"Εικόνα - Αρχέτυπο" στην Ορθόδοξη Θεολογία -Παναγιώτης Μαρτίνης

Κα­τά τον ά­γιο Ιωάννη το Δα­μα­σκη­νό: «Ει­κών μεν ουν ε­στιν ο­μοί­ω­μα και πα­ρά­δειγ­μα και ε­κτύ­πω­μα τι­νός εν ε­αυ­τώ δει­κνύ­ον το ει­κο­νιζό­με­νον».

Πο­λύ λό­γος για τον ό­ρο και τη ση­μα­σί­α ΕΙ­ΚΟ­ΝΑ έ­γι­νε στους πρώ­τους χρι­στιανι­κούς  χρό­νους με την εμ­φά­νι­ση των τρια­δο­λο­γι­κών και χρι­στο­λο­γι­κών  αιρέ­σε­ων. Αι­τί­α ο προσ­διο­ρι­σμός της σχέ­σης ει­κό­νας – αρ­χε­τύ­που, για να διακρι­βω­θεί η σχέ­ση του Υ­ιού προς τον Πα­τέ­ρα. Οι με­γά­λοι πα­τέ­ρες, ι­διαί­τε­ρα ο άγιος Ιω. ο Δα­μα­σκη­νός, Θε­ό­δω­ρος ο Στου­δί­της και ο ιε­ρός Φώ­τιος, διέ­κρι­ναν τις ει­κό­νες σε ΦΥ­ΣΙ­ΚΕΣ και ΤΕ­ΧΝΗ­ΤΕΣ.

Στις Φυ­σι­κές Ει­κό­νες έ­χου­με α­πα­ράλ­λα­κτη ο­μοιό­τη­τα ει­κό­νας και αρ­χε­τύπου, που α­νά­γε­ται στη φύ­ση που ε­ξει­κο­νί­ζει ο­λό­κλη­ρη. Σύμ­φω­να με τον ά­γιο Ιω. Δα­μα­σκη­νό: «Πρώ­τη μεν ουν ει­κών ε­στίν η Φυ­σι­κή. Εν ε­κά­στω δε πράγ­μα­τι δει πρώ­τον εί­ναι το κα­τά φύ­σιν και τό­τε το κα­τά θέ­σιν μί­μη­σιν».

Στις Τε­χνη­τές Ει­κό­νες, η ο­μοιό­τη­τα προς τα αρ­χέ­τυ­πα α­να­φέ­ρε­ται στη μορ­φή, στο εί­δος, στην πι­στό­τη­τα, στην ι­κα­νό­τη­τα δηλ. του α­γιο­γρά­φου να με­τα­φέ­ρει στον τοί­χο ή στο ξύ­λο τα κύ­ρια χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του ει­κο­νι­ζο­μέ­νου προ­σώπου.

Α΄ ΦΥ­ΣΙ­ΚΕΣ ΕΙ­ΚΟ­ΝΕΣ

Στο πρώ­το μέ­ρος θα α­να­φερ­θού­με στις Φυ­σι­κές Ει­κό­νες, ε­νώ στο δεύ­τε­ρο μέρος που θα α­κο­λου­θή­σει στις λε­γό­με­νες Τε­χνη­τές Ει­κό­νες.

Πρώ­τη Φυ­σι­κή και α­πα­ράλ­λα­κτη Ει­κό­να του α­ό­ρα­του Θε­ού – Πα­τέ­ρα εί­ναι ο Υ­ιός, φα­νε­ρώ­νο­ντας αυ­τός ο ί­διος τον Πα­τέ­ρα. «Θε­όν ου­δείς ε­ώ­ρα­κεν πώ­πο­τε, ο μο­νο­γε­νής υ­ιός ο ων εις τον κόλ­πον  του Πα­τρός, ε­κεί­νος ε­ξη­γή­σα­το» (Ιω. α, 18). Και σε άλ­λο ση­μεί­ο ο Ευαγ­γε­λι­στής Ιω­άν­νης ση­μειώ­νει: «… ουχ ό­τι τον πατέ­ρα τις ε­ώ­ρα­κεν, ει μη ο ων πα­ρά του Θε­ού, ού­τος ε­ώ­ρα­κε τον πα­τέ­ρα» (δ΄, 46).

