Η Εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και η Μεγάλη Παρασκευή

Η Εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και η Μεγάλη Παρασκευή

Στο εορτολόγιο της Εκκλησίας δύο ημέρες έχουν τον Σταυρό ως το κύριο θέμα τους: η Μεγάλη Παρασκευή και η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου (υπάρχει και η Τρίτη Κυριακή των Νηστειών ως παρηγορία για τον ασκητικό χαρακτήρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής). Συνήθως οι δύο εορτές συχνά θεωρούνται ισότιμες, λόγω της αυστηρής νηστείας που τις συνοδεύει. Ωστόσο, η ιστορική εξέλιξη και η Λειτουργική αποκαλύπτουν πως οι δύο εορτές έχουν διαφορετική φυσιογνωμία. Η Μεγάλη Παρασκευή αποτελεί ανάμνηση του Πάθους του Χριστού, ενώ η Ύψωση είναι η ανάδειξη και η λατρευτική προβολή του ίδιου του ιστορικού κειμηλίου του Σταυρού, όπως φανερώνεται τόσο στα Ιεροσόλυμα όσο και στην Κωνσταντινούπολη.

Η Μεγάλη Παρασκευή, που αποτελεί κορύφωση της Μεγάλης Εβδομάδας, είναι ημέρα απόλυτης νηστείας, σιωπής και συμμετοχής στο σωτήριο Πάθος του Χριστού. Κεντρικά στοιχεία αποτελούν η Σταύρωση και η ταφή του Θεανθρώπου. Η μέρα έχει αποκλειστικά πένθιμο χαρακτήρα∙ δεν είναι ημέρα χαράς ή δοξολογίας, αλλά δραματική συμμετοχή στη θυσία του Θεανθρώπου.

Η εορτή της Υψώσεως καθιερώθηκε στην Ιερουσαλήμ κατά τον 4ο αιώνα. Το Οδοιπορικό της Αιθερίας μαρτυρεί ότι στις 13 Σεπτεμβρίου τελούνταν με λαμπρότητα τα εγκαίνια του ναού της Αναστάσεως, ενώ την επόμενη ημέρα γινόταν η τελετουργική παρουσίαση του Σταυρού ώστε να μπορέσει να τον προσκυνήσει ο λαός. Η πρακτική αυτή αποτύπωνε όχι μόνο ανάμνηση του πάθους, αλλά και την ίδια την παρουσία του ιερού κειμηλίου. Στους επόμενους αιώνες, τα Τυπικά των Ιεροσολύμων μαρτυρούν πως η Ύψωση γινόταν με τον Πατριάρχη να υψώνει τον Τίμιο Σταυρό και να ευλογεί προς τις τέσσερις κατευθύνσεις, ενώ το εκκλησίασμα επαναλάμβανε το «Κύριε, ἐλέησον».

Έτσι, η Ύψωση στα Ιεροσόλυμα δεν είναι ανάμνηση του Πάθους (όπως η Μεγάλη Παρασκευή), αλλά φανέρωση της δόξας και της σωστικής δύναμης του Σταυρού, ο οποίος πλέον βρίσκεται ως κειμήλιο ιερό και σεβάσμιο στα χέρια της Εκκλησίας.

Μετά την εκστρατεία του αυτοκράτορα Ηράκλειου (630 μ.Χ.), ο οποίος ανέκτησε τον Σταυρό από τους Πέρσες και τον μετέφερε πρώτα στην Κωνσταντινούπολη για να τεθεί σε προσκύνηση στην Αγία Σοφία, η εορτή απέκτησε οικουμενική διάσταση. Στην συνέχεια τον μετέφερε θριαμβευτικά στα Ιεροσόλυμα, όπου, σύμφωνα με την παράδοση, τον λιτάνευσε ο ίδιος πεζός (ξυπόλυτος και χωρίς βασιλική πορφύρα) μέχρι τον Ναό της Αναστάσεως.

