Ο Νικηφόρος Φωκάς και η τιμή του στη Μονή Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους - Μητροπολίτης Χονγκ Κονγκ Νεκτάριος

Ο Νικηφόρος Φωκάς και η τιμή του στη Μονή Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους

Μητροπολίτης Χονγκ Κονγκ Νεκτάριος

Ο Αυτοκράτορας Νικηφόρος Β΄ Φωκάς (912–969 μ.Χ.) υπήρξε μία από τις πιο ασκητικές και ιδιόμορφες μορφές του Βυζαντίου. Ήταν ο στρατηγός που ανέκτησε την Κρήτη από τους Άραβες, αλλά και ο αυτοκράτορας που στήριξε αποφασιστικά τη μοναχική ζωή του Αγίου Όρους.

Ο Νικηφόρος Β΄ Φωκάς συνδέθηκε πνευματικά με τον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη, στον οποίο προσέφερε τη γη και τα μέσα για να ιδρύσει τη Μονή Μεγίστης Λαύρας το 963 μ.Χ. και άνοιξε τον δρόμο για τον θεσμικά οργανωμένο μοναχισμό του Αγίου Όρους. Με χρυσόβουλλό του το 963 μ.Χ. κατοχύρωσε τα δικαιώματα της Μεγίστης Λαύρας και προσδιόρισε τον Άθω ως «τόπον αγίων ασκητών». Ο λεγόμενος Τόμος της Αυτονομίας, που εξασφάλισε διοικητικά την ανεξαρτησία του Αγίου Όρους (972 μ.Χ.), εκδόθηκε λίγο μετά, από τον Ιωάννη Α΄ Τσιμισκή — διάδοχο αλλά και δολοφόνο του Νικηφόρου — και στηρίζεται στο πνεύμα της δικής του μεταρρύθμισης. Έτσι, ο Φωκάς παραμένει ο πρώτος πραγματικός «θεμελιωτής» του Αγιορείτικου μοναχισμού, ο Βασιλιάς‑Μοναχός του Βυζαντίου.

Η τιμή του Νικηφόρου Φωκά μέσα στο Άγιον Όρος είναι παλαιά. Δεν υπάρχει επίσημη αγιοκατάταξη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όμως στη Μονή Μεγίστης Λαύρας και σε λίγα άλλα μοναστήρια τιμάται ως «μακάριος και ευσεβής βασιλεύς».

Σύμφωνα με τον Κώδικα της Μονής Μεγίστης Λαύρας 1665 (Μηναίο Δεκεμβρίου), στην 11η Δεκεμβρίου διαβάζουμε: «Μνήμη του μακαρίου και ευσεβούς βασιλέως Νικηφόρου, του κτήτορος της αγίας ταύτης μονής». Δηλαδή, η Λαύρα τελεί ετήσια μνήμη υπέρ του κτήτορά της, χωρίς ωστόσο να υπάρχει επίσημος πανεκκλησιαστικός εορτασμός.

Σε άλλο χειρόγραφο της ίδιας Μονής, τον Κώδικα 233, υπάρχει σύντομος βίος με τίτλο «Διήγηση για τον μακάριο Νικηφόρο». Εκεί σημειώνεται ότι ο Αυτοκράτορας «κρατούσε έργα εγκρατείας και ήταν βαρυφορτωμένος από νηστείες». Οι μοναχοί τον χαρακτηρίζουν άνθρωπο «που πέθανε με άγια προαίρεση» και «λογίσθηκε ομολογητής».

Σε μεταγενέστερο χειρόγραφο, των Ιβήρων αριθ. 468, η ίδια ημερομηνία φέρει την σημείωση:

«Μνήμη Νικηφόρου του βασιλέως, του κτήτορος της Λαύρας· ιδιόχειρος ακολουθία.»

Σε τροπάρια αυτής της ακολουθίας ο Φωκάς αποκαλείται «θεοστεφής και άγιος βασιλεύς», ενώ σε αντίγραφά της μεταγενέστερων αιώνων η λέξη «άγιος» αντικαταστάθηκε από «μακάριος». Η αλλαγή αυτή ερμηνεύεται από τους μελετητές ως προσπάθεια να διατηρηθεί η τοπική τιμή, αποφεύγοντας όρους κανονικής αγιοκατατάξεως.

