Η ύπουλη δύναμη της τοξικής πίστης – Ποιμαντική πορεία από τη θρησκευτική πλάνη στη θεραπευτική χάρη - π. Χριστοφόρου Χρόνη

Η ύπουλη δύναμη της τοξικής πίστης – 

Ποιμαντική πορεία από τη θρησκευτική πλάνη στη θεραπευτική χάρη

 

Πρωτοπρεσβυτέρου Χριστοφόρου Χρόνη

Κληρικού Ι. Μ. Αιτωλίας κ΄ Ακαρνανίας 

(Εφημερίου Ι. Ν. Αγίου Χριστοφόρου Αγρινίου)

Επίκουρου Καθηγητή στο ΕΚΠΑ/

Θεολογική Σχολή-Τμήμα Θεολογίας

        Η πίστη στον Θεό είναι πηγή ζωής, ελευθερίας και αγάπης. Βέβαια, μόνη η δογματική και ορθολογική πίστη στην ύπαρξη του Θεού, δεν είναι αρκετή για τη σωτηρία μας. Τέτοια πίστη έχει ο διάβολος και τα πονηρά πνεύματα.^[1] Είναι απαραίτητο από το αρχικό στάδιο της πίστης να ανέβουμε στο επόμενο, στο στάδιο της εμπιστοσύνης. Αυτή είναι η μοναδική και αληθινή οδός του χριστιανού.^[2] Όμως, υπάρχει και μια παρερμηνευμένη μορφή πίστης που δεν οδηγεί στη σωτηρία, αλλά στη σύγχυση, τον φόβο και την ψυχική εξάντληση. Πρόκειται για την τοξική πίστη. Η τοξική πίστη είναι εκφυλισμένη πίστη, είναι μία παραμορφωμένη σχέση με τον Θεό, όπου η αγάπη μετατρέπεται σε ενοχή, η ελευθερία σε καταναγκασμό και η ελπίδα σε έλεγχο.

        Η τοξική πίστη είναι μια καταστροφική και επικίνδυνη εμπλοκή σε μία δυσλειτουργική σχέση, όπου η θρησκεία και όχι ο Θεός, ελέγχει τη ζωή ενός πιστού. Άνθρωποι που έχουν πληγεί από διάφορες περιστάσεις, άνθρωποι από δυσλειτουργικές οικογένειες, άνθρωποι με μη ρεαλιστικές προσδοκίες και άνθρωποι που επιδιώκουν το δικό τους κέρδος ή την άνεσή τους, φαίνονται ιδιαίτερα επιρρεπείς σε αυτήν.^[3] Είναι μια ελαττωματική πίστη που οδηγεί σε μία ατελή ή διαστρεβλωμένη άποψη για τον Θεό. Είναι καταχρηστική και χειριστική και μπορεί να γίνει εθιστική. Όσοι έχουν τοξική πίστη τη χρησιμοποιούν για να αποφύγουν την πραγματικότητα και την ευθύνη. Συχνά οδηγεί σε τελειομανία. Οι άνθρωποι ωθούνται να εκτελούν και να εργάζονται, σε μια προσπάθεια να κερδίσουν τον δρόμο τους προς τον παράδεισο ή τουλάχιστον να κερδίσουν την εύνοια του Θεού. Όπως και άλλοι εθισμοί, προκαλεί μεγάλη ζημιά, αλλά οι εθισμένοι συνεχίζουν να την επιδιώκουν.

        Η τοξική πίστη δεν είναι αληθινή σχέση με τον Θεό, αλλά εμμονή σε κανόνες, τύπους και εξωτερική θρησκευτικότητα, που συχνά γίνεται μέσο αυτοδικαίωσης, ελέγχου των άλλων ή αποφυγής της προσωπικής ευθύνης. Μια τέτοια πίστη δεν θεραπεύει την ψυχή, αλλά βαθαίνει τις πληγές της. Παρακάτω καταγράφονται δεκαεννέα πεποιθήσεις της τοξικής πίστης που παρατηρούνται συχνά στην ποιμαντική διακονία. Ασφαλώς ο κατάλογος είναι ατελής, αλλά ενδεικτικός. Καθεμιά πεποίθηση αποτελεί πλάνη, που παραμορφώνει την εικόνα του Θεού και παραλύει την πνευματική ζωή. Θύματα της τοξικής πίστης είναι λαϊκά και κληρικά (ναι, και κληρικά) μέλη της Εκκλησίας.

