Πρόλογος στο βιβλίο του π. Ιωάννη Χρυσαυγή, "Η δημιουργία ως μυστήριο. Θεολογική προσέγγιση της οικολογικής πρό(σ)κλησης" - Ευάγγελος Βενιζέλος

Πρόλογος στο βιβλίο του π. Ιωάννη Χρυσαυγή,

Ευάγγελος Βενιζέλος

"Η δημιουργία ως μυστήριο. 
Θεολογική προσέγγιση της οικολογικής πρό(σ)κλησης" 
(εκδ. Αρμός, 2023). Δημοσιεύεται στα ΝΕΑ.

"Η κλιματική κρίση κινείται σε άλλη χρονική κλίμακα, αφορά με τον πλέον προφανή τρόπο τη σχέση του ανθρώπου με την κτίση. Θέτει υπό αμφισβήτηση τις προϋποθέσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Καθιστά ειρωνικές ή έστω μελαγχολικές έννοιες όπως η αειφορία και η βιώσιμη ανάπτυξη. Μειώνει αναλογικά τη σημασία τόσο της Ειρήνης όσο και του Πόλεμου."

Πρόλογος

Η λέξη «permacrisis» που ορίζεται «ως παρατεταμένη περίοδος αστάθειας και ανασφάλειας και ενσωματώνει όλες τις κρίσεις υγειονομικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές και γεωπολιτικές, καθώς και το αίσθημα μιας ακόμη συμφοράς που αναμένεται», κυριάρχησε λεξικογραφικά το 2022.

Στην παγκόσμια έκθεση κινδύνων ( Global Risks Report ) του 2023 που έδωσε, όπως κάθε χρόνο, στη δημοσιότητα το Παγκόσμιο Οικονομικό Forum, το λεγόμενο του Νταβός, αναδεικνύεται η έννοια της polycrisis, της πολυκρίσης. Κατά την έκθεση «οι παρόντες και οι μελλοντικοί κίνδυνοι μπορούν να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους για να σχηματίσουν μια «πολυκρίση» – ένα σύμπλεγμα συσχετιζόμενων παγκόσμιων κινδύνων με σύνθετες επιπτώσεις, έτσι ώστε ο συνολικός αντίκτυπος να υπερβαίνει το άθροισμα κάθε μέρους». Στους δέκα σημαντικότερους κινδύνους που προβάλλονται με ορίζοντα δυο και δέκα ετών, οι περισσότεροι από τους μισούς είναι περιβαλλοντικού χαρακτήρα και συνδέονται με το φαινόμενο της κλιματικής κρίσης.

Η «Διάσκεψη των μερών» ( COP ) της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή συνήλθε για πρώτη φορά το 1995 στο Βερολίνο και μέχρι τη Διάσκεψη του Sharm El-Sheikh που συνήλθε το Νοέμβριο του 2022, έχει συγκληθεί 27 φορές. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι διεθνούς εμβέλειας οικολογικές πρωτοβουλίες του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου αρχίζουν ήδη από το 1992, ενώ από το 1995, ταυτόχρονα σχεδόν με την σύγκληση της πρώτης COP , αρχίζουν τα διάσημα πλωτά διεθνή συμπόσια για την προστασία μεγάλων υδάτινων οντοτήτων του πλανήτη.

Οι αδιάλειπτες πρωτοβουλίες του «Πράσινου» Πατριάρχη, δεν είναι όμως μια εκδοχή οικολογικού ακτιβισμού. Είναι μια σύγχρονη μορφή αδιάλειπτης προσευχής για το μέλλον του πλανήτη και της ανθρωπότητας, για το μέλλον του κόσμου, για τη διακονία του ανθρώπου ως οικονόμου της φύσης.

Οι μεγάλες και πολλαπλασιαζόμενες προκλήσεις που συγκροτούν το δίδυμο φαινόμενο της «permacrisis» και της «polycrisis» και έχουν ως υπόβαθρο την κλιματική κρίση, έχουν αποκτήσει μετά την πανδημία της Covid - 19 μια προφανή υγειονομική διάσταση παγκόσμιας κλίμακας. Δεν αναφέρομαι εδώ ούτε στην αναζωπύρωση της πυρηνικής απειλής, που διατυπώθηκε αμέσως μετά την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, ούτε στην ενεργειακή κρίση, ούτε σε φαινόμενα όπως η εκτίναξη του παγκόσμιου χρέους, δημοσίου και ιδιωτικού, και κυρίως η εκρηκτική διόγκωση των ανισοτήτων μεταξύ κρατών και στο εσωτερικό των δυτικών κυρίως, αλλά όχι μόνο, κοινωνιών.