Οι ιστορικές πηγές που έγραψαν σύγχρονοι ή λίγο μεταγενέστεροι του Νικηφόρου επιβεβαιώνουν την ασκητική ζωή του.

Ο Λέων ο Διάκονος (10ος αι.) περιγράφει τον Αυτοκράτορα ως άνθρωπο που «απείχε από κάθε καλοπέραση και ζούσε με νηστεία και πολλές γονυκλισίες». Προσθέτει ότι κοιμόταν λίγο, φορούσε τρίχινα ενδύματα και περιοριζόταν στο απολύτως αναγκαίο φαγητό.

Ο Μιχαήλ Ψελλός, έναν αιώνα αργότερα, γράφει ότι «ζούσε στην αυλή σαν μοναχός», και επιθυμούσε να αποσυρθεί στον Άθω. Αυτή η πληροφορία επιβεβαιώνεται και στο Συναξάριον του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου (10 Ιουλίου), όπου σημειώνεται ότι ο Νικηφόρος «εποθούσε να αφήσει την βασιλεία και να μονάσει».

Οι πηγές παρουσιάζουν δύο στενά συνδεδεμένες εκδοχές για την δολοφονία του:

Ο Νικηφόρος ζούσε με εγκράτεια, με συνέπεια να μην έχει συζυγικές σχέσεις με τη σύζυγό του Θεοφανώ. Αυτό προκάλεσε τη δυσαρέσκειά της.

Ο Λέων ο Διάκονος αναφέρει: «Ζούσε σαν ασκητής, ασύζευκτος, και παρέμενε απαθής προς τον έρωτα των γυναικών.»

Παράλληλα, ο Ιωάννης Σκυλίτζης μαρτυρεί ότι η Θεοφανώ «βαρέθηκε την τραχιά και μοναχική του ζωή» και είχε συνδεθεί ερωτικά με τον ανιψιό του Νικηφόρου, τον στρατηγό Ιωάννη Τσιμισκή, και ότι ο Αυτοκράτορας αντιδρούσε σθεναρά σε αυτήν την ανηθικότητα. Ο ίδιος «επιτίμησε» την Θεοφανώ και προσπάθησε να την απομακρύνει, γεγονός που οδήγησε στην συνομωσία εναντίον του.

Ο Σκυλίτζης γράφει: «Η βασίλισσα, μη μπορώντας να υποφέρει το ενάρετο και εγκρατές του ήθος, συνωμότησε μαζί με τον Τσιμισκή εναντίον του».

Στο αγιορειτικό χειρόγραφο Λαύρας 233 η αφήγηση αυτή αποκτά πνευματικό χαρακτήρα:

«Η βασίλισσα Θεοφανώ, μη αντέχοντας την αγνότητα και σωφροσύνη του βασιλέως, έδωσε σύμφωνη γνώμη στους ασεβείς και τον έσφαξαν. Δεν έδωσε τη συμφωνία του σε αμαρτωλά θελήματα και γι’ αυτό θανατώθηκε από ανόμους· και ανταμείφθηκε από τον Θεό ως μάρτυρας».

Δηλαδή, οι μοναχοί θεωρούσαν ότι ο Νικηφόρος πέθανε επειδή δεν υπέκυψε σε ανήθικα θελήματα, είτε αυτά αφορούσαν προσωπική αμαρτία είτε πολιτικές πιέσεις. Ο θάνατός του παρουσιάζεται ως «μαρτύριο σωφροσύνης» — όχι μαρτύριο πίστεως με την αυστηρή έννοια.

Η Εκκλησία δεν έχει αναγνωρίσει επίσημη αγιοκατάταξη του Νικηφόρου Φωκά. Ωστόσο, στο Άγιον Όρος, και ιδίως στη Μονή Μεγίστης Λαύρας, η μνήμη του συνεχίζει να τιμάται στις 11 Δεκεμβρίου, με ειδική ακολουθία που διασώζουν τα χειρόγραφα.

Έτσι, μπορεί να ειπωθεί πως ο Νικηφόρος Φωκάς τιμάται ως άγιος κατά τόπον, ως ευσεβής και δίκαιος βασιλιάς που προστάτευσε και ευεργέτησε το Άγιον Όρος, και που δέχθηκε άδικο και «μαρτυρικό» θάνατο λόγω της αρετής και της ευσέβειάς του.