Ο Α­πό­στο­λος Παύ­λος  γρά­φει στους Κο­ριν­θί­ους: «… ο Θε­ός …ε­τύ­φλω­σε τα νο­ή­ματα των α­πί­στων εις το μη αυ­γά­σαι τον φω­τι­σμόν  του Ευαγ­γε­λί­ου της δό­ξης του Χρι­στού, ος ε­στίν ει­κών του Θε­ού» (Β΄, δ΄, 4).

Αλ­λά και στους Κο­λοσ­σα­είς ε­πα­να­λαμ­βά­νει: «… εν ω (τω Υ­ιώ) έ­χο­μεν την α­πο­λύτρω­σιν, την ά­φε­σιν των α­μαρ­τιών, ος ε­στίν ει­κών του Θε­ού του α­ο­ρά­του…» (α΄, 15). Και η προς Ε­βραί­ους ε­πι­στο­λή εκ­φρά­ζει την ί­δια α­λή­θεια, ό­ταν α­να­φέ­ρει: «… πά­λαι ο Θε­ός λα­λή­σας τοις πα­τρά­σιν εν τοις προ­φή­ταις, επ΄ ε­σχά­των των η­μερών τού­των ε­λά­λη­σεν η­μίν εν υ­ιώ… ος ων α­παύ­γα­σμα της δό­ξης και χα­ρα­κτήρ  της υ­πο­στά­σε­ως αυ­τού» (α, 1-2).

Στη Λει­τουρ­γί­α του Με­γά­λου Βα­σι­λεί­ου, στην ευ­χή της α­να­φο­ράς, συ­νο­ψί­ζο­νται ό­λα τα πα­ρα­πά­νω, ό­σον α­φο­ρά στη σχέ­ση ει­κό­να (Χρι­στού και αρ­χε­τύ­που (Πατέ­ρα). Η ευ­χή με­τα­ξύ άλ­λων, α­να­φέ­ρει: «Δέ­σπο­τα των α­πά­ντων, Κύ­ριε ου­ρα­νού και γης και πά­σης κτί­σε­ως… ο πα­τήρ του Κυ­ρί­ου η­μών Ι­η­σού Χρι­στού… ος ε­στιν ει­κών της σης α­γα­θό­τη­τος, σφρα­γίς ι­σό­τη­τος, εν ε­αυ­τώ δει­κνύς Σε τον πα­τέ­ρα…». Αλ­λά και ο Κύ­ριος στην αρ­χιε­ρα­τι­κή του προ­σευ­χή, στην ε­ρώ­τη­ση του Φι­λίππου, «Κύ­ριε, δεί­ξον η­μίν τον Πα­τέ­ρα…», του α­πά­ντη­σε: «ο ε­ω­ρα­κώς ε­μέ ε­ώ­ρακεν τον πα­τέ­ρα … ου πι­στεύ­εις ό­τι ε­γώ εν τω πα­τρί και ο πα­τήρ εν ε­μοί ε­στιν» (Ιω. ιδ΄, 9-10).

Έ­τσι, κα­τά τον άγ. Ιω. Δα­μα­σκη­νό: «Έ­στι μεν Υ­ιός ει­κών του Πα­τρός φυ­σι­κή, α­παράλ­λα­κτος, κα­τά πά­ντα ο­μο΄πια τω Πα­τρί πλην της α­γεν­νη­σί­ας και της πα­τρότη­τος ο μεν γαρ Πα­τήρ  γεν­νή­τωρ α­γέν­νη­τος, ο δε Υ­ιός γεν­νη­τός και ου Πα­τήρ». Ό­πως, φυ­σι­κή ει­κό­να του Υ­ιού εί­ναι το Ά­γιο Πνεύ­μα, α­φού «ου­δείς δύ­να­ται ει­πείν Κύ­ριον Ι­η­σούν ει μη ευ Πνεύ­μα­τι Α­γί­ω» (Α΄ Κορ. Α΄, 3). Και πά­λι, κα­τά τον άγ. Ιω. το Δα­μα­σκη­νό, «Ο­μοί­α δε και α­πα­ράλ­λα­κτος ε­στιν ει­κών του Υ­ιού το Πνεύ­μα το Ά­γιον  εν μό­νω τω εκ­πο­ρευ­τώ το διά­φο­ρον έ­χον, ο μεν γαρ Υ­ιός γεν­νη­τός, αλ­λ΄ ουκ εκ­πο­ρευ­τός¨.

