ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟΝ - π. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλου

 

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟΝ

 Τοῦ ἀρχιμ. (†) π. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλου *

 Στά κατ’ ἔτος ἀφιερώματα καί ἄρθρα γιά τούς τρεῖς Ἱεράρχες ὡς προστατῶν τῆς Παιδείας, κυρίαρχο εἶναι τό θέμα τῆς παιδαγωγικῆς τους συνεισφορᾶς. Θεωρήσαμε σκόπιμο τή χρονιά αὐτή, ἐκτός τῶν ἄρθρων μέ τήν μνημονευθεῖσα θεματική, μέ τήν ἀφορμή πολλῶν γεγονότων πού προβληματίζουν, ὅπως πανδημία, κινήματα (λ.χ. #metoo), εἰδεχθῆ καί πρωτοφανῆ ὡς πρός τήν ἔκταση ἐγκλήματα, νά διερωτηθοῦμε μήπως τό αἴτιο εἶναι ὅτι πάσχει ἡ κατανόηση τοῦ τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Τήν ἀπάντηση αὐτή δέν φαίνεται νά μπορεῖ νά τήν καλύψει πλήρως ἡ τρέχουσα ἐπιστημολογία. Γιά τό λόγο αὐτό, ἀπό τό μνημειῶδες ἔργο τοῦ μακαριστοῦ π. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλου, μέ τίτλο «Οἱ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καί ὁ ἄνθρωπος» δημοσιεύουμε τήν ἑνότητα μέ τίτλο «Οἱ τρεῖς Ἱεράρχες γιά τόν ἄνθρωπο» μέ ἐλάχιστες περικοπές πού δέν ἀλλοιώνουν τό νόημα τοῦ κειμένου, γιατί ἡ θέση μας εἶναι πώς μόνο ἡ βιβλική καί ἡ ἑρμηνευτική πατερική παράδοση, μποροῦν νά ὁρίσουν καί νά ἀπαντήσουν τό τεθέν ἐρώτημα περί τοῦ ἀνθρώπου. Ὅσο περί ἄλλα τυρβάζουμε, ὡς κοινωνία θά ἔχουμε τά ἴδια ἀποτελέσματα. Ἄς ἀφεθοῦμε λοιπόν στή διδασκαλία τῶν πατέρων μας.

Τοῦ ἀρχιμ. (†) π. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλου

Πολλά ἔχουν νά εἴπουν οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι εἰς τόν σύγχρονον ἄνθρωπον. Τοσούτῳ µᾶλλον καθ’ ὅσον αἱ νεώτεραι ἐπιστῆµαι καί συγκεκριµένως ἡ Ἀνθρωπολογία, ἡ Βιολογία, ἡ Ψυχολογία καί ἡ Κοινωνιολογία, αἱ ὁποῖαι ἀπεπειράθησαν νά µελετήσουν καί ἑρµηνεύσουν τόν ἄνθρωπον, δέν κατώρθωσαν νά συλλάβουν τήν οὐσίαν του. Ἔµειναν ἁπλῶς εἰς τήν περιφέρειαν, ἐξήτασαν ἐπί µέρους πλευράς καί ἐτόνισαν µᾶλλον τήν ζωϊκήν του προέλευσιν καί ποιότητα, παρεγνώρισαν δέ τήν ἠθικήν του δύναµιν, τήν τάσιν πρός τό ὑπερβατικόν καί τό αἰώνιον¹.