          1. Πεποιθήσεις της τοξικής πίστης

 1. Η αγάπη και η εύνοια του Θεού εξαρτώνται από τη συμπεριφορά μου (εμπροϋπόθετη αγάπη).  Το κεντρικό νόημα της Αγίας Γραφής είναι ότι ο Θεός είναι αγάπη. Δυστυχώς πολλοί βλέπουν τον Θεό σαν ένα αυστηρό γονέα που ποτέ δεν ευχαριστείται με τις προσπάθειες των παιδιών του. Υπάρχουν γονείς που διδάσκουν τα παιδιά τους ότι αν έχουν καλή συμπεριφορά, ο Θεός θα είναι καλός μαζί τους. Και το αντίστροφο. Όμως η αγάπη του Θεού είναι δωρεά και όχι ανταμοιβή. Δεν εξαρτάται από την αξιότητά μας, αλλά από τη φιλανθρωπία Του.^[4]

2. Όταν συμβαίνει μια τραγωδία, οι αληθινοί πιστοί πρέπει να έχουν απόλυτη γαλήνη (άμεση ηρεμία). Ο Χριστός δάκρυσε στον τάφο του Λαζάρου.^[5] Η λύπη και η ταραχή δεν είναι ένδειξη έλλειψης πίστης, αλλά ανθρώπινη ανταπόκριση στον πόνο. Οι άνθρωποι που πονούν απλά χρειάζονται αγάπη και φροντίδα. Η πίστη στον Θεό θα δημιουργήσει γαλήνη, ίσως όχι άμεσα, αλλά θα δημιουργήσει και θα είναι πραγματική.

3. Αν έχω πραγματική πίστη, ο Θεός θα θεραπεύσει εμένα ή αυτόν για τον οποίο προσεύχομαι (εγγυημένη θεραπεία). Η πίστη δεν είναι εργαλείο ελέγχου του Θεού, αλλά εμπιστοσύνη στο θέλημά Του – ακόμη και αν δεν κατανοούμε την έκβασή Του. Ο απόστολος Παύλος δεν θεραπεύθηκε από την ασθένειά του, παρά την τριπλή προσευχή του.^[6]

4. Όλοι οι κληρικοί και μοναχοί είναι άνθρωποι του Θεού και πρέπει να τους εμπιστευόμαστε τυφλά (άμεμπτος κλήρος). Ο σεβασμός προς τον κλήρο δεν καταργεί τη διάκριση. Κανένας κληρικός και κανένας άγιος δεν είναι αλάθητος και η υπακοή σ’ αυτούς γίνεται με διάκριση και όχι τυφλά. Όσο κι αν προοδεύουν πνευματικά, δεν μπορούν και δεν πρέπει, να αναλαμβάνουν ρόλο απόλυτης εξουσίας στη ζωή των πιστών, σφετεριζόμενοι με οποιονδήποτε τρόπο την εξουσία του Θεού. Ο ρόλος τους είναι να καθοδηγούν, να διακονούν, να συνοδοιπορούν, και όχι να εξουσιάζουν συνειδήσεις. Σε διαφορετική περίπτωση μπορεί να οδηγηθούμε σε νοσηρές καταστάσεις-προσωπολατρεία, γεροντισμό, πνευματική κακοποίηση.^[7]

 5. Οι υλικές απολαβές είναι σημάδι πνευματικής δύναμης και θεϊκής ευλογίας  (χρηματική ανταμοιβή). Η σταυρική ζωή των αγίων μαρτυρεί το αντίθετο. Η παρουσία του πλούτου δεν ταυτίζεται υποχρεωτικά με τη χάρη του Θεού.^[8] Το «Ευαγγέλιο της ευημερίας», το οποίο άνθισε σε αμερικανικούς προτεσταντικούς κύκλους, παρουσιάζει μια καρικατούρα της χριστιανικής πίστης, σύμφωνα με την οποία η πίστη ανταμείβεται με πλούτο και ευημερία. Μια τέτοια θεώρηση αλλοιώνει το ήθος του Ευαγγελίου και αγνοεί τη σταυρική φύση της χριστιανικής ζωής.

