EΝΑ ΛΑΤΙΝΙΚΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΣΤΟ AΓΙΟ OΡΟΣ ΓΙΑ ΤΡΙΑΚΟΣΙΑ ΠΕΡΙΠΟΥ ΧΡΟΝΙΑ - + Ιωάννης Σπιτέρης

EΝΑ ΛΑΤΙΝΙΚΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΣΤΟ AΓΙΟ OΡΟΣ ΓΙΑ ΤΡΙΑΚΟΣΙΑ ΠΕΡΙΠΟΥ ΧΡΟΝΙΑ

Λίγοι γνωρίζουν πως για τριακόσια περίπου χρόνια λειτουργούσε στο Άγιον Όρος ένα μοναστήρι Λατίνων μοναχών του Αγίου Βενεδίκτου, μοναχών ιταλικής καταγωγής, το οποίο ήταν γνωστό ως μοναστήρι των Αμαλφιτάνων. Η παρουσία του μαρτυρείται τουλάχιστον από τα πρώτα χρόνια του 10^ου έως τα τέλη του 13^ου αιώνα, δηλαδή περισσότερο από  διακόσια χρόνια ύστερα το λεγόμενο σχίσμα μεταξύ των Εκκλησιών Κωνσταντινουπόλεως και Ρώμης.

Η ύπαρξη αυτού του μοναστηριού έγινε πρόσφατα γνωστή στο ευρύ κοινό με το ντοκιμαντέρ «Amalfion»: une présence bénédictine au Mont Athos (Αμάλφιον: μια παρουσία Βενεδικτίνων στο Άγιο Όρος), συμπαραγωγή της Nomade Production και του γαλλικού καθολικού τηλεοπτικού καναλιού KTO.

Αυτό το γεγονός έδωσε την δυνατότητα στον αδελφό Luigi d’Ayala Valva, μοναχό  από τη Μονή Bose, γνωστό για την αγάπη του για την Ελλάδα και την Ορθοδοξία, να συντάξει μια καλά τεκμηριωμένη και πολυσέλιδη μελέτη σχετικά με αυτήν τη μονή, η οποία δημοσιεύτηκε στο ιταλικό διαδικτυακό περιοδικό «Settimana News» στις 11 Ιανουαρίου 2025. Μελετώντας αυτήν την έρευνα, επιχείρησα να φτιάξω μια μικρή σύνθεση και να τη μοιραστώ μαζί σας. 

Ένα «πανορθόδοξο» μοναστικό κέντρο

Όπως είναι γνωστό στο Άγιον Όρος δεν υπάρχουν μονάχα Έλληνες μοναχοί ή μοναστήρια, αλλά υπάρχει μία ευρεία εκπροσώπηση όλων των εθνών, στα οποία η ορθόδοξη πίστη είναι ευρέως διαδεδομένη. Έτσι, δίπλα από τα γνωστά ελληνικά μοναστήρια, συναντάμε το ρωσικό, το βουλγάρικο, το σέρβικο και το ρουμάνικο.

Αν και είναι γνωστό στους ιδικούς και υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία σχετική με το θέμα, λίγοι ωστόσο,  γνωρίζουν ότι αυτή η ποικιλομορφία των εθνικών πολιτισμών στον Άθωνα συμπεριέλαβε, στο παρελθόν, και Λατίνους μοναχούς ιταλικής καταγωγής. Πρόκειται για το  μοναστήρι των Βενεδικτίνων της «Santa Maria degli Amalfitani», που μαρτυρείται τουλάχιστον από τα πρώτα χρόνια του 10^ου έως τα τέλη του 13^ου αιώνα. Να μη ξεχάσουμε και τον δικό μας:

(ΡΟΥΣΣΟΣ – ΜΗΛΙΔΩΝΗΣ ΜΑΡΚΟΣ
Το Άγιον  Όρος και η Δύση, 963-1963
Άγνωστες πτυχές της Αθωνικής Ιστορίας
Εκδότης ΕΣΤΙΑ, 2013)

Πώς όμως ήταν δυνατόν ένα λατινικό μοναστήρι να επιβιώσει στο προπύργιο της Ορθοδοξίας για τόσους αιώνες, παραμένοντας μάλιστα αλώβητο ακόμα και όταν οι δυο  Εκκλησίες είχαν από καιρό αποξενωθεί η μία από την άλλη;