Ἐµπρός εἰς τό τεράστιον αὐτό κενόν φαίνεται ἡ οὐσιαστική συµβολή τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν. Ἀναχωροῦν ἀπό ἕναν βαθύν θαυµασµόν καί ἀπό µίαν ἀπέραντον ἀγάπην πρός τόν ἄνθρωπον. Κάθε σχετική λέξις των εἶναι γεµάτη νόηµα καί οὐσίαν. Ἄς ἀκούσωµεν τόν Χρυσόστοµον: «Ἄνθρωπός ἐστι, τό περισπούδαστον τοῦ Θεοῦ ζῶον. κἄν δοῦλος ᾖ, οὐκ ἔστι µοι εὐκαταφρόνητος... κἄν εἷς ᾖ, ἄνθρωπός ἐστι, δι’ ὅν οὐρανός ἐτανύσθη, καί ἥλιος φαίνει, καί σελήνη τρέχει, καί ἀήρ ἐξεχέθη καί πηγαί βρύουσι, καί θάλαττα ἡπλώθη, καί προφῆται ἐπέµφθησαν, καί νόµος ἐδόθη. καί τί δεῖ πάντα λέγειν; δι’ ὅν ὁ µονογενής Υἱός τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος ἐγένετο. Ὁ Δεσπότης μου ἐσφάγη, καί τό αἷµα αὐτοῦ ἐξέχεεν ὑπέρ ἀνθρώπου»².

Ἡ ἰδία ἀγάπη πρός τόν ἄνθρωπον, γεµάτη φῶς καί χάριν, ξεχειλίζει καί ἀπό τό στόµα τοῦ Μ. Βασιλείου. Δι’ ἡµᾶς, ἀναφωνεῖ ὁ ἐµπνευσµένος ἐπίσκοπος τῆς Καισαρείας, δι’ ἡµᾶς ἡ κτίσις, αἱ τέχναι, τά ἀγαθά τῆς δηµιουργίας. «Δι’ ἡµᾶς ὄµβροι. δι’ ἡµᾶς ἥλιος... δι’ ἡµᾶς ποταµοί ρέουσι. δι’ ἡµᾶς βρύουσιν αἱ πηγαί. ἡ θάλασσα ἡµῖν ἀνεῖται πρός ἐµπορίαν. οἱ ἐκ µετάλλων πλοῦτοι, αἱ πανταχόθεν ἀπολαύσεις, πάσης τῆς κτίσεως δωροφορούσης ἡµῖν, διά τήν πλουσίαν καί ἄφθονον εἰς ἡµᾶς χάριν τοῦ εὐεργέτου»³.

Δέν εἶναι ψυχροί ὁρισµοί αὐτοί, εἶναι φιλοσοφία, πού γίνεται ποίησις. Ἀλλά καί δέν εἶναι λόγια τῆς στιγµῆς. Εἶναι πεποίθησις, ἡ ὁποία βασίζεται εἰς τήν ἀνυπολόγιστον ἀξίαν τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία στηρίζεται εἰς τήν βαθυστόχαστον φράσιν τῆς Γενέσεως ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁµοίωσιν Θεοῦ. Σύµφωνα µέ αὐτήν οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι πιστεύουν ἀκραδάντως ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖ οὐσιωδῶς ὄν πνευµατικόν, ἡ δέ ἀληθής φύσις του ἠµπορεῖ νά κατανοηθῇ µόνον θεολογικῶς⁴.

Ὁ ἔσω ἄνθρωπος, τονίζουν κατ’ ἐπανάληψιν, εἶναι ὁ «κυριώτερος καί ἀληθέστερος». «Ἐγώ γάρ κατά τόν ἔσω ἄνθρωπον. τά ἔξω οὐκ ἐγώ, ἀλλά ἐμά. ἐγώ δέ τό λογικόν τῆς ψυχῆς... Τό οὖν σῶμα, ἐμά. τό οὖν σῶμα, ὄργανον τοῦ ἀνθρώπου, ψυχῆς ὄργανον. ἄνθρωπος δέ κυρίως, τό κατ’ αὐτήν τήν ψυχήν»⁵.

Ἐάν διά τοῦ «κατ’ εἰκόνα» ἔχει ἐνσφραγισθῆ µέσα µας τό «θεοειδές», τό «καθ’ ὁµοίωσιν» φανερώνει τό δυναµικόν τῆς ψυχῆς, τήν δυνατότητα πρός τελείωσιν. «Τό µέν γάρ, κατ’ εἰκόνα, φύσει δέδοται ἡµῖν –συνεχίζει ὁ οὐρανοφάντωρ–. τό δέ, καθ’ ὁµοίωσιν, ἐκ προαιρέσεως, καί οἴκοθεν κατορθοῦµεν ὕστερον... διά τῆς ἄριστης πολιτείας... καί τῶν περί τά καλά πόνων»⁶.

