Μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά - Παναγιώτη Σ. Μαρτίνη

Στις 14 Νοεμβρίου η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Επίσης, ιδιαίτερα τον τιμά και τη Β’ Κυριακή των Νηστειών, ως πρόμαχο της Ορθόδοξης πίστης και θεολογίας.
Ο Άγιος Γρηγόριος έζησε τον 14ο αιώνα (1296-1359). Υπήρξε γόνος αρχοντικής οικογένειας της Κωνσταντινούπολης. Ο πατέρας του ήταν συγκλητικός και σύμβουλος του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου (1282 –1328), άνδρας μεγάλης αρετής, που επιδιδόταν στη “νοερά προσευχή”.
Ο Γρηγόριος έλαβε μεγάλη μόρφωση, ιδιαίτερα γνώρισε τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, τη “λογική” του οποίου θεωρούσε “ως μια καθαρή άσκηση του νου”. Όμως, κυρίως, επέδρασαν στη μετέπειτα ζωή και πορεία δύο οπαδοί της λεγόμενης “νηπτικής” παράδοσης, ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Αθανάσιος Α’, και ο Μητροπολίτης Φιλαδελφείας Θεόκλητος, που τον εμύησε στην “καθαρά προσευχή”. Γι’ αυτό σε νεαρή ηλικία ακολούθησε τον μοναχικό βίο, αφού επί 20 χρόνια έζησε ως ερημίτης και κοινοβιάτης μοναχός στο Άγιο Όρος. Με διδασκάλους τους μεγάλους “γεροντάδες” ασκήθηκε στην “καρδιακή” προσευχή και στη συνεχή επίκληση του ονόματος του Ιησού.