Η κλιματική κρίση κινείται σε άλλη χρονική κλίμακα, αφορά με τον πλέον προφανή τρόπο τη σχέση του ανθρώπου με την κτίση. Θέτει υπό αμφισβήτηση τις προϋποθέσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Καθιστά ειρωνικές ή έστω μελαγχολικές έννοιες όπως η αειφορία και η βιώσιμη ανάπτυξη. Μειώνει αναλογικά τη σημασία τόσο της Ειρήνης όσο και του Πόλεμου. Επιβάλλει εκ των πραγμάτων την επανεξέταση πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών αξιών, όπως η αλληλεγγύη, η ανάπτυξη, η ευημερία, πολύ περισσότερο στόχων, όπως η ανταγωνιστικότητα. Η «ανθρώπινη κατάσταση», λόγω κλιματικής κρίσης, συμπιέζεται ανάμεσα στο αρχαϊκό και το μεταμοντέρνο που καλούνται να συνυπάρχουν σε ένα κόσμο που από τη μια βιώνει την κλιματική κρίση και από την άλλη καλείται να συμφιλιωθεί με μεγάλες και συνεχείς τεχνολογικές και βιοτεχνολογικές προκλήσεις. Η κλιματική κρίση παροξύνει κάθε πιθανή όψη της διάχυτης ταυτοτικής κρίσης που ταλανίζει όλες τις συλλογικές οντότητες, έθνη, κοινωνίες, κοινότητες κάθε μορφής και τα άτομα που νιώθουν ότι ανήκουν ή ότι δεν ανήκουν σε αυτές.

Μια κρίση, όπως η κλιματική, τέτοιας έκτασης, βάθους και έντασης, κατά κυριολεξία οικουμενική ή μάλλον πλανητική, προφανώς συνιστά κοσμοϊστορική αξιακή, ηθική, ιδεολογική, οικονομική, κοινωνική και εντέλει πολιτική πρόκληση. Συνιστά πρόκληση διανοητική και επιστημολογική, κρίση παραδείγματος. Κρίση της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας, αλλά και κάθε φονταμενταλισμού, κάθε παραδοσιοκρατικής αντίληψης, κάθε αρχαϊσμού που διατηρείται ενεργός. Η οικουμένη δεν ζει στο σύνολό της στην ίδια ιστορική εποχή, δεν προσλαμβάνει μόνο με ορθολογικό ή πολύ περισσότερο με δυτικό τρόπο τα ερεθίσματα της κλιματικής κρίσης. Η διεθνής κοινότητα ούτως ή άλλως δοκιμάζεται πολλαπλώς. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έθεσε υπό αμφισβήτηση ακόμη και τη στοιχειώδη αποτελεσματικότητα του ΟΗΕ. Οι παγκόσμιοι συσχετισμοί αναδιατάσσονται. Από το επίπεδο των εφοδιαστικών αλυσίδων και της ενεργειακής αγοράς έως το επίπεδο της διάδοσης και της απειλής χρήσης πυρηνικών όπλων.

Λόγω ειδικότητας και εμπειρίας παρακολουθώ πρωτίστως την πολιτική και νομική όψη των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης. Τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν οι κυβερνήσεις και τα πολιτικά συστήματα των κρατών μελών του ΟΗΕ και ιδίως των ισχυρότερων ή των περιβαλλοντικά κρισιμότερων ή περιφερειακών οργανισμών, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Παρακολουθώ τις αμηχανίες, τη μυωπική αντίληψη περί εθνικού οικονομικού συμφέροντος, τα κείμενα του soft law και των διεθνών συμβάσεων, την εξέλιξη του Δικαίου της ΕΕ και των εθνικών νομοθεσιών, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο ευαισθητοποιείται το δικαστικό σύστημα σε πολλές πλευρές του κόσμου, από τη Γερμανία και τη Γαλλία μέχρι τη Βραζιλία και την Κολομβία, παράγοντας υπό την πίεση της κλιματικής κρίσης μια οικολογική νομολογία νέας γενιάς που αναδεικνύει την ευθύνη κρατών και μεγάλων επιχειρήσεων, με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον.

Η πρόκληση της κλιματικής κρίσης που μας οδηγεί πίσω στα θεμελιώδη υπαρξιακά και ανθρωπολογικά ερωτήματα είναι προφανές ότι συνιστά προνομιακό πεδίο για τον θεολογικό λόγο, και μάλιστα τον ορθόδοξο. Δεν αρκεί η διατύπωση μιας οικολογικής θεολογίας ή μιας οικολογικά μαχητικής «πολιτικής» θεολογίας. Το ζητούμενο είναι μια «ολοκληρωμένη θεολογία» που θέλει να προσφέρει στην Οικουμένη ένα νέο Μεγάλο Αγιασμό. Η κλιματική κρίση ως ανθρωπογενής θέτει το ζήτημα της εγκατάλειψης της διακονίας του ανθρώπου ως ιερέα της κτίσης. Θέτει συνεπώς το ζήτημα της αμαρτίας. Με πρακτικούς όρους θέτει το ζήτημα της αδιαφορίας για τις επόμενες γενιές, του ελλείμματος διορατικότητας και αλληλεγγύης, άρα του ελλείμματος αγάπης που αναπαράγει και διογκώνει ανισότητες, οι οποίες γίνονται εκρηκτικές.