Ἐξαιρετικά σπουδαῖα εἶναι καί τά ὅσα λέγουν οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι περί τῆς νοητικῆς καί λογικῆς δυνάµεως τοῦ ἀνθρώπου, χάρις εἰς τήν ὁποίαν οὗτος ὑπερέχει τῶν ἄλλων δηµιουργηµάτων, γίνεται δηµιουργός πολιτισµοῦ, γνωρίζει τάς ἠθικάς ἀξίας, συλλαµβάνει τάς ἰδέας τῆς ἀληθείας, τῆς ὡραιότητος καί τῆς δικαιοσύνης.

Οὐσιῶδες ἐπίσης χαρακτηριστικόν τῆς θείας εἰκόνος τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τό αὐτεξούσιον. Τοῦτο στηρίζεται ἐπί τοῦ λογικοῦ, καί δέν ἐδόθη ὡλοκληρωµένον, ἀλλά δυνάµενον ν’ ἀναπτυχθῇ δι’ ἀσκήσεως. Καί εἰς τό σηµεῖον αὐτό διαλάµπει ἡ βαθεῖα ψυχολογική σοφία τῶν µεγάλων πατέρων. Εἶναι ζήτηµα ἐάν ὑπῆρξαν ἄλλοι τόσον διαπρύσιοι κήρυκες τῆς λογικῆς καί τῆς ἐλευθερίας. Οἱ θιασῶται τοῦ ὀρθολογισµοῦ καί τοῦ φιλελευθερισµοῦ εἶναι σκιαί ἐµπρός εἰς τόν ρωµαλέον στοχασµόν των.

Ἐπίσης πολύ ὡραῖα τονίζουν καί τήν τάσιν πρός πνευµατικήν ἀνάπτυξιν καί ἠθικόν ἐξαγνισµόν. «Τῶν τε γάρ καλῶν ἐσµεν ἐπιθυµητικοί φυσικῶς, εἰ καί ὅτι µάλιστα ἄλλῳ ἄλλο φαίνεται καλόν. καί στοργήν πρός τό οἰκεῖον καί συγγενές ἔχοµεν ἀδιδάκτως, καί τοῖς εὐεργέταις ἑκουσίως πᾶσαν ἔννοιαν ἐκπληροῦµεν»⁷. Καί αὐτή ἡ κλίσις πρός τό ἀγαθόν εἶναι ἕνα ἐπί πλέον διακριτικόν ἀπό τά ζῶα, τό ὁποῖον ἀναβιβάζει τόν ἄνθρωπον πρός τό θεῖον. Εἶναι κάτι πού δέν ἠµπορεῖ νά τό ἑρµηνεύσῃ ἡ ἐπιστήµη µέ τά φυσικά της µέσα.

 Ἕνα ἄλλο χαρακτηριστικόν τοῦ ἀνθρώπου, τό ὁποῖον τόν καθιστᾷ ὅμοιον προς τόν Θεόν, κατά τόν Μ. Βασίλειον, εἶναι «τό ἥμερον καί κοινωνικόν». «Οὐδέν γάρ οὕτως ἴδιον τῆς φύσεως ἡμῶν, ὡς τό κοινωνεῖν ἀλλήλοις καί χρήζειν ἀλλήλων καί ἀγαπᾶν τό ὁμόφυλον»⁸. Ἔτσι εἶδε τόν ἄνθρωπον ὁ οὐρανοφάντωρ πολλούς αἰῶνας πρίν ἱδρυθεῖ ἡ ἐπιστήμη τῆς κοινωνιολογίας.

