαίτερα ασχολήθηκε με την συγγραφή και τις μεταφράσεις, κυρίως όμως με την «Ταχυδρομική Ποιμαντική», αφού καθημερινά απαντούσε σε πλήθος επιστολών. Επειδή ήδη από το έτος 1847 επισκέφθηκε την Ελλάδα και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα έμεινε στο Άγιο Όρος, γνώστης και της Ελληνικής γλώσσας, μετέφρασε στα ρωσικά τη «Φιλοκαλία», και με βάση τους μοναχικούς κανόνεςτων αγίων Παχωμίου, Μ. Βασιλείου, Βενεδίκτου και Κασσιανού συνέγραψε αξίολογο έργο. Τα ασκητικο-πνευματικά του έργα εκδόθηκαν σε 10 περίπου τόμους. Η αδελφή του Λέοντα Τολστόι  έλεγε: «Δύο σύγχρονοί μας έγραψαν πολλά. Ο αδελφός μου Λέων και ο Επίσκοπος Θεοφάνης».

Ο μεταφραστής του έργου του στα Ελληνικά π. Τιμόθεος, ηγούμενος της Ι.Μ. Παρακλήτου, σημειώνει: «Ο όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος αποτελεί μια σημαντική μορφή της ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ιδιαίτερα γνωστής για την πλούσια συγγραφική προσφορά και τον ηρωισμός της...».

Ο όσιος Θεοφάνης στην έρημο Βισένσκ άφησε την τελευταία του πνοή το έτος 1894.

Ο όσιος Νεόφυτος ο έγκλειστος,ο Κύπριος (+28 Σεπτεμβρίου)

Ο όσιος Νεόφυτος ο έγκλειστος συγκαταλέγεται  στον ευρύ κύκλο – κατάλογο των εγκλείστων ασκητών. Σύμφωνα με το «Αγιολόγιον»3 αγνοείται τούτου η μνήμη υπό των συναξαριστών. Τιμάται, όμως, υπό της Εκκλησίας δυο φορές το χρόνο, στις 12 Απριλίου και στις 28 Σεπτεμβρίου.

Ο όσιος Νεόφυτος γεννήθηκε στο χωριό Λεύκαρα της Λάρνακας στα μέσα του 1134 από ευσεβείς γονείς. Τα οικονομικά όμως της οικογένειας δεν του επέτρεψαν τη μόρφωσή του, γι΄ αυτό ασχολήθηκε με τη γεωργία. Σ ηλικία 18 ετών, αφού αρνήθηκε τον έγγαμο βίο, κατέφυγε στη μονή  του αγ. Ιω. του Χρυσοστόμου, που βρίσκεται στο όρος Πενταδάκτυλο, κι εκεί εκάρη μοναχός. Εδώ θα διδαχθεί και τα πρώτα γράμματα. Στη μονή έμεινε επτά χρόνια. Ως κοινοβιάτης μοναχός θα ασκηθεί στην υπακοή και στην ταπείνωση. Αργότερα, με την ευλογία του ηγουμένου, έρχεται στους αγ. Τόπους, όχι μόνο για να προσκυνήσει τα μέρη που «πάτησε» ο Σωτήρας μας, αλλά και για να βρει «γέροντα» και να παραμείνει κοντά του. Επειδή αυτό δεν το κατόρθωσε, ξαναγύρισε στην Κύπρο και στο μοναστήρι της μετανοίας του, με σκοπό να βρει τόπο έρημο για να μονάσει. Ο ίδιος αναφέρει: «Επεί ο τα πάντα προβλέπων Κύριος ουκ ευδόκει προς τούτο, ουδέ, οι παράγοντες της μονής συνευδόκουν, απήρα εκείθεν και προς το φρούριον αφικνούμαι της Πάφου, προς το Λάτρου όρος, βουλόμενος υποπλεύσαι»4. Εμπόδια που ο ίδιος αποδίδει στον Κύριο, τον πείθουν ότι πρέπει να μείνει στην πατρίδα του κι έτσι «βορειότερα του λιμένος Πάφου... πίσω από την τοποθεσίαν Μελισσόβουνο, περί τα 15 χιλιόμετρα, όπου είναι και σήμερα η αγία του Μονή, συνήντησε σε κατάφυτον και ησυχαστικήν κοιλάδα τον κρημνόν με το μικρό σπήλαιον, που θα αποτελούσε την μόνιμόν του κατοικίαν, την πραγματική παλαίστρα των μεγάλων αγώνων5. Με προσωπική του κοπιαστική εργασία, συνεχώς προσευχόμενος, κατόρθωσε να δημιουργήσει στη μικρή του σπηλιά ένα μικρό εκκλησάκι, που το αφιέρωσε στον Τίμιο Σταυρό, ένα κελλί, ακόμη και τον τάφο του. Το σπήλαιο το ονόμασε «Εγκλείστρα» και τον εαυτόν του «Έγκλειστο Τιμιοσταυρίτη», αφού εκεί θα περάσει τα υπόλοιπα 60 χρόνια της ζωής του. «Ζωσμένος κατάσαρκα με βαρειές αλυσίδες έβαλε όρο στον εαυτόν του να μη γευθή καθόλου οιοδήποτε πράγμα που ψήνεται στη φωτιά, κι έτσι 30 ολόκληρα χρόνια  δεν έφαγε τίποτε άλλο, ούτε ψωμί, παρά μόνο βρεγμένα όσπρια...»6. Σε ηλικία 36 ετών και ύστερα από πιέσεις, χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον επίσκοπο Πάφου Βασίλειο. Τότε ξεκινάει δύο σημαντικά έργα: Ιδρύει την «Εγκλείστρα» Μονή του και αρχίζει να γράφει τα πρώτα του έργα. Κατασκευάζει κελλιά για τους αδελφούς μοναχούς, θεμελιώνει ναό προς τιμή της Αγ. Τριάδος και γράφει το «Τυπικό» της Μονής του 7.