Στην Κωνσταντινούπολη, ο Σταυρός τιμήθηκε με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια: λιτανείες από το Παλάτι ως την Αγία Σοφία, κατάθεση του Σταυρού στην Αγία Τράπεζα και τελετουργική ύψωση από τον Πατριάρχη, με τον λαό να ψάλλει εκατοντάδες φορές «Κύριε ἐλέησον». Ο εορτασμός είχε διπλή όψη: κατανυκτικός (προσκύνηση του Τιμίου Σταυρού) και πολιτικός (τρόπαιο νίκης της Κωνσταντινουπόλεως και της Χριστιανικής Αυτοκρατορίας).

Παρότι η λατρευτική εμπειρία της 14ης Σεπτεμβρίου μοιάζει εξωτερικά με τη Μεγάλη Παρασκευή (αυστηρή νηστεία, κατανυκτικό ύφος), στην ουσία πρόκειται για διαφορετικό εορτολογικό γεγονός. Η Μεγάλη Παρασκευή είναι ανάμνηση του Πάθους και της Ταφής του Χριστού, ενώ η Ύψωση είναι πανηγυρική φανέρωση της δύναμης του Σταυρού: στα Ιεροσόλυμα ως κειμήλιο σωτηρίας, στην Κωνσταντινούπολη ως τρόπαιο και σημείο προστασίας της Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας.

Μητροπολίτης Χονγκ Κονγκ Νεκτάριος

The Feast of the Exaltation of the Holy Cross and Good Friday

In the Church calendar, two days have the Cross as their central theme: Holy Friday and the Feast of the Exaltation of the Holy Cross on September 14 (there is also the Third Sunday of Lent, intended as a consolation during the ascetic period of Great Lent). These two feasts are often regarded as equal, due to the strict fasting that accompanies them. However, historical development and liturgical practice reveal that they bear different characteristics. Holy Friday commemorates the Passion of Christ, while the Exaltation emphasizes the revelation and liturgical veneration of the very relic of the Cross, both in Jerusalem and in Constantinople.

Holy Friday, the climax of Holy Week, is a day of absolute fasting, silence, and participation in Christ’s salvific Passion. Its central elements are the Crucifixion and Burial of the God-Man. The day is exclusively mournful; it is not a celebration of joy or glorification, but a dramatic participation in the sacrifice of the Savior.

The Feast of the Exaltation was established in Jerusalem during the fourth century. The Pilgrimage of Egeria testifies that on September 13 the consecration of the Church of the Resurrection took place with great brilliance, while on the following day the Cross itself was solemnly presented so that the faithful could venerate it. This practice reflected not only a remembrance of Christ’s Passion but also the tangible presence of the sacred relic. In subsequent centuries, the Jerusalem Typikon records that the Exaltation was marked by the Patriarch elevating the Holy Cross and blessing in the four directions, while the congregation repeatedly chanted “Lord, have mercy.”

Thus, the Exaltation in Jerusalem is not a commemoration of the Passion (as Holy Friday is), but a manifestation of the glory and saving power of the Cross, which the Church possesses as a sacred and venerable relic.

Following the campaign of Emperor Heraclius (630 AD), who recovered the Cross from the Persians and first carried it to Constantinople to be venerated in Hagia Sophia, the feast gained an ecumenical dimension. He then triumphantly brought it back to Jerusalem, where, according to tradition, he himself bore it barefoot and without imperial robes in a solemn procession to the Church of the Resurrection.

In Constantinople, the Cross was honored with great magnificence: processions from the Palace to Hagia Sophia, deposition of the relic on the Holy Altar, and its ceremonial elevation by the Patriarch, while the crowd chanted “Lord, have mercy” hundreds of times. The celebration had a dual aspect: devotional (the veneration of the Holy Cross) and political (a victory trophy for the City and the Christian Empire).

Although the liturgical experience of September 14 outwardly resembles that of Holy Friday (strict fasting, solemn atmosphere), in essence it represents a different liturgical event. Holy Friday recalls the Passion and Burial of Christ, while the Exaltation is a festive manifestation of the Cross’s power: in Jerusalem as a relic of salvation, and in Constantinople as a trophy and a sign of the Church’s and Empire’s protection.