Προσωπικά αντιλαμβάνομαι την «ολοκληρωμένη θεολογία» ως θεολογία που υπερβαίνει τον χρόνο αλλά έχει συνείδηση της Ιστορίας και της απλής αλήθειας ότι ο πλανήτης αναζητά την ταυτότητά του μέσα από το μυστήριο της δημιουργίας, αλλά δεν κατοικείται μόνο από ανθρώπους στους οποίους έχει αποκαλυφθεί η χριστιανική αλήθεια. Η κλιματική κρίση αποκαλύπτει με ακραίο τρόπο τη σημασία της προσδοκίας «ίνα ώσιν εν».

Η σωτηρία του πλανήτη, ως το μείζον οικουμενικό πολιτικό ζήτημα, είναι βεβαίως διαφορετικό από τη σωτηρία του ανθρώπου με όρους θρησκευτικούς, πιο συγκεκριμένα χριστιανικούς, και ακόμη πιο συγκεκριμένα ορθόδοξους. Αυτοί έχουν όμως τη δική τους εξ αποκαλύψεως σημασία που δεν μπορεί να προσληφθεί πολιτικά και πολύ περισσότερο διεθνοπολιτικά, αλλά μπορεί να συμβάλλει καταλυτικά στη διαμόρφωση των προϋποθέσεων της πολιτικής πρόσληψης. Από αυτή την οπτική γωνία η απήχηση των πρωτοβουλιών του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, οι κοινές πρωτοβουλίες με τον Πάπα Φραγκίσκο και τους προκατόχους του , ο διαχριστιανικός και διαθρησκευτικός διάλογος και οι κοινές δράσεις έχουν τεράστια σημασία.

Οι σκέψεις που προηγήθηκαν είναι μια άτεχνη και ατελής θύραθεν προσπάθεια να περιγράψω το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο άνθρωπος που βρίσκεται από την πρώτη στιγμή στο «πράσινο» πλευρό του Οικουμενικού Πατριάρχη, ο αρχιδιάκονος του Οικουμενικού Θρόνου Δρ. Ιωάννης Χρυσαυγής, διεθνούς κύρους ερευνητής και συγγραφέας, τοποθετεί το ανά χείρας opus magnum της οικολογικής θεολογίας ως ολοκληρωμένης θεολογίας.

«Η δημιουργία ως μυστήριο», που κυκλοφορεί τώρα σε ελληνική μετάφραση, έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής στους διεθνείς θεολογικούς κύκλους, όταν κυκλοφόρησε στην αρχική εκδοχή της στα αγγλικά. Ο πρύτανης των ορθοδόξων θεολόγων μητροπολίτης γέρων Περγάμου καθηγητής Ιωάννης Ζηζιούλας, έκανε την πιο έγκυρη σύνοψη: «Εδώ και πολλά χρόνια ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής είναι ακαταπόνητος σύμβουλος του Οικουμενικού Πατριάρχη στις οικολογικές πρωτοβουλίες και δραστηριότητές του, συνδράμει αθόρυβα εκκλησιαστικούς προκαθημένους στη δημιουργία περιβαλλοντικών ιδρυμάτων και στη διαμόρφωση των ποιμαντικών δηλώσεών τους, ενώ παράλληλα συμβάλλει έγκυρα στην ευαισθητοποίηση ως προς το ζωτικό και επείγον της φροντίδας για την κτίση σε παγκόσμιο, εθνικό και τοπικό επίπεδο. Το εν λόγω βιβλίο επιβεβαιώνει την ωριμότητα της σκέψης του και τη διαύγεια της πεποίθησής του.»

Ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής μας προσφέρει ένα βιβλίο - γιορτή των Θεοφανείων στην οποία καλούνται νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες. Ένα βιβλίο απαιτητικό, εναγώνιο και εμπνευσμένο που απευθύνεται πρωτίστως στους θεολόγους, αλλά και σε όσους έχουν ανάγκη από «φώτιση» με την πολιτική και κοινωνική έννοια του όρου, προκειμένου να ακούσουν την κραυγή της «διαρρηγμένης εικόνας του κόσμου», να συνειδητοποιήσουν τον κίνδυνο του «κατακερματισμού της φύσης» και την επιτακτική και επείγουσα ανάγκη επαναπροσδιορισμού μιας «μεταμορφωμένης δημιουργίας». Τον ευχαριστώ για τη χάρη που μας κάνει.