Ερείπια του μοναστηριού των Βενεδικτίνων στο Άγιον Όρος

Λίγη ιστορία

Η ίδρυση της μονής αυτής έγινε ήδη κατά τη διάρκεια της ζωής του Αγίου Αθανασίου  του Αθωνίτη, ο οποίος το 963 ίδρυσε την Μεγίστη Λαύρα. Στο Βίο αυτού του Αγίου,  που εγράφη πριν από το 1025, διαβάζουμε ότι το χάρισμα και η φήμη της αγιότητας του Αθανασίου προσέλκυσαν μοναχούς στο Όρος από όλη την οικουμένη, και συγκεκριμένα «από τη Ρώμη και την Ιταλία, την Καλαβρία, το Αμάλφι, την Ιβηρία [δηλαδή τη Γεωργία], την Αρμενία και ακόμη περισσότερες περιοχές της ενδοχώρας». Σε ένα άλλο απόσπασμα του ίδιου Βίου, το οποίο αναφέρεται σε μεταγενέστερη στιγμή της ζωής του Αγίου, αναφέρεται σε μοναχούς από το Αμάλφι που ζουν ήδη στο Όρος, οι οποίοι έρχονται να επισκεφθούν τη Λαύρα του Αθανασίου. Σύμφωνα με τη μαρτυρία αυτή, η παρουσία των Αμαλφιτών φαίνεται να χρονολογείται στα χρόνια της ζωής του Αγίου Αθανασίου (άρα πριν από το 1000 περίπου, την πιθανή ημερομηνία θανάτου του) και να συνδέεται άμεσα με το έργο και το πρόσωπό του.

Από άλλες πηγές, όπως από το Βίο του Ιωάννη και του Ευθυμίου (ιδρυτές της γεωργιανής μονής Ιβήρων) μαθαίνουμε άλλες λεπτομέρειες όπως την προέλευση αυτών των μοναχών. Αυτοί προέρχονταν από την αποικία του Αμάλφι στην Κωνσταντινούπολη και όχι απευθείας από το Αμάλφι. Μην ξεχνάτε ότι το Αμάλφι, την περίοδο αυτή, ήταν μία από τις ισχυρότερες ναυτικές Δημοκρατίες, με μεγάλα εμπορικά συμφέροντα στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, εκεί όπου διέθετε μια πολυπληθή παροικία, εκκλησίες και μοναστήρι.

Ο συγγραφέας αυτής της βιογραφίας, γράφοντας στα μέσα του 11^ου αιώνα  για τη μονή των Αμαλφιτών καταλήγει: «Σήμερα είναι το μοναδικό μοναστήρι των Ρωμαίων στο Άγιο Όρος: ζουν εκεί μια υποδειγματική ζωή, οργανωμένη σύμφωνα με τον κανόνα και τις διατάξεις του Αγίου Βενεδίκτου, η ζωή του οποίου περιγράφεται στους Διαλόγους» (Πρόκειται για τους «Διαλόγους» του Πάπα Γρηγορίου του Μέγα, που περιέχει και ο Βίος του Αγ. Βενεδίκτου).

Το όνομα της Μονής ως «των Αμαλφιτών», το συναντάμε σε αρχειακά έγγραφα από το 1010 και μετά. Το πρώτο της όνομα ήταν πιθανώς Μοναστήρι «των Αποθηκών», από το τοπωνύμιο του τόπου όπου είχαν εγκατασταθεί οι μοναχοί, κοντά στο ακρωτήριο Κότσαρι.

Η εσωτερική ζωή του μοναστηριού

Αν και δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζουμε, έστω και κατά προσέγγιση, τον αριθμό των μοναχών που ζούσαν σε αυτό το μοναστήρι, από ορισμένες ενδείξεις, καταλήγουμε πως πρέπει να είχε αρκετούς μοναχούς.

Όσον αφορά τη διοίκηση και την εσωτερική ζωή αυτής της μονής, σίγουρα, όπως μας λένε οι πηγές, η κοινότητα ακολουθούσε τον κανόνα του Αγίου Βενέδικτου, άρα ήταν από κάθε άποψη μια κοινότητα βενεδικτίνων.

Υπό αυτήν την έννοια, είναι πιθανό, όπως καταδεικνύουν διάφορες μαρτυρίες, οι βενεδικτίνοι μοναχοί του Αμάλφι στο Άγιος Όρος διέθεταν ένα scriptorium στο οποίο ασχολούνταν με το έργο της μετάφρασης κειμένων, τόσο από τα λατινικά στα ελληνικά όσο και από τα ελληνικά στα λατινικά.

Ωστόσο, η μονή, διατηρώντας τις δικές της παραδόσεις και τη δική της λειτουργική γλώσσα (οι λειτουργίες τελούνταν ασφαλώς στα λατινικά, σύμφωνα με τις οδηγίες του κανόνα του Αγίου Βενεδίκτου), ήταν σε κάθε περίπτωση μέρος της διοικητικής δομής των Αθωνιτών: αναγνώριζε δηλαδή την εξουσία του Πρώτου, του προκαθήμενου του Όρους (ο οποίος, ωστόσο, δεν μπορούσε να παρέμβει στην εσωτερική διοίκηση της μονής), ενώ είχε πλήρη επικοινωνία με όλα τα άλλα μοναστήρια της χερσονήσου. 

Αδελφικές σχέσεις μετά το επονομαζόμενο σχίσμα

Δεν φαίνεται ότι τα πολιτικό-θρησκευτικά γεγονότα που οδήγησαν στον αμοιβαίο αφορισμό μεταξύ του Πάπα της Ρώμης και του Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης το έτος 1054 (που εσφαλμένα θεωρείται ως η ημερομηνία του κανονικού σχίσματος μεταξύ της Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας) να έθεσαν με κανέναν τρόπο σε κίνδυνο τη δυνατότητα των μοναχών αυτών να συνεχίσουν τη ζωή τους στον Άθω. Οι λατινικές υπογραφές που υπάρχουν στα έγγραφα μέχρι το τέλος του 12ου αιώνα δείχνουν σαφώς, ότι το μοναστήρι αυτό συνέχισε να διαδραματίζει ενεργό ρόλο στην ιστορία του Όρους και ότι η γλωσσική και πολιτιστική του ιδιαιτερότητα διατηρήθηκε και τηρήθηκε μέχρι τέλος της ύπαρξης του. Ως εκ τούτου, δεν προέκυψαν προβλήματα από την τοπική αναταραχή της Παλαιάς και Νέας Ρώμης.

Σε ένα μεταγενέστερο έγγραφο, που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1230 (την εποχή της λατινικής κυριαρχίας στην Ανατολική Αυτοκρατορία, όταν ίσως η μονή των Αμαλφιτών είχε ήδη αρχίσει να παρακμάζει), μια φράση του κανονολόγου Δημητρίου Χωματηνού, ενώ σήμερα θα απέκλειε τη δυνατότητα μυστηριακής επικοινωνίας μεταξύ Λατίνων και Ελλήνων, στην εποχή του, αναγνώριζε, χωρίς να ονοματίζει τη μονή που εξετάζουμε, ότι στον Άθωνα Έλληνες και Λατίνοι μοναχοί ζούσαν πάντοτε σε κοινωνία μεταξύ τους και ότι «τους χώριζε μόνο η γλώσσα».

Η παρακμή της μονής

Η παρακμή της μονής, ωστόσο, ήρθε με τον καιρό, αδυσώπητη. Με την παρακμή του Αμάλφι ως ναυτικής δύναμης κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα, ελαττώθηκε και η υποστήριξη της κοινότητας του Αμάλφι στην Κωνσταντινούπολη, τόσο από οικονομικής άποψη, όσο και από απόψεως εγκατάστασης εκεί). Σε κάθε περίπτωση, μια πράξη του Πρωτεπιστάτη του Αγίου Όρους, με ημερομηνία 1287, σημειώνει οριστικά ότι το μοναστήρι είναι «τώρα εντελώς παραμελημένο και στερημένο από κάθε ασφάλεια και κατεύθυνση, και τόσο παρακμασμένο που βρίσκεται σε πολύ κακή κατάσταση: η εκκλησία και τα κελιά των μοναχών έχουν καταρρεύσει, έτσι ώστε κανείς δεν μπορεί να ασκήσει εκεί τη μοναχική ζωή ούτε να απαγγείλει τις τελετουργικές προσευχές για τους ισχυρότερους και αγιότερους αυτοκράτορές μας και για όλο το λαό των χριστιανών…  Εν ολίγοις, έχουν απομείνει μόνο συντρίμμια από ό,τι κάποτε χρησίμευε για τη συντήρηση όσων ζούσαν εκεί». Με την ίδια πράξη, αποφασίστηκε να δοθεί το κτίριο ως δωρεά και να ενσωματωθεί στις περιουσίες της Μεγίστης Λαύρας, η οποία ανέλαβε να το αποκαταστήσει και να το επαναφέρει στη ζωή. Ωστόσο, η ιστορία του λατινικού μοναστηριού των Αμαλφιτών είχε τελειώσει μία για πάντα.

Νοσταλγία για τη χαμένη ενότητα και ταπεινή αναμονή

Ακόμα και σήμερα, η θέα και μόνο του Πύργου των Αμαλφιτών απομεινάρι του μοναστηριού (βλ. φωτογραφίες), που στέκει μόνος του στην ανατολική αγιορείτικη ακτή που απλώνεται προς το Αιγαίο και περιβάλλεται από άγρια βλάστηση, προκαλεί βαθιά συγκίνηση στον επισκέπτη από τη Δύση. Παράγει μια θλιβερή νοσταλγία μιας χαμένης ενότητας, μίας εποχής που ήταν δυνατόν να ζει κανείς δίπλα-δίπλα, χωρίς καταδίκες και αμοιβαία αναθέματα.

+ Ιωάννης Σπιτέρης

Πηγή: Καθολική Επισκοπή Σύρου