Μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσ/νίκης - Παναγιώτη Σπ. Μαρτίνη

Μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά,

 Αρχιεπισκόπου Θεσ/νίκης 

Παναγιώτη Σπ. Μαρτίνη Δ. Θ.

Στις 14 Νο­εμ­βρί­ου η Εκ­κλη­σί­α τι­μά τη μνή­μη του Α­γί­ου Γρη­γο­ρί­ου του Πα­λα­μά, Αρ­χιε­πι­σκό­που Θεσ­σα­λο­νί­κης. Ε­πί­σης, ι­διαί­τε­ρα τον τι­μά και τη Β’ Κυ­ριακή των Νη­στειών, ως πρό­μα­χο της Ορ­θό­δο­ξης πί­στης και θε­ο­λο­γί­ας.

Ο Ά­γιος Γρη­γό­ριος έ­ζη­σε τον 14ο αιώ­να (1296-1359). Υ­πήρ­ξε γό­νος αρ­χο­ντι­κής οι­κο­γέ­νειας της Κων­στα­ντι­νού­πο­λης. Ο πα­τέ­ρας του ή­ταν συ­γκλη­τι­κός και σύμ­βου­λος του αυ­το­κρά­το­ρα Αν­δρο­νί­κου Β’ Πα­λαιο­λό­γου (1282 –1328), άν­δρας μεγά­λης α­ρε­τής, που ε­πι­δι­δό­ταν στη «νο­ε­ρά προ­σευ­χή».

Ο Γρη­γό­ριος έ­λα­βε με­γά­λη μόρ­φω­ση, ι­διαί­τε­ρα γνώ­ρι­σε τη φι­λο­σο­φί­α του Α­ριστο­τέ­λη, τη «λο­γι­κή» του ο­ποί­ου θε­ω­ρού­σε «ως μια κα­θα­ρή ά­σκη­ση του νου». Όμως, κυ­ρί­ως, ε­πέ­δρα­σαν στη με­τέ­πει­τα ζω­ή και πο­ρεί­α δύ­ο ο­πα­δοί της λε­γό­μενης «νη­πτι­κής» πα­ρά­δο­σης, ο Πα­τριάρ­χης Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως Α­θα­νά­σιος Α’, και ο Μη­τρο­πο­λί­της Φι­λα­δελ­φεί­ας Θε­ό­κλη­τος, που τον ε­μύ­η­σε στην «κα­θαρά προ­σευ­χή». Γι’ αυ­τό σε νε­α­ρή η­λι­κί­α α­κο­λού­θη­σε τον μο­να­χι­κό βί­ο, α­φού ε­πί 20 χρό­νια έ­ζη­σε ως ε­ρη­μί­της και κοι­νο­βιά­της μο­να­χός στο Ά­γιο Ό­ρος. Με δι­δα­σκά­λους τους με­γά­λους «γε­ρο­ντά­δες» α­σκή­θη­κε στην «καρ­δια­κή» προ­σευχή και στη συ­νε­χή ε­πί­κλη­ση του ο­νό­μα­τος του Ι­η­σού.

Τον 14ο αιώ­να που έ­ζη­σε ο Ά­γιος Γρη­γό­ριος η βυ­ζα­ντι­νή Α­να­το­λή διέτρε­χε δύ­ο σο­βα­ρούς κιν­δύ­νους. Στην Α­να­το­λή, έ­ναν ε­θνι­κό, α­φού οι Τούρ­κοι εί­χαν φτά­σει μέ­χρι τα πα­ρά­λια της Μ. Α­σί­ας, και στη Δύ­ση έ­ναν πνευ­μα­τι­κό, που α­πει­λού­σε να νο­θεύ­σει α­κό­μη και την ορ­θό­δο­ξη πί­στη και θε­ο­λο­γί­α.

Ή­ταν ο ά­θε­ος αν­θρω­πι­σμός, που στη θέ­ση του Θε­ού εί­χε το­πο­θε­τή­σει τον άν­θρω­πο, και ή­δη εί­χε νο­θεύ­σει τη θε­ο­λο­γί­α της Δυ­τι­κής Εκ­κλη­σί­ας.