Ἄλλα σπουδαῖα γνωρίσματα τοῦ ἀνθρώπου κατά τούς Τρεῖς Πατέρας εἶναι τό ὅτι ἔχει τήν ἱκανότητα νά γνωρίζῃ τόν Δημιουργόν του καί νά ἐπικοινωνῇ μετ’ αὐτοῦ. «Μοῖράν τινα τῆς ἰδίας χάριτος ἐναπέθετο τῷ ἀνθρώπῳ, ἵνα τῷ ὁμοίῳ ἐπιγιγνώσκῃ τό ὅμοιον»⁹. Ἐπίσης τό ὅτι ὑψώνεται ὑπεράνω τῶν ἐνστίκτων του καί γίνεται «ἄρχων παθῶν»· τό ὅτι ὑψώνεται εἰς τήν σφαῖραν τοῦ ὑπερφυσικοῦ διά τῆς διανοίας καί τῆς ἠθικῆς του βουλήσεως. Ὅπως εἶπεν ὁ ποιητής καί θεολόγος Γρηγόριος, «ψυχή δ’ ἔστιν ἄημα (=πνοή) Θεοῦ καί κρείσσονα μοίρην αἰέν ἄγαν ποθέει τῶν ὑπερουρανίων»¹⁰. Ἐπίσης τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ εὑρίσκουν οἱ Πατέρες καί εἰς τήν ἔννοιαν τῆς ἀγάπης, τήν ὁποίαν θεωροῦν ἔμφυτον: «Ἐντολήν τοίνυν λαβόντες ἀγαπᾶν τόν Θεόν, τήν ἀγαπητικήν δύναμιν εὐθύς τῇ πρώτῃ κατασκευῇ συγκαταβληθεῖσαν κεκτήμεθα· καί ἡ ἀπόδειξις οὐκ ἔξωθεν, ἀλλ’ αὐτός ἄν τις παρ’ ἑαυτοῦ καί ἐν ἑαυτῷ καταμάθοι»¹¹.

Ὡς βαθεῖς µελετηταί οἱ Πατέρες δέν καταλήγουν εἰς εὔκολα ἤ τυποποιηµένα συµπεράσµατα. Ὁµολογοῦν ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι κατά βάθος «ἀκατάληπτος». Καταλήγουν δηλαδή ἐκεῖ ὅπου κατέληξε καί ἡ νεωτέρα ἐπιστήµη, ἡ ὁποία διά τοῦ Alexis Carrel ἐχαρακτήρισε τόν ἄνθρωπον ὡς «ὄν ἄγνωστον»¹². Τό σπουδαῖον καί βασικόν, ἐπί τοῦ ὁποίου ἐπέστησαν κατά τρόπον µοναδικόν τήν προσοχήν µας, εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος ὡς εἰκών Θεοῦ δέν εἶναι δυνατόν νά κατανοηθῇ ἐπ’ οὐδενί λόγῳ  ἀνεξαρτήτως τοῦ Θεοῦ, τοῦ Δηµιουργοῦ του. Τοιουτοτρόπως ἐθεµελίωσαν καί κατοχύρωσαν τήν πνευµατικήν φύσιν τοῦ ἀνθρώπου, χάρις εἰς τήν ὁποίαν ἠµπορεῖ οὗτος νά ὑπερπηδᾷ τά αἰσθητά, νά ὑπερνικᾷ τούς νόµους τῆς ὕλης καί νά ἐπικοινωνῇ µέ τό θεῖον. Ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι ἁπλῶς λογικός, ἀλλά καί ἠθικός, εἶναι µία αὐτοσυνείδητος καί αὐτοκυβέρνητος ἠθική προσωπικότης, κεκτηµένη θεῖα δῶρα καί τείνουσα πρός τά ἄνω. Ὅπως διεκήρυξεν ὁ µεγαλοφωνότατος κήρυξ τῆς Ὀρθοδοξίας, ὁ Χρυσόστοµος, «ἄνθρωπος γάρ ἐστιν, οὐχ ὅστις ἁπλῶς χεῖρας καί πόδας ἔχει ἀνθρώπου, οὐδ’ ὅστις ἐστί λογικός µόνον, ἀλλ’ ὅστις εὐσέβειαν καί ἀρετήν µετά παρρησίας ἀσκεῖ»¹³. Μέ τόν τρόπον αὐτόν ὁ ἄνθρωπος τείνει πρός τόν µεγαλειώδη προορισµόν του, τήν θέωσιν, τήν ὁµοίωσιν Θεοῦ, διά τῆς ἐν Χριστῷ λυτρώσεως καί τοῦ ἠθικοῦ του ἀγῶνος.