 6. Όσο περισσότερα χρήματα δίνω στον Θεό, τόσο περισσότερα θα μου επιστρέψει (εγγυημένη επένδυση). Η προσφορά είναι πράξη αγάπης και ευγνωμοσύνης, όχι επένδυση ή «θεία ανταπόδοση».^[9] Το να δίνουμε χρήματα για να πάρουμε περισσότερα χρήματα, το μόνο σίγουρο είναι ότι θα καταλήξουμε με «λιγότερο Θεό». Το κίνητρο των τοξικών πιστών είναι το χρήμα. Κανένας δεν μπορεί να υπηρετεί ταυτόχρονα δύο αφεντικά.^[10]

7. Μπορώ να κερδίσω τον παράδεισο μόνο με τα καλά μου έργα (σωτηρία μόνο από τα έργα). Τα έργα είναι καρπός πίστης, αλλά η σωτηρία είναι χάρισμα Θεού.^[11] Η πίστη χωρίς έργα μένει νεκρή. Σωζόμαστε μόνο με την πίστη, αλλά η πίστη δεν είναι μόνη της. Οδηγεί σε έργα πίστης (προσευχή, μυστηριακή ζωή, άσκηση αρετών).

8. Τα προβλήματα της ζωής μου προέρχονται πάντα από κάποια συγκεκριμένη αμαρτία (μοχθηρός Θεός). Ο πόνος μπορεί να είναι αποτέλεσμα της πτώσης, όχι τιμωρία για προσωπική αμαρτία. Η ερώτηση των μαθητών για τον εκ γενετής τυφλό και η απάντηση του Χριστού, εξαφανίζουν το πρόβλημα: «Ραββί, τίς ἥμαρτεν, οὗτος ἢ οἱ γονεῖς αὐτοῦ, ἵνα τυφλὸς γεννηθῇ; ἀπεκρίθη Ἰησοῦς· Οὔτε οὗτος ἥμαρτεν οὔτε οἱ γονεῖς αὐτοῦ, ἀλλ' ἵνα φανερωθῇ τὰ ἔργα τοῦ Θεοῦ ἐν αὐτῷ».^[12]

9. Δεν πρέπει ποτέ να σταματώ να ικανοποιώ τις ανάγκες των άλλων (σκλάβοι του πλησίον). Η προσφορά στους άλλους είναι ιερή, αλλά χρειάζεται διάκριση. Η ψυχική και σωματική εξάντληση δεν είναι αρετή. Εάν κάποιος είναι εξαντλημένος, πώς θα μπορέσει να διακονήσει τον πλησίον του; Και ο Χριστός ήρθε να διακονήσει, αλλά έβρισκε χρόνο να φάει, να ξεκουραστεί και να προσευχηθεί μόνος του.^[13]

10. Πρέπει πάντα να υποτάσσομαι στην πνευματική εξουσία (παράλογη υποταγή).
Η υπακοή στην Εκκλησία δεν είναι υπακοή χωρίς λογική συνείδηση, αλλά ελεύθερη εμπιστοσύνη στην αλήθεια του Χριστού. Όταν η αλήθεια του Χριστού υπονομεύεται ή καταργείται τότε η υποταγή πρέπει να δώσει τη θέση της στην υπεύθυνη αντιπαράθεση.

11. Ο Θεός χρησιμοποιεί μόνο «μεγάλους αγίους», όχι απλούς ανθρώπους (εκκλησιαστική ανισότητα). Ο Θεός εργάζεται μέσα από ταπεινούς και απλούς. Ο Θεός, είναι Θεός εκπλήξεων. Επιλέγει τα μωρά και τα αδύνατα του κόσμου, για να φανεί, μέσω αυτών, η δύναμή Του και να προφυλάξει τον άνθρωπο από την υπερηφάνεια.^[14] Η δύναμη του Θεού τελειοποιείται από την αδυναμία των αδυνάτων.^[15]

12. Αληθινή πίστη σημαίνει να περιμένω τον Θεό να ενεργήσει χωρίς να κάνω τίποτα (παθητικότητα). Η πίστη συνεργάζεται με την ανθρώπινη ελευθερία. Ο Θεός ευλογεί τη συνεργασία, όχι την παθητικότητα.^[16] Υπάρχει συνέργεια Θεού και ανθρώπου. Ο Θεός μας προίκισε με πολλά χαρίσματα και περιμένει να τα αξιοποιήσουμε. Ο Θεός δεν θα πράξει ποτέ αυτό που μπορούμε εμείς να πράξουμε.