Τέ­λος, φυ­σι­κή ει­κό­να του Θε­ού εί­ναι ο άν­θρω­πος. «Ποι­ή­σω­μεν άν­θρω­πον κατ΄ ει­κό­να η­με­τέ­ραν και καθ΄ο­μοί­ω­σιν». Και συ­μπλη­ρώ­νει: «Και ε­ποί­η­σεν ο Θεός τον άν­θρω­πον, κατ΄ει­κό­να Θε­ού ε­ποί­η­σεν αυ­τόν». (Γεν. Α΄26-27). Την ί­δια α­λή­θεια εκ­φρά­ζει και ο Απ. Παύ­λος  στην προς Κο­λοσ­σα­είς ε­πι­στο­λή του, ό­ταν γρά­φει: «Μη ψεύ­δε­σθε εις αλ­λή­λους, α­πεκ­δυ­σά­με­νοι τον νέ­ον τον α­να­και­νού­με­νον εις ε­πί­γνω­σιν  και ει­κό­να του κτί­σα­ντος  αυ­τόν» (γ΄, 9-10). Ό­μως, αυ­τός ο «α­να­καινι­σμός» του αν­θρώ­που έ­χει πραγ­μα­το­ποι­η­θεί με το α­πο­λυ­τρω­τι­κό έρ­γο του Χρι­στού. Γι΄ αυ­τό, κα­τά τον Α­πό­στο­λο Παύ­λο και τους Πα­τέ­ρες το «κατ΄ ει­κό­να» του αν­θρώ­που έ­χει ως αρ­χέ­τυ­πό της  το Χρι­στό. Το διευ­κρι­νί­ζει ο Α­πό­στο­λος Παύ­λος στους χρι­στια­νούς της Ρώ­μης, ό­ταν τους γρά­φει: «Οί­δα­μεν δε ό­τι τοις α­γα­πώ­σι τον Θε­όν πά­ντα συ­νερ­γεί εις α­γα­θόν, …ό­τι ους προ­έ­γνω, και προ­ώρι­σε συμ­μόρ­φους της ει­κό­νος του υ­ιού αυ­τού, εις το εί­ναι αυ­τόν πρω­τό­το­κον εν πολ­λοίς α­δελ­φοίς» (η΄, 28-29).

Η α­λή­θεια αυ­τή ε­μπλου­τί­ζε­ται με την πα­τε­ρι­κή δι­δα­σκα­λί­α. Ο Μ. Α­θα­νά­σιος στην «πε­ρί ε­ναν­θρω­πή­σε­ως του Λό­γου», ο­μι­λί­α του ση­μειώ­νει: «Ο Θε­ός της ιδί­ας ει­κό­νος… του Κυ­ρί­ου η­μών Ι­η­σού Χρι­στού με­τα­δί­δω­σι…ί­να …την ει­κό­να νο­ού­ντες, λέ­γω δη τον Του Πα­τρός  Λό­γον, δυ­νη­θώ­σιν έν­νοιαν δι΄ αυ­τού του πατρός λα­βείν». Δη­λα­δή ο Θε­ός με­τα­δί­δει (στους αν­θρώ­πους) τη δι­κή του ει­κό­να, που εί­ναι ο Κύ­ριος η­μών Ι­η­σούς Χρι­στός, για να μπο­ρέ­σουν, α­φού κα­τα­νο­ή­σουν την ει­κό­να που εί­ναι ο Λό­γος Του, να λά­βουν κά­ποια έν­νοια του Πα­τέ­ρα δια μέ­σου του Υ­ιού του.