Θερ­μός υ­πο­στη­ρι­κτής της δυ­τι­κής θε­ο­λο­γί­ας υ­πήρ­ξε ο Βαρ­λα­άμ ο μο­να­χός, ελλη­νι­κής κα­τα­γω­γής και παι­δεί­ας, ο­πα­δός του σχο­λα­στι­κι­σμού και της Α­ρι­στο­τε­λι­κής Φι­λο­σο­φί­ας. Ε­γκα­τα­στά­θη­κε πρώ­τα στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη και στη συ­νέ­χεια στη Θεσ­σα­λο­νί­κη, υ­πο­στη­ρί­ζο­ντας τις θέ­σεις των Λα­τί­νων πε­ρί της εκ­πο­ρεύ­σε­ως του Α­γί­ου Πνεύ­μα­τος, ό­τι η γνώ­ση του Θε­ού έ­χει για πη­γή της μό­νο την «ε­μπει­ρί­α» των αι­σθή­σε­ων (Α­ρι­στο­τέ­λης) και ό­τι ο Θε­ός πα­ρα­μέ­νει ά­γνω­στος, πά­νω α­πό κά­θε αι­σθη­τή ε­μπει­ρί­α (νε­ο­πλα­τω­νι­σμός). Έ­τσι γί­νε­ται σφο­δρός πο­λέ­μιος των η­συ­χα­στών και γε­νι­κό­τε­ρα της η­συ­χα­στι­κής – νη­πτικής πα­ρά­δο­σης, που θέ­λει δυ­να­τή τη θέ­α­ση του Θε­ού ως «α­κτί­στου φω­τός», δια της συ­νε­χούς προ­σευ­χής.

Τό­τε κλή­θη­κε να υ­πε­ρα­σπί­σει αυ­τή την πα­ρά­δο­ση ο Α­γιος Γρη­γό­ριος, που διέθε­τε γε­ρή φι­λο­σο­φι­κή και θε­ο­λο­γι­κή μόρ­φω­ση, κα­θώς και την ει­κο­σα­ε­τή α­σκητι­κή του ε­μπει­ρί­α.

Η θε­ο­λο­γί­α του α­γί­ου Γρη­γο­ρί­ου, που βα­σι­κά συ­νο­ψί­ζει ό­λη την πα­ρά­δο­ση και την δι­δα­σκα­λί­α των προ αυ­τού πα­τέ­ρων (Μ. Βα­σι­λεί­ου, Γρη­γο­ρί­ου Νύσ­σης, Γρηγο­ρί­ου Να­ζιαν­ζη­νού, Μα­ξί­μου του Ο­μο­λο­γη­τού κλπ), μι­λά­ει για τρί­α στά­δια πνευ­μα­τι­κού α­γώ­να, που κά­νουν δυ­να­τή τη θέ­ω­ση του αν­θρώ­που.

Το πρώ­το στά­διο πε­ρι­λαμ­βά­νει τη νο­ε­ρή, καρ­δια­κή και α­διά­λει­πτη προ­σευ­χή (Ευά­γριος, Μα­κά­ριος Αι­γύ­πτου, Ιω­άν­νης Σι­να­ϊ­της), σύμ­φω­να με το Ρωμ. 9,2, του Απο­στό­λου Παύ­λου, «α­δια­λεί­πτως προ­σεύ­χε­σθε». Αλ­λά και ο Ά­γιος Γρη­γό­ριος ο Θε­ο­λό­γος ση­μειώ­νει: «μνη­μο­νευ­τέ­ον του Θε­ού μάλ­λον ή α­να­πνευ­στέ­ον». Έ­τσι, μέ­χρι σή­με­ρα οι μο­να­χοί, ι­διαί­τε­ρα στο Ά­γιο Ό­ρος, συ­νε­χώς ε­πα­να­λαμ­βά­νουν τη μο­νο­λό­γι­στη ευ­χή: «Κύ­ριε, Ι­η­σού Χρι­στέ, ε­λέ­η­σόν με».

Το δεύ­τε­ρο στά­διο του πνευ­μα­τι­κού α­γώ­να εί­ναι η κά­θαρ­ση και ο φω­τι­σμός του προ­σευ­χό­με­νου, σύμ­φω­να με το Ματ­θ.5,8, «μα­κά­ριοι οι κα­θα­ροί τη καρ­δί­α, ό­τι αυ­τοί τον Θε­όν ό­ψο­νται». Κα­τά τον Ά­γιο Διά­δο­χο, ε­πί­σκο­πο Φω­τι­κής, «ό­ταν ο χρι­στια­νός ε­πι­κα­λεί­ται συ­νε­χώς τον Κύ­ριο Ι­η­σού, τό­τε το πυρ της θεί­ας Χάρι­τος α­πλώ­νε­ται α­κό­μη και στις ε­ξω­τε­ρι­κές του αι­σθή­σεις. Εί­ναι το «ά­κτι­στο φως», που σαν «ά­κτι­στη» θεί­α ε­νέρ­γεια εμ­φα­νί­στη­κε στο Μω­υ­σή  στο Ό­ρος Σινά. « και κα­τέ­βη η δό­ξα Κυ­ρί­ου του Θε­ού ε­πί το Ό­ρος Σι­νά… το δε εί­δος της δόξης Κυ­ρί­ου ω­σεί πυρ φλέ­γον» (Εξ. 24,17). Και «κα­τα­βαί­νο­ντος δε αυ­τού εκ του Ό­ρους …εί­δεν Α­α­ρών…τον Μω­ϋ­σήν και ην δε­δο­ξα­σμέ­νη η ό­ψις του προ­σώ­που αυ­τού και ε­φο­βή­θη­σαν εγ­γί­σαι αυ­τόν …και πε­ριέ­θη­κεν Μω­ϋ­σής κά­λυμ­μα ε­πί το πρό­σω­πον αυ­τό΄». (Εξ. 34,33). Εί­ναι το ί­διο «ά­κτι­στον φως», που πε­ριέ­λου­σε τους τρεις μαθη­τές στο ό­ρος Θα­βώρ, κα­τά την Με­τα­μόρ­φω­ση του Κυ­ρί­ου. Γι’ αυ­τό α­πό τους ησυ­χα­στές αυ­τό το «φως» ο­νο­μά­ζε­ται και «Θα­βώ­ρειον».

Η συ­νε­χής μνη­μό­νευ­ση του ο­νό­μα­τος του Ι­η­σού φω­τί­ζει το εί­ναι του πι­στού και τον ο­δη­γεί στο τρί­το και τε­λευ­ταί­ο στά­διο, που εί­ναι η θέ­ω­σή του, δη­λαδή η έ­νω­σή του με τον Θε­ό. Κα­τά τους πα­τέ­ρες, «η φω­τει­νή ό­ρα­ση εί­ναι μια θε­οφά­νεια τό­σον α­λη­θι­νή, ό­σο και η θε­ο­φά­νεια του ό­ρους Θα­βώρ, α­φού φα­νε­ρώ­νει το ί­διο θε­ο­ποι­η­μέ­νο σώ­μα του Χρι­στού». Ή­δη ο ά­γιος Γρη­γό­ριος Νύσ­σης (4ος αι.) κα­θο­ρί­ζει τη διά­κρι­ση α­νά­με­σα στη θεί­α ου­σί­α και στις ε­νέρ­γειές της, για να εκ­φρά­σει την ε­πι­κοι­νω­νί­α αυ­τή. Οι ε­νέρ­γειες αυ­τές, κα­τά τον ιε­ρό ­­­­πα­τέ­ρα, εί­ναι πραγ­μα­τι­κές εκ­δη­λώ­σεις, που κα­θι­στούν προ­σιτή τη θε­ϊ­κή ζω­ή χω­ρίς να α­φαι­ρούν α­πό τον Θε­ό την α­κα­τα­λη­ψί­α του. Και ο ά­γιος Γρη­γό­ριος ο Πα­λα­μάς (14ος αι.) συ­μπλη­ρώ­νει: «Συμ­με­τέ­χο­ντας στον Θε­ό τον ί­διο και στην ά­κτι­στη χά­ρη Του, ο άν­θρω­πος γί­νε­ται θε­ός κα­τά χά­ριν». Αυ­τό, ό­μως, το βλέ­πει ο Α­γιος Γρη­γό­ριος ο Πα­λα­μάς να ο­λο­κλη­ρώ­νε­ται και να ε­πι­τυγ­χά­νε­ται πλή­ρως με τη συμ­με­το­χή του χρι­στια­νού στη λα­τρευ­τι­κή ζωή της Εκ­κλη­σί­ας. Αρ­χί­ζει αυ­τός ο φω­τι­σμός με το Βά­πτι­σμα και συ­νε­χώς εν­δυνα­μώ­νε­ται με τη συμ­με­το­χή στο μυ­στή­ριο της Θεί­ας Ευ­χα­ρι­στί­ας. Ε­κεί που γι­νό­μα­στε, ό­πως ση­μειώ­νει, «σύσ­σω­μοι» και «σύ­ναι­μοι» Χρι­στού.

Αυ­τή τη θε­ο­λο­γί­α δια­σώ­ζει στα συγ­γρά­μα­τά του ο Πα­λα­μάς, που με βι­βλι­κά και πα­τε­ρι­κά ε­πι­χει­ρή­μα­τα α­να­τρέ­πει τη νο­θευ­μέ­νη θε­ο­λο­γί­α της Δυ­τι­κής Εκκλη­σί­ας η ο­ποί­α και συ­νο­δι­κώς κα­τα­δι­κά­στη­κε (Σύ­νο­δος 1341).

Στη συ­νέ­χεια, «κά­τω α­πό την πέ­να του Γρη­γο­ρί­ου του Σι­να­ϊ­τη (10ος αιώ­νας) η η­συ­χα­στι­κή πα­ρά­δο­ση γί­νε­ται έ­να α­λη­θι­νό σύ­στη­μα, που ε­πα­να­λαμ­βάνει τα στοι­χεί­α της θε­ω­ρη­τι­κής – δια­νο­η­τι­κής μυ­στι­κής του Ευα­γρί­ου (6ος αιώ­νας), τον προ­φη­τι­σμό του Συ­με­ών του Νέ­ου Θε­ο­λό­γου (10ος αι.) και την πνευ­μα­τι­κό­τη­τα της καρ­διάς που α­νέρ­χε­ται ως τον Μα­κά­ριο της Αι­γύ­πτου (6ος αι)… Κα­θα­ρή προ­σευ­χή – προ­σευ­χή του Ι­η­σού – μυστι­κή του Ο­νό­μα­τος». Στη συ­νέ­χεια, ο Νι­κό­λα­ος Κα­βά­σι­λας (ΙΔ’ αι.) έ­γι­νε ο δάσκα­λος μιας μυ­στη­ρια­κής και λει­τουρ­γι­κής ζω­ής, που συ­νι­στού­σε α­κρι­βώς την ου­σιώ­δη α­ξί­α που υ­πε­ρα­σπι­ζό­ταν ο Πα­λα­μάς. «Η «Εν Χρι­στώ ζω­ή» του Κα­βάσι­λα εί­ναι μια ε­πί­ση­μη Πα­λα­μι­κή δια­κή­ρυ­ξη…». Ο Πα­λα­μάς έ­βλε­πε στα μυ­στή­ρια, ι­διαί­τε­ρα  στο Βά­πτι­σμα και στη Θεί­α Ευ­χα­ρι­στί­α, τη θε­με­λί­ω­ση της η­συ­χαστι­κής μυ­στι­κής. Και ο Κα­βά­σι­λας φτά­νει  στους δύ­ο πό­λους της η­συ­χα­στι­κής μυ­στι­κής του ΙΔ’ αι. Την α­διά­λει­πτη προ­σευ­χή του ο­νό­μα­τος του Ι­η­σού και τη «συ­νε­χή» Θεί­α Κοι­νω­νί­α.

Έ­τσι, η θε­ο­ποί­η­ση ο­λο­κλη­ρώ­νε­ται μέ­σα σε μια εκκλη­σιο­λο­γι­κή προ­ο­πτι­κή. Με­τά την πτώ­ση της Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως η η­συ­χαστι­κή πα­ρά­δο­ση δεν έ­σβη­σε στην Α­να­το­λή. Δια­τη­ρή­θη­κε στους χρό­νους της δου­λεί­ας ό­λος ο θη­σαυ­ρός της ορ­θό­δο­ξης πνευ­μα­τι­κό­τη­τας. Κέ­ντρο της πά­ντοτε το Ά­γιο Ό­ρος. Συ­νε­χι­στές της Μά­ξι­μος ο Γραι­κός (15 αι.) και ο ά­γιος Νι­κό­δη­μος ο Α­γιο­ρεί­της (1748-1808). Κα­τέ­χει ξε­χω­ρι­στή θέ­ση στην ι­στο­ρί­α του η­συ­χα­σμού και με το πε­ρί­φη­μο έρ­γο του «Φι­λο­κα­λί­α των Α­γί­ων Νη­πτι­κών». Ο Ά­γιος Νι­κό­δη­μος υ­πήρ­ξε ο πρω­τερ­γά­της της συ­χνής Θεί­ας Κοι­νω­νί­ας μα­ζί με τους α­γιο­ρεί­τες «Κολ­λυ­βά­δες» (18ος αιώ­νας).

Αυ­τή υ­πήρ­ξε η με­γά­λη θε­ο­λο­γι­κή και πα­τε­ρι­κή μορ­φή του α­γί­ου Γρη­γο­ρί­ου του Πα­λα­μά, Αρ­χιε­πι­σκό­που Θεσ­σα­λο­νί­κης, που τι­μά σήμερα 14 Νο­εμ­βρί­ου η Εκ­κλη­σί­α.

Υ­πήρ­ξε ο κρί­κος που έ­νω­σε σε μια δύ­σκο­λη και ε­πι­κίνδυ­νη πε­ρί­ο­δο, την πα­λα­μι­κή, ό­πως ο­νο­μά­στη­κε, πε­ρί­ο­δο, την ορ­θό­δο­ξη πα­ράδο­ση του η­συ­χα­σμού με αυ­τή των προ αυ­τού με­γά­λων Πα­τέ­ρων της Εκ­κλη­σί­ας. Και α­διά­σπα­στη την α­λυ­σί­δα την πα­ρέ­δω­σε στους­με­τά α­πό αυ­τόν Πα­τέ­ρες, για να δια­φυ­λα­χτεί ως θη­σαυ­ρός πο­λύ­τι­μος στη ζω­ή και την πο­ρεί­α της «Μί­ας, Α­γίας, Κα­θο­λι­κής και Α­πο­στο­λι­κής Εκ­κλη­σί­ας».