13. Μια ισχυρή πίστη θα με προστατεύει από προβλήματα και πόνο (αλεξίσφαιρη πίστη).
Ο ίδιος ο Χριστός υπέφερε σταυρικό θάνατο. Το ίδιο η Παναγία, οι Απόστολοι και αναρίθμητοι άγιοι και αγίες. Η πίστη δεν είναι ασφάλεια από τη δοκιμασία, αλλά παρουσία του Θεού την ώρα του πειρασμού και του μαρτυρίου.

14. Ο Θεός μισεί τους αμαρτωλούς και θέλει να τους τιμωρήσει (εκδικητικός Θεός).
Ο Θεός αγαπά τον αμαρτωλό, αλλά μισεί την αμαρτία. «Οὐ θέλει τὸν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ»,^[17] αλλά τη μετάνοιά του.

15. Ο Χριστός ήταν απλώς ένας μεγάλος δάσκαλος και όχι Θεός (θνητός Χριστός).
Αυτή η άποψη αρνείται τη θεότητα του Χριστού, την οποία ομολογούμε στο Σύμβολο της Πίστεως και αποτελεί θεμελιώδη δογματική διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης. Αν αρνούμαστε τη θεότητα του Χριστού, αρνούμαστε τον Ίδιο.

16. Ο Θεός είναι πολύ μεγάλος για να νοιάζεται για εμένα προσωπικά (απρόσωπος Θεός). Ο Θεός μας αγαπά προσωπικά, μας καλεί «κατ' ὄνομα» και γνωρίζει όλες τις λεπτομέρειες της ζωής μας.^[18] Δεν είναι ο απρόσωπος αριστοτελικός θεός, το «κινοῦν ἀκίνητον»,^[19] ο οποίος δημιούργησε τον κόσμο και αποσύρθηκε στο παρασκήνιο. Ο Θεός έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη ζωή του πιστού.

17. Περισσότερο από όλα, ο Θεός θέλει να είμαι ευτυχισμένος (επουράνιος διασκεδαστής). Ο Θεός θέλει να είμαστε άγιοι, όχι απλώς ευτυχισμένοι. Η αληθινή χαρά έρχεται από τη μετοχή στο θέλημά Του, όχι από την πρόσκαιρη ευημερία. Η αναζήτηση της ευτυχίας έχει καταστρέψει τη χαρά και αφήνει ένα αίσθημα κενότητας στον άνθρωπο, ο οποίος αναζητά μια άλλη λύση. Αλλά όταν σταματήσει η αναζήτηση της ευτυχίας και αρχίσει η αναζήτηση του Θεού, τότε η θεϊκή χαρά  παρηγορεί και χαροποιεί.

18. Μπορώ να γίνω Θεός μόνος μου (περιττός Θεός). Η ιδέα ότι μπορούμε να γίνουμε θεοί είναι ίσως η πιο καταστροφική από όλες τις τοξικές πεποιθήσεις. Πολλοί ασεβείς πιστεύουν ότι μπορούν να γίνουν θεοί μόνο με τις δυνάμεις τους. Θέλουν να γίνουν θεοί χωρίς Θεό.^[20] Αλλά μια τέτοια ιδέα οδηγεί αναπόφευκτα στο χαμό. Πρόκειται για επανάληψη της αμαρτίας των προπατόρων μας, Αδάμ και Εύας. Ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στην κατά χάριν θέωση, όχι στην κατά φύσιν, μόνο με τη χάρη και τη συνδρομή του Θεού.

19. Αν έχω πίστη, δεν θα αποκτήσω ποτέ ψυχολογικά προβλήματα (υπεράνθρωπος). Η κατάθλιψη και άλλες ψυχικές ασθένειες, δεν αποτελούν ένδειξη αδυναμίας της πίστης, αλλά μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Η αληθινή πίστη δεν είναι άρνηση της πραγματικότητας, αλλά εμπιστοσύνη στον Χριστό ακόμη και μέσα στην ψυχική ασθένεια. Όπως δεν ντρεπόμαστε να πάρουμε φάρμακο για το σώμα, έτσι και η θεραπεία της ψυχής, με ψυχολογική ή ψυχιατρική υποστήριξη, δεν αντιβαίνει στην ορθόδοξη πίστη. Ο προφήτης Ηλίας βίωσε καταθλιπτικά συμπτώματα: ψυχική εξάντληση, απογοήτευση, απομόνωση.^[21] Το ίδιο και ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης. Έζησε δεκαπέντε χρόνια σε απόγνωση, νιώθοντας εγκατάλειψη από τον Θεό και έντονο εσωτερικό σκότος.^[22] Το ίδιο και πολλοί άλλοι άγιοι.

         2. Από την τοξική στην ώριμη πίστη: Μία οδός πνευματικής θεραπείας

        Η πίστη στον Θεό δεν είναι μια θρησκευτική συνήθεια ούτε ένα σύστημα υποχρεώσεων και κανόνων, αλλά μια ζωντανή σχέση με τον Τριαδικό Θεό. Είναι απαραίτητο μία τοξική πίστη να μετατραπεί σε ώριμη και υγιή. Η μετατροπή αυτή δεν γίνεται αυτόματα. Είναι μια πορεία σταδιακής πνευματικής μεταμόρφωσης, που ξεκινά με την αναγνώριση του προβλήματος και κορυφώνεται στη χαρμόσυνη εμπειρία του Θεού ως Πατέρα, Ιατρού και Φιλεύσπλαχνου Σωτήρα.

        Το πρώτο βήμα σε αυτή τη διαδρομή είναι η επίγνωση: η παραδοχή ότι ο τρόπος με τον οποίο σχετίζομαι με τον Θεό δεν είναι υγιής, ότι δεν Τον εμπιστεύομαι, αλλά Τον φοβάμαι, δεν Τον αγαπώ, αλλά προσπαθώ να κερδίσω την εύνοιά Του. Αυτή η επίγνωση δεν είναι καταδικαστική, αλλά ελπιδοφόρος, καθώς οδηγεί στην αποκατάσταση της σχέσης.

        Το δεύτερο βήμα είναι η θεραπεία. Πίσω από κάθε τοξική πίστη κρύβεται μια λανθασμένη θεολογία: ένας Θεός τιμωρός, απόμακρος, απρόσιτος. Ένας Θεός που με αγαπά μόνο όταν είμαι «καλό παιδί» και με εγκαταλείπει όταν αποτυγχάνω. Η Εκκλησία όμως μαρτυρεί έναν άλλο Θεό: τον Πατέρα του ασώτου, τον Εσταυρωμένο Λυτρωτή, τον Θεό της έσχατης και απροϋπόθετης αγάπης.  Όσο η καρδιά θεραπεύεται, τόσο και η εικόνα του Θεού αποκαθίσταται, και η σχέση μετατρέπει το φόβο σε εμπιστοσύνη.

        Τρίτο βήμα είναι η μετάβαση από την εξωτερική τήρηση τύπων και κανόνων, στην καρδιακή ζωή. Η ώριμη πίστη δεν εστιάζει στην τυπικότητα, αλλά στην αλήθεια της καρδιάς. Δεν στηρίζεται σε τύπους, αλλά σε κοινωνία προσώπων. Ο Χριστός δεν ζητά αλάνθαστους, αλλά αληθινούς πιστούς. Δεν ζητά τέλεια έργα, αλλά καρδιά συντετριμμένη και ταπεινωμένη.^[23]

        Βαθμιαία, ο άνθρωπος που θεραπεύεται από την τοξική πίστη περνά από την ενοχική υπακοή στην ελεύθερη συνεργασία με το θεϊκό θέλημα. Αντί να προσπαθεί να ελέγξει τον Θεό με πράξεις ή λόγια, αρχίζει να εμπιστεύεται το θέλημά Του, ακόμη και όταν αυτό παραμένει ακατανόητο ή απαιτητικό. Αντιλαμβάνεται ότι η σωτηρία δεν είναι ατομικό κατόρθωμα, αλλά σχέση που ενεργείται εντός της Εκκλησίας, με τα ιερά    μυστήρια, την κοινότητα και την ευχαριστιακή ζωή ως κέντρο.