Όμως, όλα αυτά , καθώς και το πλήθος που συρρέει, ταράζουν την αγία ησυχία του. Γι΄ αυτό έσκαψε το νέο ασκητήριό του 2,5 μέτρα ψηλότερα από την οροφή της Εγκλείστρας του, και το ονόμασε Νέα Σιων. Ο όσιος Νεόφυτος, τέλος, αν και αυτοδίδακτος, αναδείχτηκε και συγγραφέας πολλών και βαθιά πνευματικών έργων8.

Και θα ήθελα να κλείσω το άρθρο με τα λόγια του αγ. Νικοδήμου του Αγιορείτου προς τους δύο έγκελιστους ασκητές, τους οσίους Βαρσανούφριο και Ιωάννη (6^ος αιώνας), που ασχολήθηκαν με την «Επιστολογραφία». Τους γράφει: «Σεις είσθε οι κανόνες της ασκήσεως, της ησυχίας οι επιστήμονες, των αρετών τα ταμεία, του αγίου Πνεύματος τα δοχεία... οι θεοφόροι και χριστοφόροι και πνευματοφόροι Συγγραφείς και Αρχιτέκτονες....».

Θετικές, επίσης, θέσεις και για τον τρόπο αυτό άσκησης βρίσκουμε σε Λόγο (32^ος) του αγ. Μαξίμου του Ομολογητή (7^ος αι.), καθώς και στον 11^ο Λόγο του οσίου Θεοδώρου του Στουδίτη (9^ος). Μόνο ο όσιος Νείλος (5^ος αι.) στην 96^η Επιστολή του, διατυπώνει σοβαρές επιφυλάξεις για τους ακραίους τρόπους άσκησης, όπως «στυλιτισμό», «εγκλεισμό», «βοσκών», «δια Χριστόν» σαλών.

1. Οσίου Θεοφάνους, Απάνθισμα Επιστολών, εκδ. 8^η, σελ. 14. Εκδ. Ι.Μ. Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 1994.

2. Θρησκευτική, Ηθική Εγκυκλοπ., τομ. 6^ος σελ. 390-91 Αθήναι.

3. Σωφρ. Ευστρατιάδου, Αγιολόγιον της Ορθ. Εκκλ. Σελ.. 347.

4 Ιωσήφ Μοναχού, Αγ. Νεόφυτος ο Έγκλειστος, Β΄ έκδ. σελ. 19, Αγ. Όρος 1986.

5. Βλ. προηγ. Σελ. 28

6. Βλ. προηγ. Σελ. 35

7. Για περισσότερες πληροφορίες προσφέρεται το βιβλίο του Ιω. Τσικνόπουλου «Η  Εγκλείστρα και ο άγ. Νεόφυτος», Λευκωσία 1965.

8. Ιω. Τσικνόπουλος, «Το συγγραφικόν έργο του Αγίου Νεοφύτου» Λευκωσία 1958.

Πηγή: Εφημερίδα "ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΟΣ"