SOCIAL, ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ - Ιωάννης Σπιτέρης

 SOCIAL, ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ

Πώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλάζουν τη σχέση μας με τον κόσμο και μεταξύ μας

Είχα την ευκαιρία να παρατηρήσω μια πραγματικά περίεργη σκηνή. Όταν ο Πάπας προσκάλεσε τους φτωχούς της Ρώμης σε ένα κοινό δείπνο, σχεδόν όλοι (αυτό το χαίρομαι), μα πραγματικά σχεδόν όλοι — κρατούσαν ένα κινητό στο χέρι, έτοιμοι να τον φωτογραφίσουν. Το ίδιο σκηνικό επαναλήφθηκε και στο πρόσφατο ταξίδι του στην Τουρκία και στον Λίβανο: επίσκοποι, μητροπολίτες, ιερείς και φυσικά ο απλός κόσμος, όλοι με το χέρι τεντωμένο και το κινητό αναμμένο, σαν ένα μικρό φωτεινό «δάσος» που κινείται στο πέρασμά του.

Είναι εντυπωσιακό πόσο φυσική έχει γίνει σήμερα αυτή η κίνηση: δεν παρακολουθούμε απλώς ένα γεγονός, το φωτογραφίζουμε, δεν ζούμε μια στιγμή, την «αθανατίζουμε». Με λίγο χιούμορ θα μπορούσαμε να πούμε ότι, ενώ κάποτε οι πιστοί ύψωναν εικόνες και κεριά, σήμερα υψώνουν κινητά τηλέφωνα. Όλοι — ή σχεδόν όλοι — έχουν ένα smartphone και το χρησιμοποιούν. Το ερώτημα, όμως, είναι: πώς το χρησιμοποιούν; Για να φυλάξουν μια ανάμνηση; Για να νιώσουν ότι συμμετέχουν; Ή μήπως απλώς για να μη μείνουν οι μόνοι χωρίς μια φωτογραφία να δείξουν;

Όπως και να ’χει, αυτή η θάλασσα από υψωμένες οθόνες αποτελεί πλέον μέρος του τρόπου με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο — και, κατά κάποιον τρόπο, και την πίστη — με μάτια… τεχνολογικά ανανεωμένα.

Πρόσφατα, σε ένα βιβλίο του Jonathan Henry Sacks (1948–2020), διάβασα πως ο σύγχρονος άνθρωπος κλείνεται όλο και περισσότερο στον εαυτό του – περνά από το «ΕΜΕΙΣ» στο «ΕΓΩ», από την κοινότητα στον ατομικισμό. Ο τρόπος με τον οποίο μεταχειριζόμαστε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί μία από τις πιο πειστικές αποδείξεις αυτής της διαδικασίας αυτοαπομόνωσης.

Ο συγγραφέας αναφέρεται κυρίως στους εφήβους του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ, αλλά και η δική μας χώρα, θεωρώ, δεν βρίσκεται μακριά από αυτήν την ανάλυση, αφού η ελληνική κυβέρνηση έχει παρουσιάσει ήδη μια εθνική στρατηγική για την καταπολέμηση του διαδικτυακού εθισμού των νέων. Και πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ένα μη δεσμευτικό ψήφισμα, με το οποίο ζητείται να καθοριστεί κατώτατο όριο ηλικίας τα 16 έτη για την ελεύθερη πρόσβαση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στις πλατφόρμες κοινοποίησης βίντεο και στους «εικονικούς συντρόφους» που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη. Για τους εφήβους ηλικίας 13–16 ετών, η πρόσβαση θα επιτρέπεται μόνο με τη ρητή συγκατάθεση των γονέων. Στην Ελλάδα, 1 στους 3 νέους δηλώνει ότι περνά 4–6 ώρες καθημερινά στα social media. Ωστόσο, δεν πρόκειται για πρόβλημα που αφορά αποκλειστικά τους εφήβους και τους νέους…

Ζούμε σε μια εποχή όπου τα κοινωνικά δίκτυα μπήκαν τόσο γρήγορα στη ζωή μας, ώστε δύσκολα συνειδητοποιούμε πόσο βαθιά την έχουν αλλάξει. Τα smartphones, τα tablets και οι οθόνες κάθε είδους έχουν γίνει καθημερινά εργαλεία επικοινωνίας, ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. Για τα παιδιά και τους εφήβους, όμως, έχουν γίνει και κάτι ακόμα: ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνουν, κοινωνικοποιούνται, συγκρίνουν τον εαυτό τους και διαμορφώνουν την εικόνα που έχουν για τον κόσμο. Μαζί με αυτά, εμφανίστηκαν προβλήματα που αφορούν την υγεία, τις σχέσεις και την ανάπτυξη των νέων. Πρόκειται, όμως, για ένα πρόβλημα που αφορά, λίγο ή πολύ, πολλούς ανθρώπους.

Από τη διαπροσωπική σχέση στην οθόνη: μια μεγάλη αλλαγή

Οι περισσότεροι έφηβοι σήμερα περνούν πολλές ώρες μπροστά σε μια οθόνη: σε social media, συνομιλίες, παιχνίδια, βίντεο.

Δεν είναι πια απλώς ένα εργαλείο – είναι ο χώρος όπου νιώθουν ότι «βρίσκεται η ζωή». Έτσι, όμως, περιορίζεται ο χρόνος της πραγματικής επικοινωνίας: πρόσωπο με πρόσωπο, με βλέμμα, με έκφραση, με συναισθηματική ανταπόκριση. Ακόμη και μέσα στο ίδιο σπίτι, τα αδέλφια συχνά επικοινωνούν με μηνύματα. Πολλά παιδιά και έφηβοι προτιμούν το μήνυμα αντί της συζήτησης, γιατί τους φαίνεται λιγότερο αγχωτικό. Αυτό, όμως, έχει κόστος: δυσκολία στην οπτική επαφή, μείωση της ενσυναίσθησης, αδυναμία να διαχειριστούν συγκρούσεις και συναισθήματα σε μια πραγματική συζήτηση.

Η ανθρώπινη επικοινωνία δεν είναι απλώς μεταφορά πληροφοριών. Είναι παρουσία. Είναι ανταλλαγή συναισθημάτων. Είναι σχέση. Και η σχέση χρειάζεται χρόνο, προσοχή και ένα βλέμμα που συναντά ένα άλλο βλέμμα.

Ένας κόσμος σύγκρισης και πίεσης

Στα social media ο καθένας παρουσιάζει μόνο ό,τι καλύτερο έχει. Τα παιδιά βλέπουν «τέλειες ζωές», τέλεια σώματα, επιτυχίες και χαμόγελα. Και συγκρίνουν όλα αυτά με τη δική τους πραγματικότητα, η οποία φυσικά φαίνεται πιο «λίγη». Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε άγχος και ανασφάλεια, αίσθημα ότι «δεν είμαι αρκετός/ή», χαμηλή αυτοεκτίμηση, ακόμη και κατάθλιψη.

Η πίεση για likes, σχόλια και αναγνώριση μετατρέπει την εφηβεία (και όχι μόνο) σε αγώνα δημοφιλίας. Η αποδοχή δεν πηγάζει από το ποιος είμαι, αλλά από το πώς φαίνομαι και πώς παρουσιάζομαι. Γεννήθηκε και μια νέα μορφή φόβου: το FOMO, ο φόβος ότι «μένω εκτός». Όλα είναι δημόσια. Όλα αναρτώνται. Όλα συγκρίνονται. Αν δεν είμαι εκεί, αν δεν συμμετέχω, φοβάμαι ότι κάτι σημαντικό συμβαίνει χωρίς εμένα.

Η οθόνη ως εξάρτηση

Τα κινητά δεν είναι απλώς συσκευές. Είναι σχεδιασμένα να τραβούν την προσοχή, να μας κάνουν να μην μπορούμε να τα αφήσουμε. Πολλά παιδιά — και όχι μόνο — κοιμούνται με το κινητό δίπλα τους, ξυπνούν και το πιάνουν μέσα σε λίγα λεπτά, στέλνουν εκατοντάδες μηνύματα την ημέρα και δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν σε οτιδήποτε άλλο.

Η οθόνη διακόπτει τον ύπνο, μειώνει την προσοχή και στερεί χρόνο από παιχνίδι, διάβασμα, δημιουργία και ξεκούραση. Υπονομεύει την ικανότητα για βαθιά, σταθερή σκέψη: ο εγκέφαλος «εκπαιδεύεται» σε μικρά, γρήγορα ερεθίσματα και δυσκολεύεται να παραμείνει συγκεντρωμένος σε οτιδήποτε απαιτεί χρόνο και υπομονή.

Το πιο βαθύ πρόβλημα των social media δεν είναι τεχνικό. Είναι ανθρώπινο. Η ζωή δεν χτίζεται με likes, αλλά με αγκαλιές, συζητήσεις, βλέμματα, σιγουριά. Η πραγματική χαρά βρίσκεται στην παρουσία του άλλου, στην κοινότητα, στη φιλία, στη σχέση.

Σε έναν κόσμο που μας υπόσχεται ότι είμαστε «συνδεδεμένοι», ας θυμηθούμε τον λόγο της Γραφής: «Οὐ καλὸν εἶναι τὸν ἄνθρωπον μόνον». Η αληθινή ζωή και η αληθινή χαρά βρίσκονται στη σχέση, στην παρουσία, στην αγάπη, εκεί όπου ένα πρόσωπο συναντά ένα άλλο πρόσωπο. Ο Χριστός δεν μας κάλεσε να συνδεθούμε, αλλά να αγαπήσουμε.

Ιωάννης Σπιτέρης

Επίσκοπος