Τον 14ο αιώνα που έζησε ο Άγιος Γρηγόριος η βυζαντινή Ανατολή διέτρεχε δύο σοβαρούς κινδύνους. Στην Ανατολή, έναν εθνικό, αφού οι Τούρκοι είχαν φτάσει μέχρι τα παράλια της Μ. Ασίας, και στη Δύση έναν πνευματικό, που απειλούσε να νοθεύσει ακόμη και την ορθόδοξη πίστη και θεολογία.
Ήταν ο άθεος ανθρωπισμός, που στη θέση του Θεού είχε τοποθετήσει τον άνθρωπο, και ήδη είχε νοθεύσει τη θεολογία της Δυτικής Εκκλησίας.
Θερμός υποστηρικτής της δυτικής θεολογίας υπήρξε ο Βαρλαάμ ο μοναχός, ελληνικής καταγωγής και παιδείας, οπαδός του σχολαστικισμού και της Αριστοτελικής Φιλοσοφίας. Εγκαταστάθηκε πρώτα στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια στη Θεσσαλονίκη, υποστηρίζοντας τις θέσεις των Λατίνων περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, ότι η γνώση του Θεού έχει για πηγή της μόνο την “εμπειρία” των αισθήσεων (Αριστοτέλης) και ότι ο Θεός παραμένει άγνωστος, πάνω από κάθε αισθητή εμπειρία (νεοπλατωνισμός). Έτσι γίνεται σφοδρός πολέμιος των ησυχαστών και γενικότερα της ησυχαστικής – νηπτικής παράδοσης, που θέλει δυνατή τη θέαση του Θεού ως “ακτίστου φωτός”, δια της συνεχούς προσευχής.
Τότε κλήθηκε να υπερασπίσει αυτή την παράδοση ο Αγιος Γρηγόριος, που διέθετε γερή φιλοσοφική και θεολογική μόρφωση, καθώς και την εικοσαετή ασκητική του εμπειρία.
Η θεολογία του αγίου Γρηγορίου, που βασικά συνοψίζει όλη την παράδοση και την διδασκαλία των προ αυτού πατέρων (Μ. Βασιλείου, Γρηγορίου Νύσσης, Γρηγορίου Ναζιανζηνού, Μαξίμου του Ομολογητού κλπ), μιλάει για τρία στάδια πνευματικού αγώνα, που κάνουν δυνατή τη θέωση του ανθρώπου.
Το πρώτο στάδιο περιλαμβάνει τη νοερή, καρδιακή και αδιάλειπτη προσευχή (Ευάγριος, Μακάριος Αιγύπτου, Ιωάννης Σιναϊτης), σύμφωνα με το Ρωμ. 9,2, του Αποστόλου Παύλου, “αδιαλείπτως προσεύχεσθε”. Αλλά και ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος σημειώνει: “μνημονευτέον του Θεού μάλλον ή αναπνευστέον”. Έτσι, μέχρι σήμερα οι μοναχοί, ιδιαίτερα στο Άγιο Όρος, συνεχώς επαναλαμβάνουν τη μονολόγιστη ευχή: “Κύριε, Ιησού Χριστέ, ελέησόν με”.
Το δεύτερο στάδιο του πνευματικού αγώνα είναι η κάθαρση και ο φωτισμός του προσευχόμενου, σύμφωνα με το Ματθ.5,8, “μακάριοι οι καθαροί τη καρδία, ότι αυτοί τον Θεόν όψονται”. Κατά τον Άγιο Διάδοχο, επίσκοπο Φωτικής, “όταν ο χριστιανός επικαλείται συνεχώς τον Κύριο Ιησού, τότε το πυρ της θείας Χάριτος απλώνεται ακόμη και στις εξωτερικές του αισθήσεις. Είναι το “άκτιστο φως”, που σαν “άκτιστη” θεία ενέργεια εμφανίστηκε στο Μωυσή στο Όρος Σινά. “ και κατέβη η δόξα Κυρίου του Θεού επί το Όρος Σινά… το δε είδος της δόξης Κυρίου ωσεί πυρ φλέγον” (Εξ. 24,17). Και “καταβαίνοντος δε αυτού εκ του Όρους …είδεν Ααρών…τον Μωϋσήν και ην δεδοξασμένη η όψις του προσώπου αυτού και εφοβήθησαν εγγίσαι αυτόν …και περιέθηκεν Μωϋσής κάλυμμα επί το πρόσωπον αυτό΄”. (Εξ. 34,33). Είναι το ίδιο “άκτιστον φως”, που περιέλουσε τους τρεις μαθητές στο όρος Θαβώρ, κατά την Μεταμόρφωση του Κυρίου. Γι’ αυτό από τους ησυχαστές αυτό το “φως” ονομάζεται και “Θαβώρειον”.
Η συνεχής μνημόνευση του ονόματος του Ιησού φωτίζει το είναι του πιστού και τον οδηγεί στο τρίτο και τελευταίο στάδιο, που είναι η θέωσή του, δηλαδή η ένωσή του με τον Θεό. Κατά τους πατέρες, “η φωτεινή όραση είναι μια θεοφάνεια τόσον αληθινή, όσο και η θεοφάνεια του όρους Θαβώρ, αφού φανερώνει το ίδιο θεοποιημένο σώμα του Χριστού”. Ήδη ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης (4ος αι.) καθορίζει τη διάκριση ανάμεσα στη θεία ουσία και στις ενέργειές της, για να εκφράσει την επικοινωνία αυτή. Οι ενέργειες αυτές, κατά τον ιερό πατέρα, είναι πραγματικές εκδηλώσεις, που καθιστούν προσιτή τη θεϊκή ζωή χωρίς να αφαιρούν από τον Θεό την ακαταληψία του. Και ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (14ος αι.) συμπληρώνει: “Συμμετέχοντας στον Θεό τον ίδιο και στην άκτιστη χάρη Του, ο άνθρωπος γίνεται θεός κατά χάριν”. Αυτό, όμως, το βλέπει ο Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς να ολοκληρώνεται και να επιτυγχάνεται πλήρως με τη συμμετοχή του χριστιανού στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας. Αρχίζει αυτός ο φωτισμός με το Βάπτισμα και συνεχώς ενδυναμώνεται με τη συμμετοχή στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Εκεί που γινόμαστε, όπως σημειώνει, “σύσσωμοι” και “σύναιμοι” Χριστού.
Αυτή τη θεολογία διασώζει στα συγγράματά του ο Παλαμάς, που με βιβλικά και πατερικά επιχειρήματα ανατρέπει τη νοθευμένη θεολογία της Δυτικής Εκκλησίας η οποία και συνοδικώς καταδικάστηκε (Σύνοδος 1341).
Στη συνέχεια, “κάτω από την πένα του Γρηγορίου του Σιναϊτη (10ος αιώνας) η ησυχαστική παράδοση γίνεται ένα αληθινό σύστημα, που επαναλαμβάνει τα στοιχεία της θεωρητικής – διανοητικής μυστικής του Ευαγρίου (6ος αιώνας), τον προφητισμό του Συμεών του Νέου Θεολόγου (10ος αι.) και την πνευματικότητα της καρδιάς που ανέρχεται ως τον Μακάριο της Αιγύπτου (6ος αι)… Καθαρή προσευχή – προσευχή του Ιησού – μυστική του Ονόματος”. Στη συνέχεια, ο Νικόλαος Καβάσιλας (ΙΔ’ αι.) έγινε ο δάσκαλος μιας μυστηριακής και λειτουργικής ζωής, που συνιστούσε ακριβώς την ουσιώδη αξία που υπερασπιζόταν ο Παλαμάς. “Η “Εν Χριστώ ζωή” του Καβάσιλα είναι μια επίσημη Παλαμική διακήρυξη…”. Ο Παλαμάς έβλεπε στα μυστήρια, ιδιαίτερα στο Βάπτισμα και στη Θεία Ευχαριστία, τη θεμελίωση της ησυχαστικής μυστικής. Και ο Καβάσιλας φτάνει στους δύο πόλους της ησυχαστικής μυστικής του ΙΔ’ αι. Την αδιάλειπτη προσευχή του ονόματος του Ιησού και τη “συνεχή” Θεία Κοινωνία.
Έτσι, η θεοποίηση ολοκληρώνεται μέσα σε μια εκκλησιολογική προοπτική. Μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως η ησυχαστική παράδοση δεν έσβησε στην Ανατολή. Διατηρήθηκε στους χρόνους της δουλείας όλος ο θησαυρός της ορθόδοξης πνευματικότητας. Κέντρο της πάντοτε το Άγιο Όρος. Συνεχιστές της Μάξιμος ο Γραικός (15 αι.) και ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1748-1808). Κατέχει ξεχωριστή θέση στην ιστορία του ησυχασμού και με το περίφημο έργο του “Φιλοκαλία των Αγίων Νηπτικών”. Ο Άγιος Νικόδημος υπήρξε ο πρωτεργάτης της συχνής Θείας Κοινωνίας μαζί με τους αγιορείτες “Κολλυβάδες” (18ος αιώνας).
Αυτή υπήρξε η μεγάλη θεολογική και πατερική μορφή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, που τιμά αύριο 14 Νοεμβρίου η Εκκλησία.
Υπήρξε ο κρίκος που ένωσε σε μια δύσκολη και επικίνδυνη περίοδο, την παλαμική, όπως ονομάστηκε, περίοδο, την ορθόδοξη παράδοση του ησυχασμού με αυτή των προ αυτού μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας. Και αδιάσπαστη την αλυσίδα την παρέδωσε στουςμετά από αυτόν Πατέρες, για να διαφυλαχτεί ως θησαυρός πολύτιμος στη ζωή και την πορεία της “Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας”.

Παναγιώτης Σ. Μαρτίνης, Δρ. Θ.

Άρχων Ιερομνήμων της Μ.τ.Χ. Εκκλησίας

Από την εφημερίδα "Εκκλησιολόγος"