Αλ­λά και ο Ά­γιος Γρη­γό­ριος ο Θε­ο­λό­γος στο Λό­γο του «Εις το Ά­γιον Πά­σχα» δια­τυ­πώ­νει την ί­δια α­λή­θεια με τα ε­ξής: «Ο τε­χνί­της – δη­μιουρ­γός Λό­γος, ε­πει­δή ή­θε­λε να δεί­ξει (τη δι­πλή φύ­ση του αν­θρώ­που), δη­μιουρ­γεί τον άν­θρω­πον, ως μί­α ζω­ντα­νή ύ­παρ­ξη με δύ­ο φύ­σεις, την α­ό­ρα­τη και την ο­ρα­τή, και, α­φού έ­θεσε μέ­σα του τη δι­κή Του πνο­ή, τον το­πο­θε­τεί στη γη, σαν έ­ναν άλ­λο, δια­φο­ρε­τικό κό­σμο, μι­κρό φαι­νο­με­νι­κά, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ό­μως με­γά­λο…».

Και ο νη­πτι­κός αγ. Νι­κό­λα­ος Κα­βά­σι­λας συ­μπλη­ρώ­νει: «Και γαρ δια τον και νον άν­θρω­πον αν­θρώ­που φύ­σις συ­νέ­στη το εξ αρ­χής, και νους και ε­πι­θυ­μί­α προς ε­κεί­νον κα­τε­σκευά­σθη, και λο­γι­σμόν ε­λά­βο­μεν, ί­να τον Χρι­στόν γι­νώ­σκωμεν, ε­πι­θυ­μί­αν, ί­να προς ε­κεί­νον  τρέ­χω­μεν, μνή­μην έ­χω­μεν, ιν ε­κεί­νον φέ­ρω­μεν, ε­πεί και δη­μιουρ­γη­μέ­νοις αυ­τός αρ­χέ­τυ­πος ην. Ου γαρ ο πα­λαιός του και­νού, αλ­λ΄ ο νέ­ος Α­δάμ, του πα­λαιού πα­ρά­δειγ­μα». Σε συ­ντο­μί­α, ο Κα­βά­σι­λας στο έργο του: Η εν χρι­στώ ζω­ή», μας λέ­ει ό­τι «α­πό την αρ­χή δη­μιουρ­γή­θη­κε ο άν­θρωπος με πρό­τυ­πο το νέ­ο άν­θρω­πο, το Χρι­στό… για­τί Αυ­τός (ο Χρι­στός) ή­ταν το αρχέ­τυ­πο – πρό­τυ­πο στα δη­μιουρ­γή­μα­τά Του, τους αν­θρώ­πους, α­φού ο πα­λαιός άνθρω­πος (ο Α­δάμ) του νέ­ου (δηλ. του Χρι­στού) εί­ναι το πρό­τυ­πο».

Ο α­εί­μνη­στος Πα­να­γιώ­της Νέλ­λας στο θε­ο­λο­γι­κό του έρ­γο «Ζώ­ον θε­ού­με­νον» σχο­λιά­ζει τα πα­ρα­πά­νω ως ε­ξής: «Το αρ­χέ­τυ­πο του αν­θρώ­που δεν εί­ναι α­πλώς ο Λό­γος, αλ­λά ο σαρ­κω­θείς Λό­γος… Δεν έ­χει ση­μα­σί­α το γε­γο­νός ό­τι δεν υ­πήρ­χε ο Χρι­στός ι­στο­ρι­κά κα­τά τον και­ρό της δη­μιουρ­γί­ας του Α­δάμ. Α­πο­τε­λεί θεμε­λιώ­δη βι­βλι­κή δι­δα­σκα­λί­α ό­τι ο Χρι­στός στην υ­πέρ­χρο­νη πραγ­μα­τι­κό­τητα του Θε­ού εί­ναι «ο πρω­τό­το­κος πά­σης κτί­σε­ως» (Κολ.1,15-17).

