«Της φάτνης η άρρητη φωνή» - Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

 «Της φάτνης η άρρητη φωνή»

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

«Φάτνη είναι το παχνί, η ταΐστρα ζώων. Ο ευαγγελιστής Λουκάς (τον οποίο και διακρίνει ιδιαίτερη έγνοια για τους αδύναμους και την κοινωνική δικαιοσύνη) αφηγείται πως η Μαρία ταξίδεψε ετοιμόγεννη στην Βηθλεέμ. Διάνυσε μαζί με τον Ιωσήφ γύρω στα 150 χιλιόμετρα κι όταν έφτασαν, έφτανε και η ώρα της Μαρίας. Αλλά "οὐκ ἦν αὐτοῖς τόπος ἐν τῷ καταλύματι" – δεν βρέθηκε γι’ αυτούς μέρος στο πανδοχείο. Κι έτσι το βρέφος το απιθώσανε μέσα σε μια ταΐστρα ζώων.

Δεν βρέθηκε γι’ αυτούς μέρος... Η φάτνη έτσι γίνεται ένα πολύ ισχυρό σύμβολο. Δηλώνει την υπαρξιακή εσχατιά, το περιθώριο στο οποίο σπρώχνει τον άνθρωπο η μη-αποδοχή, η μη-δεξίωση. Η Μαρία γεννά μακριά από την πόλη της, μα και έξω από κάθε άλλη πόλη. Γεννά μακριά από το σπίτι της, αλλά ούτε καν σε μαιευτήριο. Γεννά σε χώρο απωθημένο στις παρυφές της ανθρώπινης κοινωνίας.

Στην χριστιανική αφήγηση ο Θεός γίνεται άνθρωπος. Εδώ το ρήμα γίνεται είναι κρίσιμο. Σημαίνει ότι ο Θεός καθιστά τον εαυτό του πραγματικά μέτοχο της ανθρώπινης συνθήκης: της σωματικότητας, της ευαλωτότητας, της ταξικότητας (στην βυζαντινή εικονογραφία η φάτνη ζωγραφίζεται σαν τάφος και τα σπάργανα σαν σάβανα, και ύμνος των Χριστουγέννων μιλά για την έσχατη φτώχεια του). Μα εισέρχεται στην ανθρώπινη εσχατιά ακριβώς για να αναιρέσει το κακό που την στοιχειώνει, να αναιρέσει δηλαδή την μη-αποδοχή, την μη-δεξίωση.

O ανθρωπολόγος Μαρκ Οζέ είχε ονομάσει ανθρωπολογικούς τόπους τους χώρους που συμμετέχουν στη συγκρότηση κοινότητας και σχεσιακών ταυτοτήτων. Αντίθετα, τους χώρους τους οποίους διασχίζουμε μένοντας ά-σχετοι (ακόμα κι αν τους διασχίζουμε συχνά, όπως πολυκαταστήματα, αυτοκινητόδρομους και διαδίκτυο για παραγγελίες και πληρωμές) ο Οζέ τους ονόμασε μη-τόπους. Απέναντι λοιπόν στον μη-τόπο που ροκανίζει την ανθρωπιά, η φάτνη εκφράζει μια ου-τοπία που χτίζει ανθρωπιά. Εκφράζει δηλαδή όραμα για έναν τρόπο ζωής που υπερβαίνει την ενεστώσα τάξη πραγμάτων. Αυτή η ουτοπία μεταμορφώνει τον μη-τόπο, και ο χώρος ο έξω από την πολιτεία πολίζεται (καταπληκτικό αρχαίο ρήμα που το συναντάμε και στην ασκητική γραμματεία). Στην φάτνη συγκλίνουν παρουσίες από τις εσχατιές: άγγελοι από τον ουρανό, τσοπάνηδες από την ύπαιθρο και (αργότερα, σύμφωνα με την αφήγηση του Ματθαίου) τρεις αλλοδαποί σοφοί. Οι συνδηλώσεις των ευαγγελικών αφηγήσεων είναι αληθινά ριζοσπαστικές. Στην φάτνη δεν εμφανίζονται διόλου η πολιτική ηγεσία και το θρησκευτικό κατεστημένο, οι δυνάμεις δηλαδή που εναντιώνονται σε έναν Θεό ο οποίος αποδέχεται και δεξιώνεται. Οι αποκλεισμοί αυτοαποκλείονται.

Η φάτνη παραμένει φάτνη των Χριστουγέννων, αν όντως παραπέμπει σε ό,τι συμβολίζει. Αλλιώς γίνεται τσόφλι λαμπρό μα αδειανό. Φιμώνεται, ώστε η φωνή της να αντικαθίσταται από το κήρυγμα της εμπορευματοποίησης ως λεωφόρου αυτοπραγμάτωσης. Ήδη τον 4ον αιώνα ο άγιος Ιερώνυμος έγραφε: "Αφαιρέσαμε το χωμάτινο παχνί και το αντικαταστήσαμε με λίκνο ασημένιο. Για μένα όμως πολυτιμότερο είναι εκείνο που αφαιρέθηκε. Το χρυσάφι και το ασήμι ταιριάζουν στην ειδωλολατρία...".

Παράλληλα βλέπουμε και άλλον αναδασμό στον συμβολισμό των δημόσιων στολισμών. Το δέντρο συνεχίζει να κυριαρχεί, συχνά όμως δίχως φάτνη. Το σκεπτικό εδώ προφανώς είναι ότι φάτνη σημαίνει μεταφυσική πίστη και ως εκ τούτου η φάτνη παραλείπεται όταν τον στολισμό τον κάνει φορέας που δηλώνει ουδετερόθρησκος. Προσωπικά ούτε την ουδετεροθρησκεία μέμφομαι, ούτε μπορώ να διανοηθώ ότι η πίστη δεν είναι θέμα καρδιάς κι ελευθερίας. Όμως σε επίπεδο συμβολικό, σε επίπεδο κοινών αξιών οι οποίες καθιστούν μπορετό το αντάμωμα όλων –πιστών και απίστων– στον κοινωνικό χώρο (αντάμωμα το οποίο υπηρετεί και η έννοια της κοινής αργίας για όλους, πέρα από τα ατομικά ρεπό σε ασύμπτωτες μέρες), χρειάζεται μια σκέψη παραπάνω: για το τι αφαιρείται όταν αφαιρεθεί η φάτνη, και για το τι στρεβλώνεται όταν στρεβλωθεί η φάτνη. Η εν λόγω αφαίρεση της φάτνης είναι τόσο φονταμενταλιστική, όσο και το να ζητούσαν κάποιοι χριστιανοί την αφαίρεση του κεφαλιού της θεάς Αθηνάς από το λογότυπο του ΕΚΠΑ!

Έχει ενδοχώρα το παχνί! Στον χρόνο, στον τόπο, στο όραμα».

Πηγή:   "Το Βήμα" την Κυριακή 21-12-2025

Θανάση Ν. Παπαθανασίου

Αν. Καθηγητή της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθήνας
Διευθυντή του περιοδικού “Σύναξη”