        Καθώς προχωρά, αφήνει πίσω του τον φανατισμό και αγκαλιάζει την ταπείνωση. Στην ώριμη πίστη δεν υπάρχει ανάγκη να αποδείξω ότι έχω «δίκιο», αλλά επιθυμία να παραμείνω στην αγάπη του Χριστού. Ο λόγος γίνεται πιο ήσυχος, η καρδιά πιο ευρύχωρη, και η συνείδηση πιο φωτισμένη.

        Τέλος, η ώριμη πίστη μαθαίνει να ζει το μυστήριο. Δεν απαιτεί βεβαιότητες ούτε απαντήσεις για όλα, αλλά στηρίζεται στη μυστική γνώση ότι «τοῖς ἀγαπῶσι τὸν Θεόν πάντα συνεργεῖ εἰς ἀγαθὸν».^[24] Δεν εξαρτάται από την ευτυχία, αλλά από την ελπίδα, δεν επιδιώκει τον έλεγχο, αλλά την εμπιστοσύνη.

---

[1] Ιακ. 2,19 «σὺ πιστεύεις ὅτι ὁ Θεὸς εἷς ἐστι· καλῶς ποιεῖς· καὶ τὰ δαιμόνια πιστεύουσι καὶ φρίσσουσι».
[2] Σωφρονίου (Σαχάρωφ) Αρχιμανδρίτου, Το μυστήριο της χριστιανικής ζωής, εκδ. Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας, Έσσεξ 2010, σ. 119.
[3] Stephen Arterburn & Jack Felton, Toxic Faith-Experiancing healing from painful spiritual abuse, epub edition, Waterbrook Press, USA 2001, σ. 17.
[4] Ρωμ. 5,8 «συνίστησι δὲ τὴν ἑαυτοῦ ἀγάπην εἰς ἡμᾶς ὁ Θεὸς, ὅτι ἔτι ἁμαρτωλῶν ὄντων ἡμῶν Χριστὸς ὑπὲρ ἡμῶν ἀπέθανε».
[5] Ιωαν. 11,35
[6] Β΄ Κορ. 12, 7-8 «ἐδόθη μοι σκόλοψ τῇ σαρκί, ἄγγελος σατᾶν, ἵνα με κολαφίζῃ ἵνα μὴ ὑπεραίρωμαι. ὑπὲρ τούτου τρὶς τὸν Κύριον παρεκάλεσα, ἵνα ἀποστῇ ἀπ' ἐμοῦ».
[7] Με το όρο θρησκευτική ή πνευματική κακοποίηση νοείται η κακομεταχείριση ενός ατόμου από κάποιον που κατέχει θέση πνευματικής εξουσίας, με αποτέλεσμα τη μείωση της αίσθησης ευεξίας και ανάπτυξης αυτού του ατόμου - τόσο πνευματικά όσο και συναισθηματικά. Βλ. Jack Watts, Recovering from religious abuse-11 steps to spiritual freedom, Howard Books, New York 2011, σ. 2.
[8] Βλ. Λκ. 16, 19-31 (Παραβολή πλουσίου και Λαζάρου).
[9] Ματθ. 6,3 «σοῦ δὲ ποιοῦντος ἐλεημοσύνην μὴ γνώτω ἡ ἀριστερά σου τί ποιεῖ ἡ δεξιά σου».
[10] Λκ. 16,13 «Οὐδεὶς οἰκέτης δύναται δυσὶ κυρίοις δουλεύειν».
[11] Εφεσ. 2, 8-9 «τῇ γὰρ χάριτί ἐστε σεσῳσμένοι διὰ τῆς πίστεως· καὶ τοῦτο οὐκ ἐξ ὑμῶν, Θεοῦ τὸ δῶρον, οὐκ ἐξ ἔργων, ἵνα μή τις καυχήσηται».
[12] Ιωαν. 9, 2-3
[13] Μαρκ. 1,35 «Καὶ πρωῒ ἔννυχα λίαν ἀναστὰς ἐξῆλθε καὶ ἀπῆλθεν εἰς ἔρημον τόπον, κἀκεῖ προσηύχετο».
[14] Α΄Κορ. 1, 27-29 «τὰ μωρὰ τοῦ κόσμου ἐξελέξατο ὁ Θεὸς, ἵνα τοὺς σοφούς καταισχύνῃ, καὶ τὰ ἀσθενῆ τοῦ κόσμου ἐξελέξατο ὁ Θεὸς, ἵνα καταισχύνῃ τὰ ἰσχυρά, καὶ τὰ ἀγενῆ τοῦ κόσμου καὶ τὰ ἐξουθενημένα ἐξελέξατο ὁ Θεός, καὶ τὰ μὴ ὄντα, ἵνα τὰ ὄντα καταργήσῃ, ὅπως μὴ καυχήσηται πᾶσα σὰρξ ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ».
[15] Β΄Κορ. 12, 8-9 «…τρὶς τὸν Κύριον παρεκάλεσα, ἵνα ἀποστῇ ἀπ' ἐμοῦ· καὶ εἴρηκέ μοι· ἀρκεῖ σοι ἡ χάρις μου· ἡ γὰρ δύναμίς μου ἐν ἀσθενείᾳ τελειοῦται. ἥδιστα οὖν μᾶλλον καυχήσομαι ἐν ταῖς ἀσθενείαις μου, ἵνα ἐπισκηνώσῃ ἐπ' ἐμὲ ἡ δύναμις τοῦ Χριστοῦ».
[16] Φιλιπ. 2, 12-13 « Ὥστε, ἀγαπητοί μου, καθὼς πάντοτε ὑπηκούσατε, μὴ ὡς ἐν τῇ παρουσίᾳ μου μόνον, ἀλλὰ νῦν πολλῷ μᾶλλον ἐν τῇ ἀπουσίᾳ μου, μετὰ φόβου καὶ τρόμου τὴν ἑαυτῶν σωτηρίαν κατεργάζεσθε· ὁ Θεὸς γάρ ἐστιν ὁ ἐνεργῶν ἐν ὑμῖν καὶ τὸ θέλειν καὶ τὸ ἐνεργεῖν ὑπὲρ τῆς εὐδοκίας».
[17] Ιεζ. 18, 23 «μὴ θελήσει θελήσω τὸν θάνατον τοῦ ἀνόμου, λέγει Κύριος, ὡς τὸ ἀποστρέψαι αὐτὸν ἐκ τῆς ὁδοῦ τῆς πονηρᾶς καὶ ζῆν αὐτόν».
[18] Πρβλ. Λκ. 12,7 «καὶ αἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς ὑμῶν πᾶσαι ἠρίθμηνται».
[19] Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά Λ΄ 7, 1072a 24–30 «ἐπεὶ οὖν τόδε τὸ πρώτως κινοῦν οὐ κινεῖται, ἀνάγκη ἀεὶ εἶναι, καὶ οὐσίᾳ καὶ ἐνεργείᾳ. Οὐσία δὲ τοῦ ἀκινήτου ἐστὶν ἐνέργεια· ἡ γὰρ ἐνέργεια ἡ αὐτοῦ ἡδονὴ. Καὶ διὰ τοῦτο κινεῖ, ὡς ἐρώμενον· κινεῖ δὲ οὐ κινούμενον, ἀλλὰ ὡς ἐρώμενον.»
[20] Μάξιμος Ομολογητής, Περί διαφόρων αποριών, PG 91 1156 CD.
[21] Γ΄ Βασ. 19,4 «ἀρκετόν ἐστιν, Κύριε· λάβε τὴν ψυχήν μου».
[22] Σωφρονίου (Σαχάρωφ) Αρχιμανδρίτου, Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, εκδ. Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας, Έσσεξ 2003, σ. 349.
[23] Ψαλμ. 50,19
[24] Ρωμ. 8,28