* * *

Ἡ ἀνθρωπολογία τῶν Πατέρων παρουσιάζει ἐναργῶς καί τό µεγαλεῖον καί τήν ἀθλιότητα τοῦ ἀνθρώπου. Δέν ὑπερτονίζει «τήν δόξαν καί τήν τιµήν του», ἀλλά κατανοεῖ καί τήν σκοτεινήν πλευράν του. Δέν µυωπάζει ἐµπρός εἰς τήν τραγικήν πραγµατικότητα τῆς ἁµαρτίας, οὔτε παραβλέπει ὅτι ἐξ αἰτίας αὐτῆς ἔχει ἀρρωστήσει ἡ ἀνθρωπίνη φύσις. Ἡ περί ἀνθρωπίνης καταστάσεως διάγνωσίς των εἶναι σοβαρά καί ἀνησυχητική, κατά τόν Φλωρόφσκη¹⁴.

Ἀλλά δέν σταµατοῦν ἕως ἐδῶ. Φρονοῦν ὅτι δέν ἀρκεῖ ἡ ἀνατοµία τῆς ψυχῆς. Πιστεύουν ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι δυνατόν νά κατανοηθῇ ἀσχέτως πρός τήν θείαν προέλευσίν του καί πρός τόν ὑπερφυσικόν σκοπόν, τόν ὁποῖον ἔχει κληθῆ νά πραγµατοποιήσῃ. Ἡ σχέσις αὐτή Θεοῦ καί ἀνθρώπου, δέν εἶναι δι’ αὐτούς κάτι τό ἀόριστον καί νεφελῶδες. Εἶναι τό περισσότερον συγκεκριµένον συµπέρασµα, τό ἐπιτακτικώτερον αἴτηµα. Μόνον ἐν τῷ Θεῷ εὑρίσκεται τό νόηµα, ἀλλά καί ἡ λύτρωσις τοῦ ἀνθρώπου. Μόνον ὅταν γίνωµεν θεοί, θά γίνωµεν ἀληθινοί ἄνθρωποι. Ἡ πλήρης ἀνάπτυξις τῆς προσωπικότητος εὑρίσκεται µόνον εἰς τήν θέωσιν, εἰς τήν παράδοξον αὐτήν «κρᾶσιν» τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεόν¹⁵.

...

Κατόπιν αὐτῶν ποῖος θ’ ἀρνηθῇ ὅτι οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι ἠμποροῦν νά σταθοῦν ὡς ὁδηγοί τοῦ σηµερινοῦ ἀνθρώπου; Αὐτοί περισσότερον παντός ἄλλου ἀντιµετώπισαν τόν ἄνθρωπον κατά ἕναν τρόπον ἀκριβῆ καί ὑπεύθυνον, τόν εἶδαν ὡς ἕνα ὄν ἀπεριορίστου ἀξίας, πλασµένον ἀπό τόν Θεόν, διά νά γίvῃ Θεός. Δέν τόν ἐµελέτησαν µόνον µέ τήν θεωρίαν, τόν ἐβοηθήσαν καί µέ τήν πρᾶξιν. Ἡ ζωντανή καί ὡλοκληρωµένη καί ἀναγεγεννηµένη προσωπικότης των περιέλαβε τόν ἄνθρωπον ὡς σύνολον. Τόν ἄνθρωπον µέ ὅλας τάς ἀξίας του: παιδείαν, τέχνην, ἐργασίαν, κοινωνικότητα, οἰκογένειαν, πατρίδα.

Ἠγάπησαν ὅ,τι ὡραῖον καί ἀληθές ὑπάρχει εἰς τόν ἄνθρωπον. Διά τοῦτο καί ἡ διδασκαλία των εἶναι κατ’ ἐξοχήν ἀνθρωπίνη, µέ τήν ἔννοιαν ὅτι κατανοεῖ καί συµπαθεῖ τόν ἄνθρωπον, ἀλλά καί ἀνθρωπιστική καί φιλάνθρωπος.