Σύμ­φω­να και με μί­α άλ­λη ά­πο­ψη  εξ ί­σου ση­μα­ντι­κή: «Ο Α­δάμ (άν­θρω­πος) δη­μιουργή­θη­κε κατ΄ ει­κό­να Χρι­στού και ε­πο­μέ­νως ώ­φει­λε να υ­ψω­θεί στο αρ­χέ­τυ­πό του, δη­λα­δή να κα­θα­ρι­στεί και να α­γα­πή­σει τον Θε­ό τό­σο, ώ­στε ο Θε­ός να έλ­θει και να «σκη­νώ­σει» μέ­σα του».

Ό­λες οι πα­ρα­πά­νω βι­βλι­κές και πα­τε­ρι­κές α­λή­θειες μας βε­βαιώ­νουν ό­τι το αρχέ­τυ­πο του δη­μιουρ­γη­θέ­ντος αν­θρώ­που εί­ναι ο σαρ­κω­θείς Λό­γος.

Πρέ­πει ν΄α­πο­μα­κρυν­θού­με α­πό τη δυ­τι­κή αιχ­μα­λω­σί­α, που ερ­μη­νεύ­ει  το «κατ΄ ει­κό­να» «εν Χρι­στώ», σύμ­φω­να με τις πνευ­μα­τι­κές ι­διό­τη­τες του Θε­ού (λογι­κό, ε­λευ­θε­ρί­α, αυ­τε­ξού­σιο κ.α.). Τό­σον η πα­ρά­δο­ση της Εκ­κλη­σί­ας, ό­σο και η Αγί­α Γρα­φή, α­πο­κα­λύ­πτουν ό­τι ο άν­θρω­πος εί­ναι η ει­κό­να του Χρι­στού, ως Αρ­χετύ­που.  Έ­τσι, ο κά­θε κτι­στός «κατ΄ ει­κό­να» Θε­ού άν­θρω­πος κα­λεί­ται να γί­νει ει­κό­να μέ­σα στο Χρι­στό, α­φού, κα­τά Γρη­γό­ριο τον Θε­ο­λό­γο: «α­πο­δώ­μεν τη ει­κόνι το κατ΄ ει­κό­να».

Ο Χρι­στός λύ­τρω­σε τον άν­θρω­πο α­πό την α­μαρ­τί­α και τον έ­νω­σε με το Θε­ό χα­ρίζο­ντάς του το α­λη­θι­νό «εν τω Θε­ώ» εί­ναι. Η σω­τη­ρί­α του αν­θρώ­που «εν Χρι­στώ» συ­μπί­πτει με τη θέ­ω­ση. Άλ­λω­στε το πραγ­μα­τι­κό αν­θρω­πο­λο­γι­κό πε­ριε­χό­μενο της θε­ώ­σε­ως εί­ναι η Χρι­στο­ποί­η­ση του αν­θρώ­που. Ο Χρι­στός για τον άν­θρωπο δεν εί­ναι μί­α ε­ξω­τε­ρι­κή «αρ­χή» α­πό την ο­ποί­αν ε­ξαρ­τά­ται, αλ­λά εί­ναι το βα­θύ­τε­ρο στρώ­μα της υ­πάρ­ξε­ώς του, η ο­ντο­λο­γι­κή αρ­χή  και το τέ­λος του. Ό­ταν ο άν­θρω­πος αρ­νεί­ται το Χρι­στό, αρ­νεί­ται βα­σι­κά τον ί­διο τον ε­αυ­τόν του. Έτσι, ο άν­θρω­πος κα­λεί­ται  «εν Χρι­στώ» να ξε­πε­ρά­σει τα πε­ριο­ρι­σμέ­να ό­ρια της αν­θρώ­πι­νης φύ­σης του και να γί­νει έ­νας «κα­τά χά­ριν» Θε­ός με την α­γά­πη και την κοι­νω­νί­αν του με τον Τρια­δι­κό Θε­ό.    

Παναγιώτης Μαρτίνης

Πηγή: Εφημερίδα "Ο ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΟΣ"