Ο λόγος - Κώστας Χατζηαντωνίου

Χθες, την ώρα που τα τηλεοπτικά δίκτυα συντονίζονταν για να παρακολουθήσουν τη συνάντηση των ηγετών των δύο αυτοκρατοριών (του Κακού και του Χυδαίου), με τους παρ' ημίν αναλυτές, δημοσιογράφους και απόστρατους να λαμβάνουν θέσεις μάχης, ερμηνείας ή και... υποστήριξης (αμάχητο τεκμήριο ηθικής κατάπτωσης), το κανάλι της Βουλής μετέδιδε το αριστούργημα του Καρλ Ντράγιερ, την κινηματογραφική ταινία "Λόγος" ("Ordet"). 

Κι ευθύς όλα καθάρισαν σε ένα κόσμο που οι άνθρωποι "αναζητούν σταφύλια σε αγκαθωτούς θάμνους και προσπερνούν τα αμπέλια", όπως λέει κάποια στιγμή χαρακτηριστικά ο πρωταγωνιστής του έργου Γιοχάνες. Απέναντι στην εκκοσμικευμένη Δύση αλλά και σε μια εκκλησία που έχει εγκλωβιστεί στη θλιβερή και ανούσια διαμάχη προοδευτικής και συντηρητικής θεολογίας, ο Δανός Γιοχάνες Μπόργκεν, σπάει κάθε σύνδεσμο με τη λογική για να λάμψει ο Λόγος. Η Πίστη. Αυτό είναι το μυστικό που οδηγεί στη νίκη επί του θανάτου, ενώπιον του οποίου ακόμη και οι καλύτεροι άνθρωποι σηκώνουν τα χέρια. Εκκινώντας από τη φιλοσοφία του Κίρκεγκωρ και τη ρήξη με τον κόσμο της τυπικής Ισχύος, βήμα βήμα αποκαλύπτεται τόσο στους άλλους χαρακτήρες όσο και σε εμάς, στο κοινό της ταινίας, η πιθανότητα μιας ανανεωμένης και αναστημένης ζωής μέσω της χάρης και του λόγου του Θεού.

Στα χέρια ενός κατώτερου σκηνοθέτη, η ιδέα του Λόγου θα είχε συντριβεί κάτω από το βάρος της θεολογικής ρητορικής. Ωστόσο, με τον Dreyer να εμποτίζει την αφήγηση με το μοναδικό του ύφος -ή μάλλον με την ίδια του την ψυχή- φωτίζεται ο τρόπος που ο Θεός ενσαρκώνεται στην καθημερινή, συνηθισμένη ύπαρξη: πώς η αγάπη και η σοφία θριαμβεύουν επί της διάνοιας και της λογικής, πώς ο πόνος μπορεί να μεταμορφωθεί σε ομορφιά και πώς υπάρχει τελικά ένα ήσυχο και σιωπηλό μέρος όπου οι λέξεις δεν χρειάζονται πλέον και ο θάνατος μπορεί αίφνης να μεταμορφωθεί σε ζωή.

Η τελευταία σκηνή που απεικονίζει την αναστημένη Ίνγκερ μέσα στο γεωμετρικό παιχνίδισμα του φωτός, δεν εδραιώνει μόνο την αξεπέραστη υπερφυσική ποιότητα της ταινίας αλλά καθιστά (μέσα από τα προφητικά λόγια του Γιοχάνες Μπόργκεν, το γύρισμα του ρολογιού και το ερωτικότερο φιλί του κόσμου), τη συγκλονιστική λύση τόσο θαυματουργή όσο και αξιόπιστη. 

Αβίαστα προβάλλει, όμως, το ερώτημα: πόσο μιλά ο Ντράγιερ σε μιαν εποχή που το κοινό δεν λαχταρά πια την αλήθεια και ο δημόσιος χώρος είναι μια σκηνή θεάματος,  όπου όσοι θέλουν να ακουστούν δεν ζητούν να πείσουν, αλλά να πνίξουν τις άλλες φωνές, όπου εν τέλει ανταμείβεται με προσοχή μόνο ό,τι λειτουργεί κι όχι ό,τι είναι αληθινό;

Αλίμονο. Η άνοδος των πιο θορυβωδών (το βλέπουμε πώς επικρατούν σε όλες τις παρατάξεις οι χειρότεροι, οι χυδαιότεροι), είναι μια έκφραση συλλογικής πολιτισμικής εξάντλησης. Η Ευρώπη που ήταν χθες στο μενού των δύο αυτοκρατοριών δεν θα αντέξει για πολύ ακόμη χωρίς τον Λόγο. Δεν θα αντέξει γιατί δεν ξέρει πως η απάντηση στην Βία της Οικονομίας και των Όπλων δεν είναι η γραφειοκρατία και ο δικαιωματισμός, αλλά ούτε η λατρεία της Ισχύος. Είναι ο Κίρκεγκωρ και ο Ντοστογιέφσκι. Ο Ντράγιερ και ο Ταρκόφσκι.

"Πρέπει να σαπίσεις γιατί οι καιροί μας είναι σάπιοι", λέει σε ένα άλλο σημείο ο Γιοχάνες και θαρρείς πως μιλάει στους τελευταίους Ευρωπαίους. Όμως η Πίστη δεν έχει πει τον τελευταίο της Λόγο. Η υπόσχεση (που μας υπενθυμίζει) ήταν σαφής: "Μικρὸν καὶ οὐ θεωρεῖτε με, καὶ πάλιν μικρὸν καὶ ὄψεσθέ με". 

Κώστας Χατζηαντωνίου