Καί δι’ αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγον ἡ ἀνθρωπολογία των καί ὁ ἀνθρωπισµός των µᾶς εἶναι ἰδιαιτέρως πολύτιµα. Μόνον µία τοιαύτη ἀνθρωπολογία µέ στερεάν µεταφυσικήν θεµελίωσιν εἶναι δυνατόν νά µᾶς προφυλάξῃ ἀπό τάς συγκεκαλυµµένας ἤ καί τάς ὠµάς ἐκτροπάς τῆς ὑλιστικῆς ἀνθρωπολογίας (τῆς µηχανοκρατικῆς, Νιτσεϊκῆς, Μαρξιστικῆς, ἀθέου ὑπαρξιστικῆς κ.λπ.).

Ἀλλ’ ἐπί πλέον µία τοιαύτη ὀρθόδοξος ἀνθρωπολογία πιστεύομεν ὅτι ἀποτελεῖ πολύτιμον ὑλικόν πρός καθοδήγησιν τοῦ συγχρόνου ἀνθρώπου, ἀπαραίτητον δέ φῶς καί ὁδηγόν καί διά τάς λοιπάς ἀνθρωπολογικάς ἐπιστήµας καί δή τήν κοινωνιολογίαν, τήν παιδαγωγικήν, τήν πρακτικήν θεολογίαν, καθώς καί διά τήν ἰατρικήν, ἡ ὁποία ὁλονέν προσανατολίζεται πρός πνευµατικωτέρους ὁρίζοντας. Ἀλλά καί µία σύγχρονος µελέτη τῶν προβληµάτων τῆς οἰκογενείας, τῆς γυναικός, τοῦ ἐργάτου, τῆς νεότητος κ.λπ. δέν νοµίζοµεν ὅτι εἶναι δυνατόν νά εὐδοκιµήσῃ χωρίς νά λάβῃ ὑπ’ ὄψιν τά πορίσµατα τῆς ὀρθοδόξου ἀνθρωπολογίας των Τριῶν Ἱεραρχῶν.

Ἐάν, τέλος, θέλωµεν νά ὁµιλῶµεν δι’ ἕνα βαθύτερον καί ὀρθότερον προσανατολισµόν τῆς πολιτικῆς ζωῆς, τῆς κοινωνικῆς προνοίας, ἀκόµη τῆς ψυχαγωγίας, τοῦ ἀθλητισµοῦ καί ἄλλων ζωτικῶν τοµέων τοῦ συγχρόνου κοινωνικοῦ ὀργανισµοῦ, δέν θά πρέπει νά µένωµεν µακράν ἀπό τάς σηµειωθείσας βασικάς ἀνθρωπολογικάς ἀρχάς.

 

1. Ζ. Xintaras, Man, the image of God according to the Greek Fathers, Boston 1954.
2. Εἰς τόν Λάζαρον, VIβ, P.G. 48,1029.
3. Εἰς τήν µάρτυρα Ἰουλίτταν, 6, P.G. 31,253.
4. Π. Μπρατσιώτου, Γενέσεως Α΄ 26 ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Θεολογία. Ὀρθοδοξία, τεῦχος Δ΄, 1953.
5. Μ. Βασ. Περί τῆς τοῦ ἀνθρώπου κατασκευῆς, Λόγος Α΄, P.G. 30, 17.
6. P.G. 30,29 καί 32.
7. Μ. Βασίλειος, Ὅροι κατά πλάτος, P.G. 31,909Β.
8. Ὅροι κατά πλάτος, P.G. 31,917A.
9. Ὁμιλία εἰς τήν ΜΗ΄ ψαλ., P.G. 29,449.
10. P.G. 37,777A.
11. Μ. Βασίλειος, Ὅροι κατά πλάτος, P.G. 31,909.
12. «L’homme, cet inconnu».
13. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Κατήχησις Β΄, P.G. 49, 232.
14. Γ. Φλωρόφσκη, Ἅγιος 'Ἰωάννης ὁ Χρυσόστοµος. «Ἀκτῖνες» 1955, σελ. 5.
15. Γρηγόριος Θεολόγος, βλ. Θεοδώρου Ἀνδρ., Ἡ περί θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων, Ἀθῆναι 1956.

Πηγή: ΑΓΩΓΗ αρ. 642